1.
Në këtë fillim qershor shkrimtari shqiptar Ismail Kadare u shpall fitues i çmimit ndërkombëtar “Man Booker International”, i cili u jepet autorëve, që kanë dhënë kontribut të shquar në letërsinë botërore. Në momentin e vlerësimi, kryetari i jurisë, John Carey, e konsideroi Kadarenë një shkrimtar universal. Çmimi “Man Booker International”, i cili u krijua vitin e kaluar, është i hapur për autorë nga të gjitha vendet e botës, vepra e të cilëve është shkruar ose përkthyer gjerësisht në anglisht. Çmimi jepet për krijimtarinë letrare në përgjithësi të shkrimtarit dhe jo për një vepër të vetme.
Çmimi “Man Booker International” është varianti ndërkombëtar i çmimit prestigjioz britanik më të njëjtin emër, që u jepet vetëm shkrimtarëve britanikë, irlandezë ose të vendeve të Komunuelthit. Mes tetëmbedhjetë finalistëve për çmimin e parë “Man Booker International”, konkurronin edhe disa laureatë të çmimit Nobel si Saul Bellow, Gunter Grass, Gabriel Garcia Markes dhe Kenzaburo Oe; shkrimtarë të tjerë të zëshëm si Apdajk dhe Millan Kundera, etj.
Marrja çmimit “Man Booker International” nga personaliteti i shquar i letrave shqipe, Ismail Kadare, nuk është shoqëruar me indiferentizëm dhe pa jehonë nga shtypi britanik. Përkundrazi, lajmi i kurorëzimit të këtij çmim letrar botëror, zuri faqet e para të gazetave më të rëndësishme britanike. Shënimi i gazetës “The Independent” ishte se Kadare është shqiptari që mundi gjigandët e letrave.
Kjo gazetë, duke e publikuar lajmin për çmimin prestigjoz letrar në faqe të parë, thotë se Kadare arrin të mundë gjigandët të letërsisë botërore si Gabriel Garsia Marques, Gunter Grass e Filip Roth. “Ismali Kadareja është një shkrimtar që bën një hartë të një kulture të tërë- historisë së saj, pasionit të saj, folklorit të saj, politikës së saj, fatkeqësisë së saj”, perifrazon gazeta kryetarin e jurisë së çmimit, kritikun letrar britanik John Carey.
Gazeta tjetër e rëndësishme “The Guardian”, shkruante se të lexosh Ismail Kadarenë është pak a shumë njëlloj si të shohësh pendulin e shekujve të historisë ballkanike, të vëresh të shkuarën dhe të ardhmen e Europës që vetëvjen sa përpara- mbrapa.
Ndërsa “The Times” e ka cilësuar Kadarenë si “Djegësi i diktaturës” dhe shton se “Kadare, një poet e romancier disident shqiptar, librat e të cilit u ndaluan nga regjimi komunist, mund katër fitues të çmimit Nobel për të fituar çmimin e parë ndërkombëtar Man Booker International”. Ai konsiderohet si një nga shkrimtarët më të mirë evropianë dhe është krahasuar me Gogolin, Kafkën dhe Orwellin…”.
2.
Këto konsiderata të shtypit britanik dhe të tjera vlerësime të agjencive të tjera të huaja, ndoshta nuk do t’i risillnim në radhët e këtij shkrimi nëse nuk do të shihnim një prononcim të përkthyesit dhe studiuesit Robert Elsie. Ky autor që nuk është i panjohur në viset shqiptare, ka thënë në një të përditshme shqiptare se “Kadare është pak i njohur dhe pak i përkthyer në gjuhën angleze”.
Ky prononcim ka ardhur menjëherë, pasi janë shpallur nga BBC-ja, në shkurt të këtij viti, kandidaturat konkuruese për këtë çmim ndërkombëtar, ku mes të cileve ishte edhe shkrimtari shqiptar Ismail Kadare. Askush nuk e shkon nëpërmënd se ky albanolog nuk e njeh mjaftueshëm letërsinë shqiptare (ai ka botuar disa libra dhe ka përkthyer në anglisht shumë poetë e prozatorë), por shpesh të habisin disa nga prononcimet e tij që, nëse nuk janë dashakeqe, kanë brenda një mashtrim të madh. Kuptohet se është e drejtë e gjithkujt, edhe e Robert Elsiesë, që të ketë mendimin e vet për secilin krijues shqiptar, por kurrsesi nuk mund të pranohet që ai të pohojë të pavërteta.
Disa nga botimet e Kadaresë në gjuhën angleze
“Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, pesë botime
W.H. Allen, London, 1971.
Grossman Publishers, New York, 1972.
Quartet Books Limited, 1986.
New Amsterdam Books, New York, 1991.
Texas Bookman, 1996.
“Kronikë në gur”, dy botime
New Amsterdam Books, New York, 1991.
Mereedith Press, New York.
“Kush e solli Doruntinën”.
New Amsterdam Books, New York, 1988.
“Prilli i thyer”, katër botime.
Saqi Books, London, 1990.
New Amsterdam Books, New York, 1990 dhe 1998.
The Harvill Harvill, London, 1991.
“Pallati i ëndrravë”, dy botime.
William Morrow and Company Inc., New York, 1993.
Acrade Publishing, New York, 1998.
“Koncert në fund të dimrit”, dy botime.
William Morrow and Company Inc., New York, 1994.
Acrade Publishing, New York, 1998.
“Nga një dhjetor në tjetrin”
Saqi Books, London, 1995.
“Piramida”, dy botime.
The Harvill Harvill, London, 1996.
Acrade Publishing, New York, 1996.
“Ura me tri harqe”, dy botime.
Acrade Publishing, New York, 1997.
The Harvill Harvill, London, 1998.
“Dosja H.”, dy botime.
The Harvill Harvill, London, 1997.
Acrade Publishing, New York, 1998.
“Tri këngë zie për Kosovën”, dy botime
The Harvill Harvill, London, 2000.
Acrade Publishing, New York, 1998.
Kush është Robert Elsie
Albanologu Robert Elsie lindi në Vankuver të Kanadasë më 29 qershor 1950. Ndoqi Universitetin e Kolumbisë Britanike, ku mbaroi studimet e filologjisë klasike dhe të gjuhësisë me 1972. Po në atë vit, erdhi në Evropë me një bursë studimesh. Vazhdoi studimet e larta në Universitetin e Lirë të Berlinit Perëndimor, në Shkollën Praktike të Studimeve të Larta në Paris, në Institutin e Dublinit për Studime të Larta në Irlandë dhe në Universitetin e Bonit, ku mbrojti doktoraturën më 1978.
Që nga 1978 pati mundësi të vizitojë Shqipërinë disa herë në kuadrin e ‘takimeve shkencore’ midis Institutit të Gjuhësisë së Universitetit të Bonit dhe Akademisë së Shkencave të Shqipërisë. Gjithashtu mori pjesë disa vite me radhë në Seminarin Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare në Kosovë. Pas studimeve universitare, ai punoi për Ministrinë e Punëve të Jashtme gjermane në Bon. Është anëtar i Shoqatës së Evropës Juglindore, anëtar i Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës, si dhe anëtar nderi i Shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës. Jeton në një fshat malor të Gjermanise afër kufirit belg.
Dukuria Robert Elsie dhe mashtrimi i pandërprerë anti-Kadare
Çerçiz Loloçi
Spekullimi në vend të heshtjes
Një shkrimit tim të paradokohshëm të titulluar “Çmimi Kadare dhe mashtrimi Robert Elsie”, botuar në gazetën “Albania”, i është kundërpërgjigjur vetë albanologu Elsie në një intervistë për një të përditshme shqiptare. Pa kurrfarë droje ai pohon se “është e vërtetë që kam thënë se Kadareja është relativisht pak i njohur dhe pak i përkthyer në gjuhën angleze. Këtë pohim e bëra, besoj, në një ligjeratë që i kushtova Kadaresë në janar të këtij viti në Amerikë, kur isha ftuar nga Universiteti i Miçiganit. Besoj se gazeta në fjalë e ka keqkuptuar apo keqinterpretuar diçka”.
Gazeta dhe unë personalisht si autor i shkrimit, kisha tërhequr vëmendjen, se albanalogu Elsie mashtronte me kinse mosnjohjen e Kadaresë në botën anglishtfolëse. Thënia e tij që nuk është e bërë vetëm në ligjëratën e Miçiganit, (ka shumë shembuj të tjerë të ligjërimeve publike dhe jopublike, ku albanologu mban në mënyrë kostante një qëndrim dinak dhe me dy fytyra për një nga personalitetet më të mëdha jo vetëm të kulturës shqiptare por edhe asaj botërore, Ismail Kadaresë).
Në shkrimin tim nuk ka asnjë keqkuptim dhe keqpërdorim, përkundrazi ka një radhitje domethënëse dhe pa koment për të gjitha titujt e librave të Kadaresë të përkthyera në anglisht për një periudhë të vogël kohore.
“The Man Booker Prize”
Një autor qe njeh gjysmëpërgjysmë gjuhën shqipe, por që pretendon se ka dhënë për anglishtfolësit mbi gjashtëdhjetë autorë shqiptarë, ndoshta, me rastin e fitimit prej Shqipërisë të trofeut të rëndësishëm “The Man Booker Prize”, do të merrte shkas për ta ndaluar këtë fushatë denigrimi e shpifjesh ose se paku do të kishte heshtur. (Nuk kam aspak ndërmend që, në radhët e këtij shkrimi, të listoj konsideratat dhe vlerësimet që janë bërë për Kadarenë pas triumfit ndaj pesë titanëve të Nobelit (Saul Bellow, Gunter Grass, Gabriel Garcia Markes, Naguip Mahfouz dhe Kenzaburo Oe) dhe të një vargu shkrimtarësh, nga më të njohurit në universin kulturor botëror (amerikanët Philip Roth e John Updike, kanadezen Margareth Ateood, cekun Milan Kundera, britaniket Muriel Spark, Doris Lessing dhe Ian McEean), por do ta këshilloja që të bënte thjesht një veprim mekanik: të shkonte në direktorinë e madhe të kërkimit internetik (google), të vendoste atje “The Man Booker Prize 2005” dhe të merrte falas të gjitha çka u tha nga agjencitë dhe gazetat më të rëndësishme, përfshi kontinentin europian, Britaninë e Madhe, Shtetet e Bashkuara të Amerikës, botën arabe, komunitetin aziatik etj. Gjithashtu, siç kanë vënë re me të drejtë shumë kritikë dhe shkrimtarë, ky çmim ndërkombëtar, që jepet prej britanikëve, ka një konkurencë që mund ta lakmonte edhe konkurimi i përvitshëm i çmimit Nobel në akademinë suedeze.
I prirur më shumë për të dhënë maja të letërisë botërore, “Man Booker…” është i hapur për të përfshirë në konkurim edhe personalitete që e kanë marrë trofeun më të rëndësishëm botëror dhe pikërisht për këtë fakt, ky çmim merr vlera të pazakonta.
Ligjëruesi i pasinqertë
Pavarësisht nga çka u tha më sipër, Robert Elsie gjeti rrugën tjetër: të vazhdojë të keqinformojë, të mashtrojë trilingualisht, madje edhe në gjuhën ku ai është bërë i njohur më shumë se sa një Hero i Punës Socialiste në periudhën e izolomit, pra në gjuhën shqipe!
Mashtrimi, megjithëse në thelb i njëjtë, ka ardhur këtë herë në formën e mëposhtmë: “Pohimi nuk është aspak denigrues për zotin Kadare, është vetëm një realitet, që me siguri edhe autori e pranon. Sipas llogaritjes sime të përafërt, deri tani, 35 vepra të Kadaresë kanë dalë në gjuhën frenge, 24 kanë dalë në gjuhën greke dhe 23 kanë dalë në gjuhën spanjolle, kurse vetëm 12 kanë dalë në gjuhën botërore, anglisht! Kur i krahasojmë 12 vëllimet anglisht mëtej, për shembull, me 20 vëllimet që kanë dalë holandisht, pra në një gjuhë të vogël, besoj se del e qartë që vepra letrare e Kadaresë nuk ka depërtuar në atë masë në botën anglishtfolëse si në vendet e tjera. Kadareja është nje ëmër i njohur për lexuesin francez dhe librat e tij shiten shumë, kurse në Amerikë apo në Angli, zor të gjesh një libër të Kadaresë në një librari”.
Përkthyesit anglo-amerikanë të Kadaresë
Le t’i marrim me radhë dhe pa u ngutur të gjitha mashtrimet e kësaj fraze të sipërcituar. Mosnjohja ë zotit Kadare në arealin anglosakson, është vetëm një realitet, që me siguri edhe autori e pranon, thotë Elsie. Edhe një miop që flet një prej zhargoneve të gjuhës shqipe, e kupton se keqdashja dhe denigrimi i Elsisesë mund të shpjegohet se ai ka arritur të sjellë në anglisht një gjeografi autorësh që nga Gjergj Fishta e deri te memuari i biznesmenit Ekrem Bardha dhe nuk ka mundur të përkthejë asnjë prej veprave të Ismail Kadaresë. (Natyrisht është e drejta e tij të zgjedhë dhe përzgjedhë për në gjuhën botërore kë të dojë dhe me kriteret që ai i shikon të arsyeshme, por, nga ana tjetër, nuk dihet nëse Kadareja do të preferonte të përkthehej prej Elsiese, apo jo). Me sa jemi të informuar, Kadareja ka gjashtë përkthyes anglezë e amerikanë dhe R. E. nuk figuron midis tyre për shkak të nivelit të dobët. Mos vallë refuzimi i përkthimeve të tij është shkak i këtij mllefi meskin?
Elsie flet për një realitet që e ditka edhe vetë Kadare! Po ku e ka gjetur ai këtë pohim të Kadaresë? Njeriu duhet të jetë tepër i pafytyrë që pasi të bëjë një shpifje të tillë për një shkrimtar, të shtojë pastaj se vetë shkrimtari qenka dakort me shpifjen!
Pa u justifikuar asnjeherë për këtë pohim që është bërë edhe në mjedise të tjera, në ligjeratat brenda dhe jashtë Shqipërië, së paku çmimi ndërkombëtar britanik do ta bënte të ndryshonte këtë qëndrim keqdashës.
Shtypi më i rëndësishëm britanik, shtypi spanjoll, shtypi italian, shtypi grek, shtypi francez, të gjitha agjencitë ndërkombëtare (krejt shtypi europian me kanalet më prestigjioze) e ka pasur Kadarenë si kryelajmin kulturor duke gjetur secili prej tyre vlerësimet e një shkrimtari të përmasave të parrokshme dhe të pangjashem me asnjë prej korifejve të letërsisë botërore. Nuk janë të pakta pohimet që krijuesi shqiptar përbën një dukuri krejt të veçantë në letërsinë botërore dhe konsiderohet ndër katër pesë më të rëndësishmit e të gjitha kohërave.
Elsie si ushtarët japonezë
Ripohimi i mosnjohjes në anglisht të Kadaresë prej Elsiesë, të sjell ndër mend shumë ndodhi komike të së shkuarës, mes të cilave edhe atë të ushtarëve japonezë të ngujuar në një ishull të vetmuar që prisnin armëngrehur dhe kotësisht përfundimin e një lufte, e cila kishte kohe që nuk zhvillohej më. (Roberti ynë që jeton në një katund të Gjermanisë, nuk të jep tjetër ndjesi përveçse këtij asosacioni).
Elsie gjithashtu gabon ose mashtron në përllogaritjet e librave të Kadaresë në gjuhën angleze, siç edhe nuk thotë të vërtetën për mungesën e librit shqiptar në libraritë amerikane dhe angleze. Sepse edhe sikur të ketë dëshirë për të kqyrur libraritë anglo-amerikane, nuk ka qoftë formimin e domosdoshëm ashtu edhe mundësinë fizike.
Elsie nuk ka si të mos e dijë se vlerësimet e shtypit anglo-amerikan për Kadarenë, janë ndër më të lartat në botë. Mjafton të përmendim se artikulli i parë tepër afirmativ për librin “Kronikë në gur” u shkrua nga kolosi i letrave amerikane John Updike, në revistën që ai drejtonte “New Yorker”.
Llumi që vjen prej viseve amtare
Shqipëria e djeshme dhe sotme ka një llum të gjithfarshëm politik, kulturor, ekonomik (siç ka ndotje të tilla edhe në vende të tjera që vijnë nga regjime ish komuniste e totalitare) dhe nuk përjashtohet mundësia që edhe albanologu ynë të ushqehet dhe frymëzohet prej tyre.
Me këtë njeri, si çdo shqiptar tjetër, nuk kam ndarë kurrfarë përbuzje, madje e kam parë si një shërbestar të gjuhës shqipe, si një person që merr diçka të mirë nga vendi i vuajtur i rajonit ballkanik dhe e përcjell në botën e perëndimit. (Prej disa vjetësh, unë kam një letërkëmbim dashamirës që mund ta bëja me këdo tjetër albanolog a filolog që kryente diçka të dobishme për kulturën shqiptare). Kureshtja për të mësuar diçka më tepër më ka ballafaquar me gjëra jo fort të mira dhe që e vë në pozita dyshuese gjermano-kanadezin Robert Elsie.
Nga gjashtëdhejtë autorë të përkthyer në anglisht, fatkeqësisht kam gjetur shkrimtarë dhe libra, që i përkthente sistematikisht një sektor i veçantë në shtëpinë botuese të shtetit komunist “8 Nëntori”, në Tiranë. Kësi librash nuk lanë dhe nuk kanë lënë kurrfarë gjurme jo më në vendet perëndimore, por as në oaze marksiste-leniniste, me të cilat shteti ynë i paranëntëdhjetës posedonte një marrëdhënie të veçantë.
Robert Elsie për vetveten
Për ata që nuk kanë shumë njohuri rreth albanologut Robert Elsie, mund të shfletojnë një lloj biografie në një sajt interneti, në të cilin janë afishuar librat e shkruara prej tij, përkthimet, artikujt dhe ligjëratat e mbajtuara në veprimtari të ndryshme. Në këte sajt, por edhe në një tjetër, një shqiptar që di pak shkrim dhe këndim, mund të shikojë pa shumë mundim të gjithë shqiptarët e përzgjedhur (pesëdhjetë e pesë meshkuj dhe të tjerat femra) dhe, ai Elsie, në mes, si një perëndimor i pafajshëm. Po a është vërtet kaq i pafajshëm ky albanolog.
Ashtu si unë, edhe shumë të tjerëve u ka rënë në sy, se në biografinë e Elsiesë nuk thuhet asgjë se çfarë vendi zë në komunitetin gjerman të letrave apo në atë kanadez. Është pak a shumë një njeri që rron me shqipen tonë, që vlerësohet e tejvlerësohet si një i huaj dhe që shpesh shihet si perëndi nga shpirtrat e lodhur të diktaturës dhe tranzicionit.
Elsie ka hequr nga sajti i vet internetik edhe që ka qenë përkthyes dhe studiues i gjuhës serbokrotate ku, për dijeni të lexuesve shqiptarë po sjellim vetëm disa shembuj:
A Grammar of Serbo-Croatian, Snjezana Kordic (Stephen Dickey). … Albania: A Reader of Historical Texts, 11th-17th Centuries, Robert Elsie
Robert Elsie: Anthology of Sorbian Poetry (1999, introduction and table of contents)
… Djordje Zivanovic: Mickiewicz in Serbo-Croatian literature [1956]
… Mickiewicz in Serbo-Croatian literature [1956];
… Robert Elsie. Anthology of Sorbian Poetry
SERBO-CROATIAN, TURKISH. Whatever the field, whatever the language, Consultants Bureau’s expert … was described a few years ago by Dr. Elsie.
Ligësia anti-Kadare
Në librin e tij “Historia e Letesise shqiptare’, (“History of Albanian Literature”, Columbia University Press, New York, 1995, Dukagjini, Tiranë- Pejë, 1997), Robert Elsie i ka kushtuar një vend shumë të gjerë Kadaresë me titullin “Ismail Kadare, vullneti për të ecur përpara”.
Në fillim të këtij kapitulli ai nënvizon se “… është ende i vetmi shkrimtar i dëgjuar e me emër në shkallë të gjerë ndërkombëtare”. Po çfarë mund të kuptohet më këtë cilësim, përveçse ligësi, dashakeqësi dhe tendeciozitet i theksuar?! Si mund të pranohet ky cilësim për një autor që është përkthyer në më shumë se dyzet gjuhë të huaja?
Kë impresionon dhe mallëngjen R. E. në këtë formë për një shkrimtar që ka qenë disa herë (po aq sa Gunter Grassi i famshëm gjerman) kandidat i çmimit Nobel? Edhe regjimi komunist, me të cilin Kadareje ka pasur shumë probleme, nuk ka tentuar ta bëjë një vlerësim të tillë. Por duke u nisur nga pjesa gjermane e Elsiesë, a do të guxonte vallë që të bënte një përcaktim të ngjashëm për nobelistin Gunter Grass? Kurrsesi jo. Dje kjo për shumë arsye, por sidomos sepse asnjë vend me standarte demokratike nuk do të lejonte nëpërkëmbjen e ikonave kombëtare.
Po në këtë libër, Robert Elsie vazhdon: “Që në vitet e para, Kadareja u përkrah nga Enver Hoxha, edhe ky nga Gjirokastra, i cili i dha mundësi ta arrijë synimet e tij letrare e vetjake, për çka shkrimtarë të tjerë do të ishin dërguar në internim ose në burg”.
Dhe më poshtë shton “Kjo ka bërë që një numër i mirë kundërshtarësh më vonë ta përmendin si “shkrimtar oborri”, apo si “eksponent i regjimit”; kundërshtarë që kanë vënë në dyshim edhe nëse ka qenë vërtet disident i fshehtë, siç është munduar në mënyrë disi të trashë ta provojë nga mërgimi në Paris”.
Sesa të pavërteta janë këto pohime, mjafton të kujtohet se shteti komunist kishte një politikë të veçantë për përkthimin e autorëve shqiptarë jashtë shtetit. Botonte kryesisht për tregun e gjysmëbotës komuniste, por synonte edhe perëndimin për ta parë si një epërsi ndaj tij. Për fat të keq këta autorë dhe librat e tyre, nuk patën kurrfarë jehone dhe për këtë nuk mund të bëhet me faj as Enver Hoxha. Regjimet, sado të egra dhe totalitariste të jenë, nuk shkojnë paralel me krijimin letrar. Edhe nga shtete nën-juntë kanë dalë autorë të jashtëzakonshëm siç ka ndodhur që edhe në vende kampione të lirisë dhe të demokracisë, vështirë të gjesh personalitete të fuqishme edhe për disa dekada me radhë.
Raportet e Kadaresë me regjimin komunist
Po le të vimë te raportet e Kadaresë me regjimin kumunist. Si redaktor i librit “Një dosje për Kadarenë”, mund të pohoj se këto raporte kanë qënë të vështira, madje edhe te paperfytyrueshme. Qindra dokumente në Arkivin Qendror të Shtetit, në atë të Ministrisë së Brendshme, të Ministrisë së Jashtme, të Lidhjes së Shkrimtarëve, pohojnë të kundërtën e Elsiesë dhe të thashethemnajës që e ka shoqëruar që nga libri i parë poetik.
Kadare ka qenë ndër autorët më të kryqëzuar sepse një pjesë e rëndësishme e veprave të tij, është ndaluar dhe censuruar; ai është goditur vazhdimisht nga strukturat më të larta partiake dhe shtetërore, por po kaq të zellshëm në ligësinë e tyre kanë qënë një aradhë shkrimtarësh të të gjitha periudhave. Natyrisht që të gjitha këto Kadare i mundi vetëm me letërsi dhe me një personalitet të fuqishem.
Në mbyllje të këtij shkrimi dëshirojmë që, në mënyre publike, t’i bëjmë Robert Elsiesë një pyetje të vështirë për të: Zoti albanolog, duke abuzuar me pozicionin tuaj si “studiues i paanshëm” i letërsisë shqipe, a i keni dërguar ndonjëherë jurisë Nobel në Stokholm, ndonjë relacion të fshehtë për shkrimtarin shqiptar Ismail Kadare?
Qarkullojnë fjalë dhe opinione se ju e keni bërë një gjë të ngjashme. Në një rast të tillë, nga shembujt e sjellë në këtë shkrim, nuk a kemi të vështirë të marrim me mend se sa dezinformues ka qenë ky relacion. Dhe meqënëse çështjet e letërsisë janë publike dhe u interesojnë gjithë lexuesve shqiptarë, ne kemi të drejtë të presim përgjigjen tuaj publikisht.
31 korrik 2005.
marre nga Alb spirit