Ilirjan Zhiti, dashamirës i librit, bashkëpunëtor dhe i gazetës tonë, 40 ditë më parë mori udhën e amëshimit. Në nderim të tij, po botojmë disa pjesë nga librat “Rrugët e ferrit” dhe “Ferri i çarë”, burgologji të Visar Zhitit, ku Ilirjani është personazh dhe tregohen qendrime të tij, kurajoja, se si i shkonte të vëllait në burg, i çonte libra dhe ushqime për të mbijetuar, etj.
Janë copëza kohe, që ikin, por ajo që mbetet është dashuria njerëzore…
TAKIMI I PARË
Në një nga ditët e mëpastajme më morën nga qelia dhe më lanë vetëm në ajrosje. Aty te muri i madh. Do të më pushkatonin kështu, apo do të më nxirrnin në fotografi prapë për dosjen e dënimit? Dhe atëherë, kur më vunë pas murit, dyshova se mos aparati fotografik ishte ndonjë lloj arme. Prisja plumbin me atë “trak” të thatë e të shterpët që do të fiksonte fytyrën time të dënuar, një herë përballë e pastaj në profil.
Këtu ose më tej në mur, u hap një sportel dhe përtej pashë… tim vëlla. Ah, portreti i tij si në një kornizë të rëndë, gropë e ngritur lart. Edhe ai ashtu si unë, me një polic anash.
– O-o-o-o-o! – u mahnita. – Ti, Ilirjan?
– Bo-bo, sa qenke fryrë, si të kanë bërë… shëndoshur, – e ktheu fjalën me dëshpërim im vëlla. – Si je?
– Ja, më ka fryrë asgjëja, dergjja. Pushim këtu. Më dënuan 10 vjet. Po ju si jeni?
– Na ka forcuar të gjithëve halli yt. Sëmundjet e mamasë, zemra e saj, tensioni i babait kaluan në dorë të dytë. Çdo e keqe ka të mirën e vet, – buzëqeshi për mua hidhur. – Si e kalove këtë kohë?
– Flisni për gjëra të tjera, – ndërhyri polici i tij.
– Kaloi, – thashë shpejt e shpejt, – gjallë.
– Jo biseda të tilla, ju thamë, – tani ndërhyri polici im. – Do ta ndërpresim takimin. Na vjen keq.
Im vëlla po çapëlente sytë për të më parë sa më tepër e të mbushej me mua, ashtu si unë me të. Atyre u mungoja veç unë, mua më mungonin të gjithë. Përveçse vëllezër, ishim edhe shokë dhe gjithmonë flisnim kundër regjimit, shumë më tepër se me miqtë e ngushtë, të përbashkët. Por tani goditja ishte humnerore.
– Të kam sjellë dhe libra, por… Gjakftohtësia…
– Takimi mbaroi, – thanë policët, që përsëriteshin një andej dhe tjetri në këtë anë të murit si në një pasqyrë barbare. S’mundëm të shtrëngonim duart vëlla me vëlla para se të mbyllej ajo zgavër magjike në mur. Tragjedia ime ishte e vërtetë. Unë e kisha humbur botën dhe njerëzit e mi do të më shfaqeshin pas vrimave dhe hekurave gjithnjë e më pak, gjithnjë e më rrallë…
RRËFIM I NËNËS
Mora urbanin për në Kinostudio. Kisha Ilirianin me vete, se ku i gjeja dot unë. Tirana është bërë e madhe. Kërkova Bashkim Shehun, të birin e kryeministrit, shkrimtar në vërsën e djalit tim është, e donte im bir, pavarësisht se Mehmeti na kallte datën, na shoi me partinë. “Ai është”, – më thanë. Sa zbriti nga autobusi, e ndala. Ia thashë. I erdhi keq dhe u zbardh në fytyrë. “Atje ku ka hyrë tani ai, – vazhdoi, – unë s’bëj dot gjë. E kam të ndaluar, të pamundur. Po më pyetën, do të flas mirë, ashtu siç e kam njohur.” Dhe u ligështua në fytyrë. Më përqafoi. U vra i ati, vetë a e vranë, dhe e futën në burg, s’e di a është takuar me tim bir, i shkreti.
Shkova prapë në Tiranë, kërkoja Ismail Kadarenë. Më thanë kur vinte në atë kafenenë e shkrimtarëve, jo, klub a lidhje, se s’ia angllandis dot emrin, ku mblidhen dhe llafosin, dhe pinë kafe. E dija atë pallat, është martuar Mbreti aty.
Prita ca më lart, tek sheshi. U ngjita më lart. “Po vjen”, – më tha Iliriani, që e kisha në krah. E ndala vetë, ia thashë hallin. U ndie ngushtë. Më vuri dorën në sup. “Mbahu”, – më tha. “Ç’të mbahem, – i thashë, – dhe ku?” U kthye nga e shoqja. I tregoi për mua. Se si më vështroi ajo, me dëshpërim, si ca ikona. – “S’jam në gjendje ta ndihmoj dot, besomë, jam vetë keq e s’e di kush mund të bëjë tani, – po më thoshte ai. – E takove kryetarin e Lidhjes së Shkrimtarëve? Unë s’mundem, se… – ah, ia mbaj mend fjalët, – kurajë, – dhe bëri duart kështu, – bëftë Zoti”, – më tha, më përqafoi edhe ai dhe u ndamë… Sa e donte djali im!
Përmes lotëve pashë nga statuja e madhe e Skënderbeut. T’i lutesha atij, ndoshta ishte më pak i ngurtë se njerëzit. Për se e mbante atë shpatë? Ngrita kokën nga qielli. Lëvizi. M’u rrotullua. Sa larg është Zoti nga ne, na ka harruar. Po s’i prishëm ne kishat dhe xhamitë, jo, por shteti i komunistëve, që u përmbystë e i zëntë nën vete! Zëvendësuan kishat dhe xhamitë me komitete partie dhe komitete ekzekutive dhe… na ekzekutojnë.
POETI I LUSHNJËS
– Ty po ta tregoj të parit, sapo e shkrova, – më tha Faslli Haliti, me të cilin jo vetëm na qe forcuar miqësia, por na ishte bërë dhe e domosdoshme deri në mërzi. Më zgjati fletët e një poeme, “Dielli dhe rrëkerat”, – lexoje, – tha. Fillim pasditeje dhe ai dukej sikur sapo kishte dalë gjallë nga një makth ose do të shkonte drejt tij.
E mbarova rrugës, duke ecur. Fletët më dridheshin.
– E guximshme dhe goditëse. Të shtang, – thashë.
– E kam shkruar nga pozitat e së mirës, – u ngazëllye Faslliu mësuesmërisht.
– E fortë, – thashë unë.
Dhe vërtet, për shkak të kësaj poeme filluan mbledhjet e zymta të Partisë me letrarët e Lushnjës, unë isha i ikur, student në Shkodër, kritika për nxirje të realitetit, por poema nuk është kundër socializmit dhe udhëheqësit të saj, drejton klasa punëtore te ne, ç’është ai shi që bie ashtu si në kapitalizëm?! Mos u ul, rri në këmbë, i tha sekretari i parë Faslliut në mbledhjen që zgjati nja 9 orë, deri pas mesnate.
Im vëlla, Ilirjani, e kishte marrë vesh më parë komplotin që po i kurdisej atij, ia tregoi Bujari, gjoja disa shokë të tij gjimnazistë ishin shqetësuar për atë poemë revizioniste dhe kishin shkruar një letër, të cilën, thoshin, e kishte përgatitur më parë ai kritiku i njohur… Shkojnë e lajmërojnë Faslliun, që u alarmua dhe u nis vrik për në Tiranë, në Komitetin Qendror, kështu tregoi më pas, takoi Ramiz Alinë, i cili, për çudi, e priti mirë dhe e qetësoi, ndërkaq, me t’u kthyer, prapë mbledhje, poeti u dëbua në fshat, që të njohë jetën, të mësojë nga kooperativistët, të mblidhte dhe ai bar bashkë me ta, pleh kimik, organik, të prashiste.
Kur të merr malli të shkruash, ç’bën? E pyeti im atë, që e njihte këtë dhembje, të qenët i ndaluar, madje përgjithmonë.
Asgjë, lyej derën, iu përgjigj pikëllueshëm ai.
NË BURGUN E SPAÇIT
…Te porta e madhe e hekurt, në hijen e maleve. Përmatanë Nëna ime, e vërtetë, në këmbë, me kurorën në argjend të errët të gërshetave mbi krye, Perëndeshë e gjorë, vëllezërit, Shpëtimi, që po shikonte vëngër gjithçka përreth, dhe Iliriani, si më i hollë e më i gjatë, i zymtë, dhe motra, dukej që kishte qarë Arbëresha… po im atë (gjallë është?), s’mundi të vinte dot, herë tjetër, mirë është, mirë… unë, ashtu i qethur, i mpakur, ndihesha si Gishtoja i përrallës, fajtor, por ç’kisha bërë? Që u shkaktova gjithë atë vuajtje… Jetim, por ja ku ishim… të gjithë, barku i Shën Mërisë.
Sipër portës, në të dyja anët, ngriheshin vendrojat. Ushtarët me automatik… si të hipur në re të drunjta, vëzhgonin takimin.
U përqafuam si mundëm, me hekurat në mes, që na nguleshin në brinjë, ijë, gjoks, thellë në zemër. Morëm telegramin tënd, t’u bëftë mamaja, dhe erdhëm. Mirë je? Po, po, po ju? Hallin tënd kemi. Nuk lejohet jataku këtu, që të ta sillnim. Atë në Kukës shkoi e mori Ilirjani… Shkova dhe në fshat, mora rrobat e tua e u ktheva me to në kurriz më këmbë… Eh, po mos u mërzitni, ja më afruan, Spaçi është më afër se Kukësi. Kur u nisët? Që dje, të keqen mamaja, e shkreta unë, pa ty në shtëpi… Çfarë të të sjellim? – pyeti motra. Asgjë… ka…
Kapterët po kontrollonin ushqimet e sjella. Vajin. Nuk lejoshin shishet dhe vazot e qelqta. S’e dinim. Eh, të thyeme janë sikur thikat, dihet kjo, jeni dhe nga qyteti. Djathi, ça ka mrena? Djathë prapë… Ta shofim, bajonetën, ej, sill bajonetën, copërloje! Byrek, kulaç, mesha ime, i kanë bërë nëna, motra… Sheqer, sallam, çaje! I shqyen dhe paketat e cigareve. Shumë keni sjellë. Jeni harxhuar… S’lejohen kaq, e kalojnë peshën e lejueme, e dini rregulloren? Hera e parë, z… S’ka herë të parë, ka ligje… Merrini gjysmat. Po mbajini ju. Ne s’kena dert për to, kena Partinë. Jepjani ndonjë tjetri, shokut të djalit… Nuk thoshin dot: ndonjë të burgosuri tjetër.
E sa vjet je dënuar ti? Shpërbleja familjes… e shikon ç’bajnë?
Po zbrisja mespërmes gumëzhimave, me dy trasta në dorë. Unë s’kam më rrugë për në shtëpi, as rrugë… Kam një ferr që as Dantja nuk e njeh. Rrathët e tij i kanë prerë, këputur dhe, ashtu të shtrirë, i kanë bërë copa rrugësh, që s’të çojnë gjëkundi. Do t’u vë emra, se mbase marrin kuptim, arrijnë diku…
BISEDË, KUR POLICI U LARGUA…
– A të kanë torturuar? – më pyeti befas im vëlla. Ndoshta kjo ishte ajo që i mundonte më shumë.
– Jo. Pastaj gjithçka është torturë. Ngaqë jemi larg shtëpisë, – shtova për t’i qetësuar disi. – Po juve ju ngacmon kush në punë? – desha të di. Buzëqeshi i trishtë. Ia pashë dhëmbin e thyer. Ende s’e kishte rregulluar. Kushtonte. Po ku e theu atë dhëmb? Si nxin vendi bosh, zgavër…
– Punëtorë krahu jemi tani. S’kanë ç’na bëjnë më. Ilirianin e çuan në fermë te serrat e Plukut, Arbëresha pa punë, unë jam te “Tokat e vdekura” në Bedat, afër kënetës ndërtohet një fshat i ri.
– Ashtu? – buzëqesha hidhur unë. – (Mund të ndërtohet një fabrikë, një burg, një urë a çmendinë, por një fshat? Ta prishësh po. Duhet e kaluara, përrallat, varret, bestytnitë, po këta bëjnë edhe atdhe të ri… mendova për një çast, por s’kishte kuptim të bisedonim çështje të tilla tani…)
– E rëndë është puna këtu? – pyeti me zë të ulët Shpëtimi.
– Përballohet, – thashë qetë.
– Ç’është ajo gryka në mal, dukej nga larg, – u hodh gjithë shqetësim nëna. – Hyni dhe dilni?
– Galeria. Atje punojmë.
– Thellë?
– Nëntoka të mbron nga të ftohtët, nga shiu, era, – thashë, – (nga jeta… – desh thashë.) Por po dridhesha duke pasur mendjen poshtë, te këmbët, sikur po më fryheshin…
– Të merr uria atje? – ngulmoi nëna.
– Jo. Tërë këto ushqime që sillni ju… uh!
POEZITË E BURGUT
Mbërritën në shtëpi në mbrëmje. I prisnin me padurim. Kishte ardhur dhe motra me të shoqin e fëmijët. “Nëna, nëna… ça na solle?… Më jep dhe mua një karamele tjetër…”
– Hë, u lodhët? Si ishte?
– Mirë, të fala, përqafime.
– Shëndeti, shpirtërisht, ç’thoshte? Si ishte takimi i zgjatur?
– …na bëri dhe kafe.
– Ashtu? Pati ndonjë gjë tjetër? Se si më dukeni, si…
– Eh, ja, ashtu…
– Ndonjë lajm?
– …poezi…
– …
– Të djalit.
– ?!
Dhe, kur fjetën fëmija, pasi zunë dritaret me batanije, që të mos dukej drita jashtë, u mblodhën kokë më kokë. Nxorën nga i kishin fshehur ato që ngjanin me shtresa këpucësh, tabanë, u prenë penjtë e qepjes leckave, i çmbështollën, fletore të përthyera më dysh, i hapën, u dridheshin duart, lexonin ç’ishte shkruar, me stilolaps e shkronja shtypi, një titull, strofa e parë, shfletuan, një strofë tjetër, poezia e gjithë. Lexoje dhe një herë. Babai dëgjonte. Ai pothuajse qe verbuar. Terri i plasaritej me vija drite, që zhdukeshin shpejt. “Jam ndarë për së gjalli me djalin, – thoshte. – Unë, edhe po të jem, s’do ta shoh dot kthimin e tij”. Vazhdoi leximi i poezive deri afër mëngjesit. U pataksën. “S’qenkan lirika përmallimesh, trishtime burgu, por akuza të rrezikshme, metafora më të forta se ato kur e dënuan, hapur, kërkëllijnë si zinxhirët… “Bo-bo!” – i ra ballit babai dhe s’e hoqi më dorën prej andej. Nëna qante heshturazi. Edhe motra. Shpëtimi me Tomin nxinin.
– S’lexoj dot më, – gati rënkoi Iliriani.
– …
– Po ku do t’i lëmë?
– Duhet një vend i sigurt dhe i fshehtë.
– Bëj unë një arkë metalike në ofiçinë dhe… do të hap një gropë në kopshtin tim.
KËNGA, KUR ISHTE DASMA E ILIRJANIT
Rende për në depon e ushqimeve, nxore pakon e madhe të llokumeve nga thesi yt, e ruaje për këtë ditë, e diel dasme, e shqeve me duart e harbuara, i dhe një rojës së burgosur të depos, pa i thënë asgjë, dhe e mbajte frymën te Valeri. “Dua një këngë, – i the i ngashëryer, (Sot po martohet im vëlla…) – merre dhe një llokume tjetër.” “Shkojmë te Sherifi?” I dhe llokumen e urimit. Po këto të tjerat? T’i hamë të gjitha. Ashtu kokë më kokë të tre, pas murit para shkallëve të korridorit të zyrave të riedukimit.
– Ejani, – tha këngëtari, – futemi në atë që gjoja është dhoma e kulturës. M’i kanë lënë mua çelësat, ngaqë di t’i bie fizarmonikës, – dhe, me të mbyllur derën, i hodhi rripat e atij instrumenti krahëve. Sikur dyfishoi krahërorin e vet. Zbrazi frymë. Se si t’u duk, si në një torturë. Fluturoi lehtë gishtat nëpër tastierë, tinguj, një melodi, kaq e ëmbël… muaj mjalti… kështu kishe lexuar nëpër libra, të porsamartuarit shkojnë e mbyllen në një dhomë hoteli, shohin shiun nga xhamat, pyllin, veturat, çifte kuajsh e s’dalin fare, bëjnë dashuri natë e ditë. Në diktatura s’lejohet. Zëri i këngëtarit të rrëqethi. Ajrin e shndërroi në cicërima gjithë flatrime zogjsh, që s’dihet se si ikën. Po i këndonte dashurisë, zëri forcohej, malli bashkë me të, por jo me tone të larta, jo, jo, nuk duhej të dëgjohej jashtë, një ngjirje mahnitëse sikur zëri të qe fërkuar në kurrize dritash në botën e tejme, me qytete të gjallësh. Kënga ecte e lumtur nëpër këmbësore, anash vitrinave llamburitëse, po, po, kishte prapë të tilla, ku rrotulloheshin veshje grash me shkëndijime të befta, fustane të ujvarta, çizme me majë të hollë sa takat – me t’i veshur duhej të vallëzoje vetvetiu – magnetofonë që përsëritnin këtë këngë, krehra, lëviznin vetë mbi floknaja muzgjesh, të kuq buzësh, mund të shkruaje xhamave me të: “Të dua”, por papritur fjala e kuqe shndërrohej në vazhdë gjaku. Këngëtari kishte anuar kokën e rëndë mbi fizarmonikë, e ngriti dhe buzëqeshi. Nisi të këndonte anglisht këngën e vet, atë që kishte kompozuar me mend në qelitë e Buu-uh- rrr-bbrrr-e-e-l-i-i-t-t, “When I am dead, my dear!”. “Është poezi e Kristina Rosetit”, – tha shpejt dhe zëri i tij nisi të ndizte qirinj, flakët e të cilëve, nga shkaku i lotëve, ngjanin si brerore të rubinta. Pastaj solli bregun e detit, dallgët që kërkonin të shuanin një emër të shkruar mbi rërën e lagur, emër vajze, i së fejuarës së këngëtarit – detin, detin të kesh rival në dashuri. – Dhe “Këngën e nënës, – iu lutët ju, – do ta këndosh?” “Patjetër!” Të ecësh krah për krah me nënën, nën borërimën e dhembshme të moshës, njeriu plaket, e ka dramën e vet, të bukur e madhështore. Pse shpiken dënime të tjera? Ah, zëri shtrihej, donte të mbulonte gjithësinë, pastaj hovte, hidhej nga njëri yll në tjetrin dhe vishej me argjend, po, po, e gjete, këngëtari ynë ka zë të argjendtë me gdhendje pikëllimi dhe t’u nëpërmendën servise fisnikësh, korniza, shandanë, pasqyra, bastunë dhe pena pranë një telefoni të zi, të mbledhur kutullaç si një kotele. Ti je supersticioz, macet e zeza s’ke qejf të të dalin përpara. Po është mace shtëpie! U ngrit dhe iku te pragu i dasmës, ku dëgjohej kënga. Si ta ruajmë këtë zë? Është yni!
Shfryu fizarmonika ose ai, a të dy bashkë një brengë, aq të madhe tani, teksa Sherifi e la mbi tryezën e pluhurosur. Buzëqeshi dhembshëm. “S’mund të bëja dot më shumë, kaq mundesha”, – dukej sikur thoshte. “Po ti bëre shumë, falemnderit, më dhe këngën, atë që s’duhej të mungonte tek unë sot. Të jam mirënjohës përgjithmonë.”
…
Kush e solli atë letër nga toka dhe iku? Nga nëntoka, nga ferri i saj. O Zot, ç’letër e mrekullueshme, pikërisht tani, me vulën e burgut. Po pse tani? Ta kishte lënë për pas dasme, meqë nuk e solli dot para saj. Ta ketë bërë me qëllim postieri?! “Ç’do të thotë burg, të lutem, thuama”, – pyeti një re e vogël puplore. “Herë tjetër, – iu përgjigjën, – po shko dhe mbaji fustanin nuses nga pas.”
Ngashërime, po qanin, jo me zë, jo, mosni, është dasmë. Letra… nuk e lexonin dot, sa prekëse. Leko, Frisko, u thoni të pushojnë, se juve ju dëgjojnë ata… Zonjë, je mamja e tre djemve dhe e një çupe, secilit i takon gëzimi i vet që është i të gjithëve. Jemi dëshpëruar bashkë, kur ishte për t’u dëshpëruar, të gëzohemi bashkë tani që duhet të gëzohemi. Është dhe porosia e tij, e ka shkruar në letër. Këndoni, ju lutem, një valle, dasma vazhdon…
DOSJA…
Po shfletoja. Gjyqi, dialogët e rëndë. I dija, nuk i harroja dot. GJYKATA E LARTË, hë, ç’thanë kur bëra apelimin… atëherë në shekullin e shkuar, jo se besoja në drejtësi a në zbutje të tyre, por doja t’i shihja deri në fund sa të këqij ishin dhe si i shkelnin edhe ligjet e tyre. Ethja për t’i njohur e…
Vajti im vëlla, Iliriani, madje i kundërshtoi dhe e kërcënuan se mund ta dënonin edhe atë. Pa ta shoh ç’kanë shkruar, qenka e gjatë: