Lumnie Thaçi-Halili: Arkitektura e detajuar e tregimit (post)modern të Fatmir Terziut, në librin e tij me tregime “Argumentum baculinum”

Lumnie Thaçi-Halili: Arkitektura e detajuar e tregimit (post)modern të Fatmir Terziut, në librin e tij me tregime “Argumentum baculinum”

(Vështrim analitik për librin me tregime “Argumentum baculinum” (Argument shkopi) të Fatmir Terziut)

Biografi e fragmentuar në faqet e kohës

Brenda panteonit të historisë së kulturës shqiptare, Fatmir Terziu qëndron si një shtyllë rrënjësore (pa pilastra mbajtëse), një krijues i mirënjohur mirëfilli me gjurmë të thella në letërsinë shqipe. Ai njihet më shumë se një krijues, ai është një urë mes kohëve dhe horizonteve, një timbër që nuk njeh kufij. Me penë, ia heq mjegullnajën kujtimeve dhe gdhend kujtesën kolektive të popullit të tij, jo vetëm të një kohe, ai përfaqëson edhe frymën që i përket artit të madh, duke e bërë fjalën shqipe të frymojë përtej brigjeve të atdheut, aty ku jeton e vepron, në Londër.
Edhe pse jeton jashtë vendit, ai nuk e ka humbur asnjëherë lidhjen me rrënjët. Përmes krijimtarisë së begatë të tij, e cila është pasuri e madhe letrare në të gjitha zhanret, mban të gjallë gjuhën dhe kulturën shqiptare, duke i dhënë fjalës shqipe një tribunë të denjë në hapësirën ndërkombëtare. Me këtë mision të pashoq, ai jo vetëm që ruan traditën, por edhe i jep asaj një frymë të re, duke bashkuar krijues nga të gjitha anët e botës shqiptare tek “Fjala e lirë” dhe revista e tij në print “Albanian Post”!
Një mendje që peshon thellësitë e kohës dhe penën si shpatë për fjalë, krijimtaria e tij është kurorëzuar me më të lartat Çmime Kombëtare Shqiptare: “Gjergj Kastrioti Skënderbeu”, një nderim për ata të cilët mbajnë të shenjtë frymën e kombit, dhe tjetrin çmim “Mjeshtër i Madh”, një titull i cili u takon vetëm atyre, në kohën kur arti dhe veprimtaria e tyre bëhet vetë pasuri kombëtare përkatësie. Me një interpretim figurativ, mund të formulohet se tashmë gurthemeli i krijimtarisë së F. Terziut është gurëzuar e lartësuar si shtyllë monumentale unike në kuadrin e letërsisë moderne shqipe. Realisht mund të themi, se vepra e tij nuk është vetëm letërsi e kufizuar, ajo përkufizohet si një testament që dëshmon se gjuha shqipe nuk njeh largësi, se arti nuk shuhet aspak nga distanca, por arti rritet, lulëzon dhe mbijeton sa herë që ka udhëzjarrë të tillë, të cilët ndriçojnë rrugëtimin e një populli!
Nga gjithë kjo veprimtari letrare, me një linjë të pasur krijuese, vjen edhe libri i radhës me titull “Argumentum baculinum” (Argument shkopi), tregime, autor Fatmir Terziu, botuar nga Shtëpia Botuese “URA” në Prishtinë, (2025), për të cilën mund të pohohet, se është ndër veprat që shënon kulmin e mendimit dhe stilit të tij. “Argumentum baculinum”, spikat mbi gjithçka si një krijim i thelluar mbi kohën-kohët; kujtimet e shfaqura përmes një rrëfimi krejt ndryshe, me shumë filozofi dhe intuitë intelektuale; me postmodernen nga aspekti ontologjik për të sfiduar idenë e një realiteti të unifikuar dhe të pandryshueshëm, duke eksperimentuar narrativat e shumëfishta dhe realitetet paralele; me kohën si koncept filozofik dhe tematik; autorin dhe kontekstin etj…
Për të parë, radhazi, më tutje se çfarë e bën “Argumentum baculinum” një libër të veçantë në krijimtarinë e tij?! Çfarë na përcjell si mesazh a çfarë na bën me dije neve si lexues (jo një lexuesi të rëndomtë, por një lexuesi, i cili ka pasion letërsinë dhe mund të shkërmoq idetë filozofike të tekstit në libër). A provokon ndërgjegjen dhe mendimin kritik? A na fton për reflektim mbi kuptimet e thella të ekzistencës dhe botës që përshkruan? Duke pasur parasysh se F. Terziu është eksperimentues i veçantë i formës dhe stilit në prozë: simbolizëm të thellë me referenca dhe shtresime, gjuhë të pasur dhe të dendur, fjali të gjata e fjali të shkurtra, përdorim të madh të figurave letrare, përshtrirje barabarësie të narrativës (jo)lineare me zëra të shumtë tregimtarë, e ndonjëherë edhe me ndryshime të papritura të perspektivës… Ai është modernist dhe filozofik, këtu i shkon përshtat një thënie e R. Qosjes: Sa të pasur e ka gjuhën, sa të pasur e ka imagjinatën, sa befasuese e ka figurshmërinë (R. Qosja, Dëshmitar në kohë historike, Ditar IX- (libri i nëntë), Botimet Toena, f. 378). Mbi bazë krahasimesh, proza e Terziut, emeton të njëjtat valë të ndërlikimit stilistik dhe mendimit filozofik si ajo e J. Joyceit, Th. Manit dhe M. Proustit. Kërkohet një qasje që përmbys narrativën klasike, sepse Terziu ndërton një univers letrar, ku simbolika, sintaksa jo e lehtë ndonjëherë dhe shtresëzimi i ideve, kërkojnë lexuesin e përgatitur për të zbërthyer, apo deshifruar të fshehtën e mesazhit pas strukturave të ndërthurura artistikisht në mënyrë mjeshtërore. Përveç kësaj, ai është simbolist dhe ekzistencialist. Ashtu si A. Kamy, ai ndërton prozën e tij mbi disa pyetje ekzistenciale dhe krizat e ndërgjegjes njerëzore në vend, por jo vetëm. Këto tregime të “Argumentum baculinum”, nuk janë thjesht tregime, por një analizë e thellë e natyrës njerëzore, të një vendi e më gjerë në hapësirë, të cilat shpesh nuhaten përmes situatave dramatike dhe refleksioneve të thella filozofike. Nga ana tjetër, mund të krahasohet me postmodernizmin dhe eksperimentimin narrativ, në mënyrë të ngjashme me J. L. Borgesin dhe U. Ekon, ngase Terziu krijon tekste ku realiteti dhe fiksioni ndërlidhen aq fort e nuk ndahen dot. Eksperimentimi me formën e rrëfimin, referencat kulturore të ndërlikuara qëllimshëm dhe simbolizmi i pasur, i bëjnë tregimet e tij fusha hapësinore të hapura për interpretime, duke sfiduar lexuesin e rëndomtë, që të mos kërkojë, thjesht, vetëm një histori, por një përvojë letrare shumëdimensionale.
Nisur nga perspektiva tjetër, rrëfimet e F. Terziut duket të kenë lindur nga dritëhijet e kujtesës, aty ku trishtimi dhe mëdyshja bëhen nxitje, për të shpalosur ngjarje të shpërndara në kohë, por të bashkuara nga tensione të brendshme. Në këtë udhëtim drejt origjinës, ai ngjan me figurën e përshkruar nga E. Sabato: “Përreth gjysmëhijeve që mundohem të rrëmoj, në mes të ligështimit e trishtimit, si një nga ata të vjetrit e fisit, që kujtojnë mitet e lashta dh legjendat, po bëhem gati të rrëfej disa vargje, të pleksura mes tyre, të shpërndara, të cilat kanë qenë pjesë tensionesh të thella e kontradiktore, të një jete plot mëdyshje, lakonike, kaotike, në një kërkim të dëshpëruar të së vërtetës.” (Ernesto Sabato, Përpara fundit-rrëfim mbi një shekull, Botimet DRITAN, Tiranë, 2003, f. 17).

Qëllimi, zanafilla dhe domethënia e titullit të librit

Zgjedhja e qëllimshme dhe mjaft domethënëse e titullit “Argumentum baculinum” prej autorit, besoj që ka disa arsye bindëse pasi që do ta nënkuptojë lexuesi vetëm atëherë mbasi do ta ketë lexuar librin. Për titull vë një sentencë latine “Argumentum baculinum” , sentencë e cila kuptohet kështu: “Argumentum baculinum”-Argumenti me dajak. Në mungesë të provave mbetet arsyeja e fundit të përdoret dajaku (çomanga), (Nevruz Çarkaxhiu, Senteca latine, Koha, Prishtinë, 2010, f. 27).
E para, mund të jetë gjithëprania dhe ndikimi i latinishtes, ani pse, tashmë është një gjuhë e vdekur, por që përdoret shpesh për të emërtuar koncepte filozofike dhe ligjore. Ajo ishte gjuhë zyrtare e Perandorisë Romake, e cila shtrihej që nga Evropa , Lindje të Mesme e deri në Afrikën e Veriut, një gjuhë e përbashkët për administratën, ligjin dhe kulturën. Ishte gjuha e kishës (në liturgji, filozofi e teologji). Gjithherë e gjithandej shkopi përmendet si argument i dhënë nga Zoti në disa raste në Bibël, si simbol i autoritetit, fuqisë, drejtësisë dhe mrekullive hyjnore. Përdoret kryesisht nga Moisiu dhe Aroni, por edhe nga të tjerë, veçanërisht në Librin e daljes-Eksodit (Shkopi i Moisiut dhe mrekullitë e tij); Shkopi i shndërruar në gjarpër: Zoti i tha Moisiut dhe Aranit: “Merre shkopin tënd dhe hidhe para faraonit, dhe ai le të shndërrohet në shlligëz… Moisiu dhe Arani, bënë ashtu siç i kishte urdhëruar Zoti: Arani e hodhi shkopin para faraonit dhe ministrave të tij dhe shkopi u shndërrua në gjarpër (3.Shuplakat e Egjiptit. Pashkët, f. 87); Zoti i tha Moisiut: ”Thuaj Aranit: Merre shkopin tënd dhe shtrije dorën tënde përmbi ujërat e Egjiptit, mbi lumenjtë etj… (1.Uji i shndërruar në gjak, f. 88); Moisiu e drejtoi shkopin drejt qiellit dhe Zoti çoi gjëmë e breshër… (VII. Breshëri, f. 90); Ndërkaq, ti çoje shkopin tënd dhe shtrije dorën tënde mbi det dhe ndaje… (Dalja nga Egjipti-Kalimi i detit, f.97)-(Bibla, Shkrimi shenjt; Besëlidhja e vjetër dhe Besëlidhja e re; përktheu dhe shtjelloi Dom Simon Filipaj, Drita, Ferizaj, 1994). Pra, siç u pa, shkopi biblik shfaqet për njerëzimin si: mjet mrekullibërës, instrument drejtësie dhe ndëshkimi, simbol i fuqisë mbretërore dhe autoritetit, si dhe simbol i udhëheqjes hyjnore dhe mbrojtjes.
Kurse gjatë Mesjetës dhe Rilindjes ishte dhe gjuha e shkencës, letërsisë dhe e diplomacisë. Ajo është baza e gjuhëve romane… Është një gjuhë me rregulla të rrepta gramatikore dhe e mirëpërcaktuar në strukturë. Sot ka një përdorim simbolik dhe akademik për emërtime shkencore. Duke zgjedhur një term latin, autori sikur krijon një ndjesi të një koncepti të përjetshëm, diçka që shkon përtej kohës dhe vendeve të përmendura në libër.
Më pas, mund të jetë pesha e termit filozofik “Argumentum baculinum” (Argumenti i shkopit), një term logjik që i referohet një lloj argumentimi, i cili, kryesisht, mbështetet te forca ose kërcënimi dhe jo te mendimi logjik. Ngase këtu, në disa tregime, shkopi shfaqet në forma të ndryshme, tregues i një mënyre për të theksuar praninë e forcës si mjet bindjeje, pushteti dhe manipulimi në histori, duke e vendosur përtej një konteksti të thjeshtë narrativ. Pra, një lojë intelektuale dhe filozofike.
Motërzim tjetër, mund të jetë edhe ironizimi absurd i titullit deri në ironi therëse, duke mos harruar që latinishtja shpesh evokon një ndjenjë serioziteti dhe solemniteti, që tek libri ka elementë ironikë, diku-diku edhe satirë të hollë mbi autoritetin dhe pushtetin, ky titull mbase krijon një kontrast më intrigues mes gjuhës së epërsisë- lartësisë dhe një koncepti, që në thelb flet për dhunën si argument. Një mënyrë për të parodizuar pushtetin e dhunën, me gjithë t’bëmat e tij.
Për më tej, gati përgjithësisht lidhet me tematikën e librit, sepse në fillimet e librit… e deri në përfundim të tij, shkopi paraqitet si pushtet, si autoritet, si simbol i cirkut, orkestrës apo politikës, kështu që titulli në latinisht e përmbledh tërësisht në një koncept të vetëm, duke sugjeruar se të gjitha këto forma të pushtetit përfundojnë te argumenti i forcës.
Nga e gjithë kjo që u tha, mbetet pezull si kureshtje për lexuesin një interpretim i drejtpërdrejtë i autorit, i cili do të ndihmonte për të kuptuar se pse një titull në latinisht (që sot konsiderohet si gjuhë e vdekur, përveç përdorimit në shkencë) është më i fuqishëm se në një gjuhë të gjallë e të zakonshme që sot flitet?! Pas gjithë këtyre, mund të jetë, ndoshta, vetëm një sugjerim për lexuesin që të shohë më thellë. Një titull i zakonshëm vetëm në shqip si “Argument shkopi” do të ishte shumë i drejtpërdrejtë, por zgjedhja e një termi latin e fton lexuesin të ndalojë dhe të mendojë më thellë për domethënien e tij. Tek e fundit, ky është një efekt që shumë autorë e përdorin për të krijuar një hije misteri rreth veprës.
Ndoshta është edhe një qëllim për të treguar lidhjen historike me traditën dhe pushtetin si gjuhë e institucioneve të fuqisë, që u cekën lart, si: Perandoria Romake, Kisha katolike, universitetet dhe ligjet. Ndalur te ky aspekt, autori F. Terziu ka dashur të shprehë për lexuesit e tij, vazhdimësinë e këtij fenomeni përmes historisë së vjetër tek e reja, duke mos e kufizuar librin vetëm në një vend apo epokë të caktuar, por duke e shndërruar në një histori të veçantë libri për forcën si mjet bindjeje kudo në botë e në çdo kohë, me të gjitha dimensionet e tij: pushtet, autoritet, frikë, art, disiplinë, iluzion, mashtrim…
Vjen me një interpretim shumë të fuqishëm që përmban një rezonancë të thellë historike dhe shoqërore. Një shkop që qëndron gjithmonë i varur pas dere, ose në dorë, i cili sugjeron një pushtet të vazhdueshëm, të pashmangshëm dhe ciklik, që ndryshon vetëm në formë, por kurrë në thelb! Nisur nga ky këndvështrim, “Argumentum baculinum” nuk është thjesht një term logjik për një argument të bazuar në forcë, por bëhet një metaforë për historinë shqiptare, realitet ku pushteti dhe autoriteti shpesh kanë ardhur me shkop, jo me arsyetim dhe drejtësi. Vlen të theksohet mënyra se si autori e paraqet shkopin në tregime: herë si pushtues, herë si vegël e autoritetit, herë si mjet legjitim të “drejtësisë”, duket sikur na e forcon idenë, se shkopi aty ka qenë përherë, pa marrë parasysh kush, apo cili, a cilët e ka(në) në dorë, një mjet pushteti që përcillet dhe riciklohet përgjatë historisë. Ndryshohen zotëruesit, por nuk zhduket dot; kalon nga pushtuesit te vendësit; nga sundimtarët te politikanët; nga të fortët tek ata që premtojnë drejtësi; bëhet herë shkop ndëshkimi, herë shkop loje cirku, herë shkop iluzioni, herë shkop manipulimi…
Duke qëmtuar mbi hershmërinë e miteve të shenjta biblike e deri te kodet juridike të Romës së lashtë, e hetuam se shkopi është shfaqur si simbol i dyfishtë: i pushtetit që ndëshkon dhe ligjit që rregullon. Megjithatë, titulli i këtij libri të krijon përshtypjen se është fryt i një ideimi të menduar mirë nga vetë autori. Në vijën e zhvillimit historik të këtij simboli, pas ndalimit biblik të dhunës së verbër dhe pas kodifikimeve të rrepta të drejtësisë romake, ai gjen një formë të veçantë dhe origjinale edhe tek ne-shqiptarët, në Kanunin e Lekë Dukagjinit. Në sinkroni me këtë temë historiani H. Bajrami ripohon se “Shqiptari deri më tani i ka pasur nëpër shekuj, dy ligje më jetëgjata në qafë, ligjin e pushtuesve dhe Kanunin e Lekë Dukagjinit” (Hakif Bajrami, Komunikim personal, 6 maj 2023). Kanuni, i përmbledhur nga At Shtjefën Gjeçovi, ani pse nuk e përmend drejtpërdrejt fizikisht fjalën shkop, por aty shkopi është i pranishëm në thelbin konceptual të tij si metaforë e autoritetit të brendshëm, i cili buron nga kodi i nderit, si mjet për të vendosur rend, si forcë e brendshme e ligjit zakonor, dhe si kujdestar i nderit fisnor. Ndryshe nga retorika klasike ku argumentum baculinum përfaqëson një mospërfillje të arsyes në favor të kërcënimit, në Kanun shkopi nuk është vetëm forcë imponuese, por një metaforë e autoritetit të pranuar, që buron nga ndërgjegjja kolektive dhe sistemi i trashëguar i drejtësisë popullore. Pikërisht, në këtë përplasje midis dhunës si argument dhe ligjit si bosht shoqëror, zbulojmë thellësinë simbolike të shkopit edhe në traditën shqiptare që nga mesjeta e deri në shekullin e 20-të.
Mbyllim kështu parashtresën hamendësuese mes autorit dhe lexuesit rreth emërtimit latinisht të librit prej njëfarë distance, duke sugjeruar nënkuptueshëm që ky është një koncept, i cili duhet parë në mënyrë abstrakte, jo vetëm si rrëfim personal. Domethënë, mund të ftojë lexuesin të shohë përtej tregimeve, duke reflektuar mbi historinë, politikën, shoqërinë dhe mënyrën se si autoriteti vepron në kohë dhe në vende të ndryshme. Atëherë, edhe interpretimi si provokim intelektual i autorit, mbetet i hapur për lexuesin që ndryshe këtë zgjedhje mund ta lexojë si një shtresë shtuese simbolike dhe konceptuale mbi librin. Përtej të gjithave, kjo është edhe bukuria e mistershme e një titulli të tillë, kur të lejon të mendosh e të interpretosh duke hapur shumë shtigje, siç është “Argumentum baculinum”!

Ndërtimi i rrëfimeve dhe tematika e tregimeve

Vepra “Argumentum baculinum” nistohet me një fragment autorial dhe një poezi Kuajt robotë shajnë dhitë (dehumanizimi dhe robotizimi i njeriut të sotëm), për të kujtuar që ka disa libra në prozë në letërsinë botërore që fillojnë ose mbarojnë me poezi, për shembull romanin Doktor Zhivago nga Pasternak (botoi Fan Noli, Tiranë, 2018) ku në fund ia bashkëngjet disa poezi. Kjo teknikë përdoret shpesh për të vendosur tonin e veprës tek shumë autorë. Fjala e autorit thekson një perspektivë filozofike dhe metaforike mbi realitetin dhe kufizimet, duke e përdorur shkopin si një simbol kompleks. Autori na fton të shikojmë përtej dukshmërisë dhe kufijve të vendosur, duke sfiduar perceptimin tonë mbi atë që duket dhe atë që nuk duket. Shkopi, i cili kalon brez pas brezi, nuk është thjesht një mjet, por bëhet një shoqërues i pandashëm i njeriut, një simbol i zakonit, përvojës dhe i trashëgimisë. Megjithatë, edhe pse shkopi është besnik, ai nuk është plotësisht i kontrollueshëm.
Mirëpo, fragmenti i autorit dhe poezia këtu, përcaktohen si kontraste mes dy realitetesh në një botë ku gjithçka është bërë mekanike dhe e ftohtë, kurse fragmenti të risjell në mendje botën ku ende ekzistojnë rrënjët e një tradite, me objekte dhe veprime që kanë kuptim. Ndërkaq poezia thumbon shoqërinë moderne, duke e paraqitur njeriun si një figurë të zbehur, të programuar dhe pa identitet, të cilin e udhëheqin fuqi robotike, të cilat e neutralizojnë nga çdo emocion i vërtetë. Me një mesazh, se njerëzimi po shkon drejt një epoke ku individualiteti dhe ndjenjat po zëvendësohen nga mekanizmi i një sistemi të ftohtë dhe të kontrolluar. Kurse ironia mbi kuajt robotë dhe dhitë, përforcon idenë e manipulimit dhe shtypjes së të pafuqishmëve, duke dhënë një tablo të errët, por fatkeqësisht aktuale në realitetin e sotëm.
Kështu që, të dyja paraprijëset: poezia dhe fragmenti së bashku mund të perceptohen si një manifest i tranzicionit njerëzor mes dy epokave. Ndërsa, poezia është përplot simbolikë dhe metafora të forta, e cila krijon një atmosferë distopike dhe filozofike që është shumë e përshtatshme për të hapur një përmbledhje tregimesh me tema të përmbajtjes së tregimeve, që mund të kuptohet si një udhëzim, paralajmërim ose reflektim mbi natyrën e botës moderne, duke e përgatitur lexuesin për narrativat vijuese. Do të ishte më mirë të thuhet për një “lexues model”, siç e quan U. Eko, një lexues model të dy niveleve, lexuesi i nivelit të parë do të dijë se ç’po ndodh, kurse ai i të dytit se si është rrëfyer ajo që po ndodh (semiotik ose estetik), (U. Eko, Për letërsinë, Dituria, Tiranë, 2017, 215).
Duke u nisur nga një qasje e veçantë akademike studimore, analiza e tregimeve në ditët e sotme fokusohet përmes një kombinimi të metodave tradicionale dhe qasjeve moderne, duke përfshirë; strukturalizmin, perspektivën filozofike (duke trajtuar konceptet filozofike brenda tregimeve), perspektivën sociologjike dhe kulturore dhe perspektivën psikoanalitike (simbolizmit të fshehtë). Në tregimet e Terziut ndërthuren bukur dy elementë thelbësorë: narracioni dhe deskripcioni. Këto vërehen nga ndërtimet e historive të gjalla dhe të pasura në libër, pavarësisht që kanë qëllime dhe karakteristika të ndryshme. Megjithëse, narracioni dominon (shtyn ngjarjet përpara, duke përshkruar veprime, konflikte, zgjidhje; ka një fokus lidhshmërie ndërmjet lexuesit me personazhet dhe ngjarjet përmes ndërveprimeve e veprimeve të tyre; secili tregim ka një strukturë). Kurse deskripcioni përsëri duket në thelb për të mbështetur narracionin (krijon atmosferë përmes përshkrimeve vizuale dhe shqisore; rrit ndikimin emocional të tregimeve; pasuron botën e tregimeve; ndihmon për të ndërtuar tensione ritmike). Derisa neve na mbetet që përmes metodës analitike dhe sintetike të zbërthejmë elementet e veprës me tregime dhe të përmbledhim kuptimet dhe ndikimet e tyre.
Kur po shkruajmë për këto tregime (në kuptimin e prozës së shkurtër), duhet të cekim se për nga ndërtimi i rrëfimit, në këtë vepër dominojnë: tregime të shumta reale-realiste, të cilat pasqyrojnë realitetin e sotëm dhe të djeshëm, duke trajtuar çështje sociale, me tema të përhapura, si luftë për drejtësi, emigracion, identitet, lidhje familjare etj.; tregime fantastike me trille shkencore që eksplorojnë botë të imagjinuara; tregim horror, mitik e gotik, realist duke u përshtatur për shoqërinë e sotme dhe misterioze për lexuesit (tregimet-C’est la vie, Infektim- një distopi futuriste me elemente të horrorit dhe trillerit shkencor); tregime autobiografike që rrëfejnë përvoja personale, ku kryesisht përqendrohen në ndjeshmëri të veçantë duke u gërshetuar me përvojat universale të njerëzimit (tregimi-Linkolni nën Çinar, Pesha e lotit tjetër, Kopsat, Monokular, Përndjekje kohërash, Dysheku); tregime humori, satire e groteske (Mahmuth, Regjistruesi); tregime me dimensione historike (tregimi Kopsat-autobiografik me dimension historik, përmes ndërthurjeve të historive të vogla në histori të mëdha, siç përmendet tërmeti i 1967 etj.).
Libri “Argumentum baculinum” është një përmbledhje mjaft e pasur me tregime, gjithsej janë pesëdhjetë (50), tituj me shumëllojshmëri tematikash, stilesh dhe qasjesh narrative. Për të pasur sa më të qartë këtë analizë të tematikës, duhet identifikuar temat kryesore dhe pak linja të mundshme të lidhura me këto tregime, për një përgjithësim të tyre nga libri. Kështu që, fillimisht duke parë titujt e tregimeve, mund të dallohen disa motive thelbësore apo qendrore që mund të jenë edhe boshti apo kërthiza e librit. Pra, pesëdhjetë tregimet mund të ndahen në disa kategori:
a) Tregimet rreth problemeve shoqërore dhe ironi të realitetit: “Ujqërit e kanë fajin?!”, “Bën ndonjëherë ky shkop edhe gabime!”, “A do të na duhet më shkopi?”, “Të gjithë kemi hedhur gurë”, “Po, me të ujtën xhanëm, ç’patën!?”.
Këta tituj sugjerojnë një qasje ironike ose satirike ndaj problemeve të shoqërisë, ndoshta duke vënë në pah paaftësinë për të pranuar përgjegjësitë dhe tendencën për të fajësuar faktorë të jashtëm për problemet e brendshme. “Shkopi” na dëfton një simbolikë autoritare ose përfaqësues për një mentalitet të trashëguar.
b) Tregimet rreth identitetit dhe kulturës shqiptare: “Fundja, nuk ishim asimiluar”, “Specialitete shqiptare dhe pak bisedë miqsh”, “Baltë nëne”, “Vija e sekretit të jetës”.
Këto tregime, pak a shumë, trajtojnë çështjet e identitetit, kujtesës kolektive dhe përpjekjes për të ruajtur vlerat kulturore në kohë të vështira.
c) Tregime nga filozofia e jetës dhe rrjedhat e kohëve: “Rrjedha”, “Koha kthen kokën nga këpucët”, “Përtej kësaj mjegulle”, “Zinxhiri …”, “Mahmuth”, “Dysheku im” etj.
Këto tregime eksplorojnë idenë e kalimit të kohës, humbjes, reflektimeve mbi jetën dhe ndryshimet që sjellin vitet për jetën personale dhe retrospektivën e kujtimeve.
d). Tregimet me elemente surrealiste dhe fantastike: “Skitë që zbritën nga qielli”, “Tregu i yjeve”, “Ngjyrat poshtë krevatit”, “ Tridhjetë e tetë kopsat e mia”, “Dashuri në kohë farash kungulli” etj.
Vetë nga titujt kuptohet një qasje më metaforike, simbolike dhe surrealiste, ku realiteti ndërthuret me një dimension imagjinar apo filozofik.
e) Tregimet ku shprehin tundime, dashuri, marrëdhënie e ndjenja humane: “Ëndërr në Paris”, “Virgjëri?!”, “Pesha e lotit tjetër”, “Le Louvre… je m’appelle …”, “Njeriu me kanaçen e kallait”, “Virgjëri” etj.
Ky grupim tregimesh trajtojnë temën e dashurisë, lidhjeve ndërpersonale dhe ndjenjave njerëzore, ndoshta me një qasje introspektive.

Sinteza tematike e tregimeve

Kjo prognozë e transkriptuar me emërtim latin, fillon tregimet me Ujqërit e kanë fajin, i cili është një alegori filozofike dhe satirike, që trajton fatet e paracaktuara, ndryshimin e brezave, përgjegjësinë individuale dhe kolektive, bashkë me zakonet dhe mentalitetin që përcaktojnë shoqërinë, dhe refuzon ndryshimin, duke fajësuar të tjerët për problemet e veta. Metaforikisht dhe simbolikisht, autori rrëfen historinë e një djaloshi që nuk e ndjek fatin e paracaktuar nga tradita dhe për pasojë, shoqëria refuzon ta pranojë ndryshe nga ç’e do zakoni. Pra, tematikë me fat të paracaktuar që luan rol trashëgimia, me një koncept determinues social dhe familjar, ku shoqëritë tradicionale e kanë si normë a parim: “Dihej fati i djemve të asaj shtëpie. Ishte i paracaktuar që në lindjen e tyre.” (F. Terziu, Argumentum baculinum-tregime, URA, Prishtinë, f. 7). Si rrjedhojë vjen më pas konflikti i individit me normat shoqërore, me idenë kritike ndaj presionit social që shkatërron lirinë individuale dhe ëndrrat e atyre që duan të ndjekin një rrugë ndryshe nga ajo që paracaktohet nga trashëgimia e një sistemi të dështuar për kohën.
Për nga struktura narrative ka tregime që ngjajnë me rrëfenjat e vjetra dhe përrallat me mësime të thella, siç është Qefalëria i Qefaliut, ku me një alegori filozofike dhe ekzistenciale trajton pushtetin, të përkohshmen e jetës dhe natyrën e emocioneve njerëzore, eksploron kufizimet e autoritetit, përpjekjen për të kuptuar thelbin e lumturisë dhe trishtimit, bashkë me natyrën kalimtare të jetës. Tema janë: pushteti dhe iluzioni i madhështisë, duke i zhveshur nga identiteti i tyre personal; kërkimin për kuptimin e jetës dhe emocioneve njerëzore; dështimin dhe përulësinë si pjesë të dijes; thjeshtësinë e së vërtetës, se gjithçka do të kalojë. Kulminacioni i tregimit përmban një nga mësimet më të thella ekzistenciale: edhe kjo do të kalojë simbolizon të përkohshmen e çdo gjëje në jetë, gëzimet, trishtimet, vuajtjet dhe triumfet. Filozofi e gjendur në shumë tradita shpirtërore dhe filozofike, që thekson qëndrueshmërinë në mes të ndryshimeve të pashmangshme të jetës. Vjen si një udhëtim kërkimi me një zgjidhje të thjeshtë, por me kuptim.
Meriton të përmendet se libri “Argumentum baculinum” si prologim dhe epilogim ka simbolin e shkopit, jo më kot autori e vendos qartë fokusin mbi funksionin e shkopit si një element që hap dhe mbyll librin, duke i dhënë një formë ciklike narrativës dhe tematikës që nga filli deri në përmbyllje, në gjithsej tetë tregime është hapja dhe mbyllja e ciklit të Shkopit.
Në fillim të librit, shkopi paraqitet si një mjet dominimi, pushteti dhe kontrolli, duke ndikuar në narrativën politike, historike dhe shoqërore të tregimeve. Ndërkaq në epilog, shkopi rikthehet për të përmbyllur këtë cikël, por me një ton reflektues, duke lënë të hapur pyetjen nëse ky kontroll është i pashmangshëm apo i ndryshueshëm. Megjithëkëtë, shtrohet pyetja, si ndryshon simbolika e shkopit mes prologut dhe epilogut? Në tregimet e fillimlibrit, shkopi përdoret si një instrument i drejtpërdrejtë i pushtetit, ai është një mjet i rendit dhe i disiplinës në tregimet si “Merakotja” apo “Lej…lekë”, kurse në epilog, ai bëhet më i ndërlikuar dhe më psikologjik, duke u shfaqur si një vegël e fshehur e manipulimit, ku autoriteti nuk vjen vetëm nga dhuna, por edhe nga mënyra se si shoqëria vendos të kontrollojë perceptimet. Sidoqoftë, pushteti dhe koha, përhershmërisht janë dy forca që e kanë mbajtur dhe e mbajnë shkopin pranë. Në fillim, ai shihet si mjet autoriteti që nuk vihet në dyshim, diçka që përdoret për të drejtuar njerëzit nëpërmjet frikës apo disiplinës, e së mbrami nga rrëfyesi lë të kuptohet se shkopi nuk është më aq i fuqishëm, por megjithatë ende mbetet i pranishëm si forcë e padukshme, një instrument që ndryshon formën, por thelbin kurrherë! Sikurse u shtjellua, nga ky nivel i thellë filozofik dhe përshkrues, libri fillon dhe mbaron me të njëjtën pyetje të pashprehur mbi pushtetin dhe manipulimin, duke e lënë lexuesin të reflektojë mbi mënyrën se si pushteti ndryshon, por nuk zhduket kurrë. Prologu vendos shkopin si një simbol absolut e të pashmangshëm, ndërsa epilogu e sfidon atë, duke e bërë një metaforë më komplekse dhe të hapur për interpretime të ndryshme nga vetë lexuesi.
“Merakotja” është një rrëfim kompleks, plot simbolizëm, metafora e shtresëzime të thella kuptimore, që e vendos lexuesin në një botë ku letërsia, arti dhe manipulimi i fjalës ndërthuren me realitetin dhe lojën e pushtetit. Kryesisht përqendrohet në konfliktin mes krijimit letrar dhe realitetit, ndërhyrjes së pushtetit në letërsi dhe manipulimit të perceptimeve, duke ngritur pyetje mbi rolin e artistit dhe ndikimin e tij në shoqëri, duke u përplasur midis fuqisë së letërsisë dhe frikës prej pasojave të saj. Temat kryesore janë: konflikti mes artit dhe pushtetit; identiteti i ndryshueshëm i shkrimtarit dhe roli i tij në shoqëri; përdorimi i simbolikës së “Shkopit” si simbol i autoritetit ose i pushtetit bashkë me sistemin ose hierarkinë e caktuar, si dhe “Priftit” që përfaqëson moralin e shoqërisë-fenë që përsëri mbetet edhe sot si në të kaluarën një formë autoriteti.
Tregimi “Autofobi” është një rrëfim filozofik dhe simbolik që trajton frikën e njeriut për veten, dyanshmërinë e ekzistencës, dhe ankthin e shoqërisë përballë të panjohurës. Përmes një strukture mistike dhe metaforike, ai eksploron përplasjen mes realitetit dhe iluzionit, duke ngritur pyetje mbi identitetin, frikën ekzistenciale dhe ndikimin e një pranie të pashpjegueshme në jetën kolektive. Temat kryesore në tregim: dyjëzimi dhe frika nga vetvetja; ankthi kolektiv dhe ndikimi i një pranie të pashpjegueshme, në këtë kontekst, “njeriu me shkop” bëhet një simbol i ankthit të tyre ekzistencial, një figurë që ata nuk mund ta largojnë nga mendja, përkundër përpjekjeve; përpjekja për të gjetur zgjidhje nga librat, shkenca dhe magjia, mbetet përsëri fati i pashmangshëm mbi pafuqinë e njeriut për të ndryshuar fatin e tij. Ky tregim shpërfaq filozofinë e frikës nga e panjohura dhe nga vetvetja, një kritikë mbi mënyrën se si njerëzit kërkojnë shpëtim nga jashtë, kur në fakt ankthi buron nga vetë brendia e tyre.
Alegorikja dhe metaforikja, në tregimet e F. Terziut përmes figurave zoologjike paraqet një realitet të ndërlikuar shoqëror, artistik dhe politik te tregimi “Bilbili dhe bulkthi” Në thelb, ai trajton ëndrrat, censurën, përpjekjet për liri dhe manipulimin e pushtetit mbi artin dhe individin. Si tema kryesore në tregim manifestohen: arti dhe censura (lufta për të kënduar lirisht); dualiteti mes shpresës dhe realitetit; rruga e udhëtimit përplot sfida të vërteta që ndjek çdo artist. Veçantia e këtij tregimi është ndërtuar si një fabul me elemente të Ezopit, por me një ndërlikim më modern dhe një shtresë më të thellë simbolike. Alegorikja dhe metaforikja, në tregimet e F. Terziut përmes figurave shtazore e shpezore paraqet një realitet të ndërlikuar shoqëror, artistik dhe politik te tregimi “Bilbili dhe bulkthi”. Dallimi është se fabulat e Ezopit janë zakonisht të thjeshta, me dy ose tre personazhe kryesore dhe një konflikt të qartë, kurse këtu ka më shumë personazhe me detaje të thelluara, si urithët Lerku dhe Zverdhku, minjtë, levreku, bretkocat që shtojnë kompleksitetin e tregimit. Pastaj fabulat e Ezopit janë të drejtpërdrejta dhe përfundojnë me një mesazh të qartë, ndërsa ky tregim ka një ton më të errët dhe të reflektuar, ani pse artistët këndojnë, fati i tyre mbetet i paqartë. Tjetra, Ezopi trajton tema të përgjithshme me cilësi vesesh, si dinakëria, besnikëria, dembelizmi dhe drejtësia, tregimi i Terziut përmban dimension më modern dhe social, që i referohet censurës, lirisë së shprehjes dhe manipulimit të pushtetit mbi artin.
“Lej…lekë” është një rrëfim filozofik, satirik dhe alegorik, i cili përmes figurës së Shkopmbajtësit, Çinarit dhe Zogut misterioz sjell një reflektim mbi manipulimin ideologjik, interpretimin e realitetit dhe mënyrën sesi pushteti përdor simbolikën për të justifikuar veten. Përfshin elemente të historisë, gjuhës, politikës dhe identitetit kombëtar për të ndërtuar një mesazh të thellë mbi mashtrimin e institucionalizuar dhe mënyrën se si ndikohet perceptimi kolektiv. Temat kryesore janë: manipulimi i simbolikës dhe fshehtësia e së vërtetës (Ai zog është shqiponjë, për mua e për këtë libër, ai është lejlek, është lej…lek), këtë rast, shqiponja (simbol kombëtar, krenarie dhe lirie) transformohet në lejlek, një shpend që zakonisht lidhet me migrimin dhe mungesën e një vendi të qëndrueshëm, kjo ndryshon thelbin e narrativës kombëtare: nga një simbol i fuqisë në një simbol të pasigurisë dhe të varësisë; jepet leksioni i shtrembëruar dhe arsyetimi pushtetit: “Unë duhet ta bëj rolin e duhur me këtë shkop… duhet të justifikoj ata lekë që më kanë paguar për këto leksione të lumturisë së përditshme” (f. 32, po aty); paraqet ndikimin e historisë dhe përplasje narrativash (Pse pikërisht atëherë? Pse në vitin 1913? Se atëherë na i shkulët krahët, si këtij zogu që i duket ajo pupël si krah i tepërt: f. 35), është një referencë e qartë ndaj ngjarjeve historike që kanë prekur kombin shqiptar, veçanërisht ndarjet territoriale dhe cenimin e identitetit. Viti 1913 është viti i Konferencës së Londrës, kur Shqipëria humbi shumë territore. Përmendja e këtij viti e ndërlidh manipulimin e realitetit me historinë e vërtetë të humbjeve kombëtare, të cilat janë fshehur ose deformuar me kalimin e kohës.
Tregim me një strukturë të ndërlikuar, ku realiteti dhe ironia ndërthuren, duke krijuar një rrëfim që i afrohet satirës dhe absurdit, titullohet “Shkopi në letër”, i cili përshkruan një situatë të pazakontë, ku shkopi, kafshët dhe përkthimi i një letre bëhen elemente simbolike të një bote ku e vërteta është e shtrembëruar ose e fshehur pas metaforave dhe lojës me fjalët. Lidhjet e këtij preferenciale mund të thuren me “Fermën e kafshëve” të (George Orwellit, ku pushteti dhe manipulimi i masave përmes simboleve të pushtetit (si shkopi) luajnë një rol qendror. Tematikat janë të ndërlikuara me: identitetin dhe absurditetin e realitetit, si shkrimi i letrës për një „dele“ që është „specie e veçantë“, por që ka një histori të dyshimtë, sjell një përzierje të realitetit me një logjikë absurde; përdorimin e shkopit si simbol të kontrollit dhe hierarkisë, shkopi që përdoret për të mbajtur „ekuilibrin“ e kujtimeve, për të ruajtur rregullin, por edhe si një mjet dënimi ; një kritikë sociale dhe ironizim të realitetit modern, koha e rrëfimit është internetike, një epokë e përzier me tjetrin e panjohur, duke sugjeruar ndryshimin e marrëdhënieve njerëzore në epokën e teknologjisë; marrëdhëniet e njeriut me botën e tij, përzierja mes njeriut dhe kafshës kur një person identifikohet si dele, martesat për letra, dashuria për kafshët dhe absurditeti i jetës tregojnë një zhbërje të vlerave trashëguese tradicionale.
Brenda gjithë kësaj larushie tregimtare, kemi një reflektim filozofik mbi kohën, ndryshimin, pritjen-pritshmëritë e njeriut ndaj një rrjedhe të pashmangshme, që nuk përcaktohet fare se çfarë do të sjell, shpëtim apo shkatërrim, siç është “Rrjedha”, me pyetjet që shtron mbi papërcaktueshmërinë e fatit dhe rolin e njeriut në të. Tematika kryesore ngërthen: pritjen dhe shpresën e një komuniteti që pret rrjedhën për të ndrequr gjithçka, e cila nuk vjen dot, duke u bërë rëndesë psikologjike; misterin dhe paqartësinë që nuk definohet plotësisht; ndikimin e fjalës dhe besimit te rrjedha, sepse ajo është bërë pjesë e rrëfimit të gjatë, ku fjala bëhet një realitet më i fortë se vetë realiteti fizik; ndryshimin si proces të pasigurt që pritet ta pastrojë rrjedha e të sjellë diçka të re, mirëpo ka edhe prej atyre që nuk besojnë në të dhe e shohin si një mashtrim. Ekziston ndarje mes optimistëve, pesimistëve dhe realistëve si një pasqyrim i mënyrave të ndryshme se si njerëzit i përballojnë ndryshimet; në pritjen e pafundme, koha është qark i mbyllur apo një iluzion?!
Ndodhen tematika me shtjellime realitetesh të përziera mes simboleve, përditshmërisë jetësore dhe gërshetimit të historisë me bashkëkohësinë. Ka një përzierje të traditës dhe modernitetit, të një bote e cila përpiqet të ecë përpara, por që mbetet e kapërthyer në zakonoren, si dhe një reflektim mbi pushtetin dhe ndikimin e fjalëve dhe veprimeve si te “Ky shkop bën ndonjëherë edhe gabime”. Nuk është thjesht një frazë, është pranimi i një ndryshimi të madh. Është momenti kur një njeri që ka mbajtur një simbol të pushtetit për vite me radhë, kupton se ai pushtet nuk është gjithmonë i drejtë. Në përfundim, ndodh një zgjim realiteti dhe kuptohet se duhet jetuar në këtë botë, jo në ëndrrat e së kaluarës, duke pranuar se ndoshta shkopi nuk është më i rëndësishëm, sepse bota po ndryshon. Andaj, për lexuesin mbetet pyetje e hapur: është një pranim humbjeje apo një çlirim nga barra e pushtetit?!
Përsëritja e shkopit dhe Çinarit përbën elementin kyç në tregim dhe ka funksion simbolik të shumëfishtë. Këto dy figura përmenden vazhdimisht për të krijuar një ndjesi ciklike dhe për të theksuar temën e pushtetit, autoritetit, traditës dhe ndryshimit.
Ndërkaq, “Koci i xha Nuros” nuk është thjesht pjesë e një personi, por një simbol i forcës, virtytit dhe autoritetit të dikurshëm, i cili sot është zhdukur. Ai mishëron një kohë kur njerëzit ishin të fortë fizikisht dhe moralisht, kur burrëria kishte një peshë të madhe dhe kur një figurë e tillë mund të vendoste rendin nën Çinar. Tashmë, mungesa e tij ka lënë një boshllëk, dhe Çinari është shndërruar në një vend të mbushur me llafe, thashetheme, degradim morali dhe indiferencë. Askush nuk merr më përgjegjësi për asgjë, heshtja është zhdukur, dhe të vetmit që dominojnë janë të huajt me „leksionet e tyre“, ndërsa në të shkuarën, Çinari ishte simbol i rendit dhe drejtësisë, ndërsa tani është bërë një arenë e kaosit dhe e mungesës së burrërisë.
Një tregim kompleks që ndërlidh autobiografinë me reflektime filozofike, historike dhe shoqërore shfaqet te „Linkolni nën Çinar”. I ndarë në tri pjesë të përputhshme që trajtojnë temat e kujtesës, të kaluarës totalitare, të lirisë dhe të dilemave etike që e shoqërojnë jetën e njeriut. Kuptohet si një rrëfim i personalizuar autorial për brezat e humbur mes ideologjive, për ata që kërkuan të vërtetën dhe u shtypën. Trajtohen temat e lirisë, identitetit, padrejtësisë dhe kujtesës historike. Emetori (person autoportret apo alter ego e autorit nga qyteti i Djegmës-Elbasani) është një personazh mes dy kohëve, që përpiqet të gjejë një kuptim në historinë e tij familjare dhe kombëtare.
Mbeten pezull pyetjet duke na ftuar të mendojmë se, a do të ndodhë ndryshimi? A do të lëshohet fara e së vërtetës? Apo gjithçka do të mbetet e heshtur nën Çinar?! Përkrah këtyre letra dhe tradhtia këtu zënë vend si dy forca kundërshtuese. E para përfaqëson të vërtetën, kujtesën dhe përpjekjen për drejtësi, ndërsa e dyta përfaqëson mekanizmin shtypës të sistemit, që i bën njerëzit të ndihen fajtorë edhe kur janë viktima. Në fund, letra mbetet dëshmi e padrejtësisë, ndërsa tradhtia mbetet një plagë që shoqëria nuk mund ta shërojë lehtë. Koha është një element qendror, që ndërthuret në mënyrë komplekse mes së shkuarës, së tashmes dhe të ardhmes. Vitet që përmenden në tregim nuk janë vetëm për të përcaktuar kronologjinë e ngjarjeve, por edhe për të theksuar tranzicionin historik dhe ndryshimet shoqërore.
Peshë të madhe emocionale dhe tematike, duke përfshirë elemente të tragjedisë, mbijetesës, fatit dhe triumfit mbi vuajtjet lë tregimi “Skitë që zbritën nga qielli”. Aspekti tematik përfshin: motivin e zjarrit dhe pasojat e tij që e lanë jetim; mizoritë dhe shpëtimin përmes arratisë, ngase dhuna familjare e shoqërore dhe abuzimi ndaj protagonistit paraqitet si një nga momentet më të errëta të tregimit, gati deri në mohim që ndërlidhet me frazën e E. Ferrantes: “S’kam mall për fëmijërinë tonë, se ishte plot dhunë (Elena Ferrante, Mikesha gjeniale, Pegi, Tiranë, 2016, f. 34)”; forma e transformimit dhe shëlbimit përmes sportit; rikthimi dhe falja; emri dhe rikthimi i identitetit. Përfundimi i tregimit i përgjason frymës së përrallave: nga jetim dhe i përbuzur, shndërrohet në kampion dhe njeri me emër!
Cikli autobiografik në këtë libër përbën veprimin më të guximshëm mbi përvojën personale të narratorit dhe mënyrën se si kujtesa përpunohet përmes artit të rrëfimit. Disa tregime nuk janë vetëm dëshmi të një të kaluare të jetuar, por janë shembuj të fuqisë së kujtimeve për të rikrijuar dhe për të rindërtuar realitetin. Gjej shkas lidhur me këtë t’i referohem thënies së E. Shafak: “Historitë familjare pleksen në atë mënyrë sa ngjarje të ndodhura breza më parë mund të ndikojnë në të tashmen. E shkuara nuk vdes dhe nuk varroset kurrë.”(Elif Shafak, Bastardja e Stambollit, Bota shqiptare, 2010, f. 402). Përmes përdorimit të simbolikës së fortë, fragmentimit rrëfyes dhe ndërthurjes së reales me imagjinaren, ky cikël ndriçon jo vetëm jetën individuale të narratorit, por i jep lexuesit edhe një përvojë më të gjerë shoqërore. Kujtimet nuk vijnë vetëm si rikthim në të shkuarën, por ato reflektojnë në një formë identitetin, ndjeshmërinë dhe ndryshimin e perceptimeve me kalimin e kohës. Përmes këtyre rrëfimeve që mbartin tingullin e nostalgjisë, ironisë dhe zbulimit të vetes, ky cikël shndërrohet në një udhëtim vetëvëzhgues (introspektiv), ku narratorit i duhet të përballet me të shkuarën si një realitet të pandryshuar, por duke mbetur gjithmonë i ri në interpretim. Ato janë disa, ku njërën e sipërshfaqëm “Linkolni nën Çinar”, më pas “Përndjekje kohërash”, “Dysheku im” dhe “Kopsat”. Secili prej këtyre tregimeve kanë një fije të përbashkët: kujtesën autobiografike, e cila gërshetohet me simbolikën, kohën, identitetin, dhe ndikimin e së kaluarës në të tashmen. Çdo tregim, pavarësisht temës së posaçme, e përdor autobiografinë jo thjesht si një rikujtim ngjarjesh, por si një mjet për të eksploruar përmasa psikologjike, filozofike dhe historike.
Mbi gjithçka, kujtesa është elementi më i pandashëm në këto tregime, duke u funksionuar si një dëshmitare e pashlyeshme e protagonistëve. Autori ndërton një narrativë që lëviz mes dy kohëve – e kaluara e fëmijërisë dhe e tashmja e vetmisë, krijon kontraste të fuqishme mes ëndrrave të dikurshme dhe realitetit të sotëm. Mbisundon toni nostalgjik, sepse përjetimet përmbajnë një kontradiktë mes gëzimit të thjeshtë fëminor dhe realitetit të ashpër të kohës. Çdo vit, në periudhën e festave, përkujtohet e kaluara me një përzierje malli dhe trishtimi, si një valë që vjen dhe e përmbyt të tashmen, si një kontrast i dhimbshëm, pa nevojë për tranzicione të forta stilistike. E sotmja perceptohet ndryshe në peshën e kohës: në fëmijëri, çdo gjë dukej më magjike, kurse në të tashmen, festat nuk kanë më të njëjtin kuptim, edhe pse e kaluara ishte e vështirë, por kishte më shumë emocion, ndërsa e tashmja është më e lehtë, por është më e zbrazët. Engjëlli mbi bredh është një simbol i së kaluarës që përndjek protagonistin, kur në një kohë ishte një dëshirë e ndaluar, tani ka mbetur një objekt nostalgjie, megjithëse mbetet përgjithnjë kujtim që nuk shuhet kurrë. Në fëmijëri, familja ishte gjithmonë bashkë, edhe në kushte të vështira, ndërsa në të tashmen, protagonisti është i vetmuar, me një gotë uiski si shoqëruese e vetmisë, sodit i thelluar mbi një festë që nuk ka më të njëjtin kuptim, ngase humbja e (prindërve, vjehrrit, largimi i fëmijëve) ka krijuar një zbrazëti që nuk mund ta përmbushë atë. Prekës, vetëm mendon “Plaga hapet çdo vit.” (po aty, f. 269).
Duke lexuar këto tregime të F. Terziut, të duket sikur fundi i një historie vjen shpesh si fillim i një tjetre, atëherë le të ndalemi te tregimi psikologjik dhe introspektiv “Dysheku im”, i cili përmes figurave eksploron jetën dhe ankthin e protagonistit. Tregim simbolik dhe metaforik, ku çdo element ka një kuptim të dytë. Është modernist dhe ekzistencialist, ku realiteti përzihet me ëndrrën dhe kujtimet. Gjithashtu ka dhe elemente surrealiste, ku hapësira dhe koha janë të lëkundshme, dhe vetë objekti (dysheku) ka një jetë më vete. Ai, pra dysheku, përjetësohet si një entitet me jetë, është vendi i kujtesës, ankthit dhe identitetit të protagonistit. Trokitja e përsëritur në tregim, krijon një ndjenjë paranoje dhe tensioni, një përndjekje që nuk dihet nëse është vërtetësi apo një konstrukt i mendjes së protagonistit. Motivi i ëndrrës dhe zgjimit, ku dysheku është i mbushur me mendime dhe makthe që dalin në sipërfaqe vetëm gjatë gjumit, sikur të jetë një histori e shkruar me kujtime dhe e lexuar përmes ëndrrave, ka ngjashmëri me elementë nga veprat e Kafkës dhe Camysë. Lirshëm mund të shprehemi se është edhe tregim modernist dhe psikologjik, ngaqë tregimtari është përsiatës i thellë, duke eksploruar psikologjinë, na jep një rrëfim të ndërgjegjshëm dhe rrjedhës. Prandaj, dihet që këtu edhe kufiri mes reales dhe ireales është i lëkundshëm, duke krijuar një atmosferë të mjegullt ku lexuesi nuk është gjithmonë i sigurt nëse ngjarjet janë kujtime, ëndrra apo të vërteta. Dysheku nuk është thjesht një objekt fizik, por një ruajtës i historive, një ditar i pavetëdijshëm i jetës së protagonistit. Ai përmban histori të vjetra familjare, vizitorë të panumërt që kanë kaluar nëpër të, rrëfenjat e gjyshes dhe përvojat personale të protagonistit. Ai fsheh një ndjenjë të thellë trishtimi dhe izolimi, duke sugjeruar se protagonistit i është dashur të përballet me një realitet të vështirë, deklasimin dhe statusin e tij si “i përndjekur” që përshkon edhe gjithë rrëfimin, duke lënë të nënkuptohet një jetë e kaluar nën presion shoqëror dhe politik. Pesha e trashëgimisë familjare tregohet përmes musandrës me dymbëdhjetë dyshekë, një tradite të vjetër të pritjes së miqve, që është një kujtim i së shkuarës, pasi miqtë nuk trokasin më në atë portë.
Tani ja një tjetër tregim “Tridhjetë e tetë kopsat e mia”, i cili është simbolik, psikologjik që gërsheton elemente të fëmijërisë, trashëgimisë familjare, luftës për një qëllim dhe kujtimeve të rrënjosura thellë në përvojën e protagonistit. Trajton disa tema kryesore, si pasionin dhe ambicien e fëmijërisë, ku gara për të mbledhur kopsa bëhet një qëllim i madh për protagonistin, duke reflektuar etjen për të qenë më i miri, një ndjenjë e zakonshme kjo tek secili fëmijë. Më pas trashëgimia dhe lidhja familjare, këtu gjyshja dhe gjyshi nuk janë thjesht personazhe dytësore, por bartës të një trashëgimie vlerash dhe kujtimesh që ndikojnë drejtpërdrejt në botëkuptimin e protagonistit. Bie në sy simbolika e kujtesës dhe e ngjarjeve historike, përmendja e tërmetit të vitit 1967, si dhe ndihmat për të dëmtuarit, që i japin tregimit një dimension historik dhe e lidhin fëmijërinë me ngjarjet më të mëdha shoqërore. Simbolika e kopsave dhe e numrit 38 përfaqëson jo vetëm lojën fëminore, por edhe kujtimet, lidhjet familjare dhe elementet e vogla që formojnë identitetin tonë. Çdo kopsë ka një histori, një burim prej ku është marrë, duke e kthyer torbthin në një arkiv të fëmijërisë. Vetëm 38-ës gjyshja i jep domethënie të veçantë, duke e lidhur me engjëjt, me parangjarjen e trashëgimisë familjare dhe fatit. Kështu që për protagonistin, ai nuk është më vetëm numër i lojës, por bëhet një simbol i suksesit dhe i rrugëtimit të tij personal.
Sikurse u pa, këto katër tregime eksplorojnë një boshllëk ekzistencial, një ndjesi që pavarësisht ndryshimeve, kujtimet mbeten si hije të së tashmes, përtej sugjerimit tonë përcaktues si narrativë autobiografike, janë pasqyrime të thella mbi fatin e njeriut në raport me kohën, po ashtu edhe me kujtesën dhe sistemin shoqëror.
Me një distopi futuriste që kombinon elemente të horrorit, trillerit të errët shkencor dhe filozofisë së ekzistencës është tregimi “Infektim”. Në thelb, ky tregim reflekton mbi etikën e ndërhyrjes apo çmendurisë njerëzore, rolin e teknologjisë dhe rrezikun e infeksioneve që mund të jenë të padukshme, por vdekjeprurëse. Disa nga temat kryesore përfshijnë: njeriun përballë së panjohurës (një ekip profesionistësh dërgohet në një mision për të eliminuar një infeksion të padukshëm, por ata nuk e kuptojnë natyrën e vërtetë të rrezikut); frika nga infeksioni dhe kontrolli teknologjik (infektimi është i programuar, gjë që lë të kuptohet se ai mund të jetë i krijuar nga vetë njeriu ose nga ndonjë forcë tjetër e fshehtë); manipulimi dhe iluzioni i zgjedhjes (kontrata që firmosin protagonistët nuk garanton asgjë për sigurinë e tyre, gjë që tregon se ata janë thjesht mjete në një lojë më të madhe). Atëherë, vetvetiu mund të pyes lexuesi se kujt i përket e ardhmja? Eksplorimi i viteve të kaluara dhe ndërlidhja me një botë tjetër krijon ndjesinë e një eksperimenti të pamëshirshëm, ku njerëzit nuk ndjehen më të lirë, por ata kontrollohen nga një fuqi që nuk e kuptojnë. Prandaj, një sistem i padukshëm dhe i gjithëpranishëm përbën elementin më të fuqishëm në tregim, si forcë e padukshme që kontrollon gjithçka, ajo mund të jetë një organizatë qeveritare, një laborator sekret, apo diçka më e madhe dhe misterioze. Këtu personazhet udhëtojnë përmes kohës, prej një realiteti në tjetrin, duke kaluar nga një e ardhme post-apokaliptike në një të kaluar të panjohur. Koha nuk është lineare në këtë tregim, por një labirint nga i cili nuk ka dalje të qartë, ndërsa makina e kohës, si komponent e bën tregimin një spekulim shkencor, por gjithashtu një reflektim mbi atë që ndodh kur njerëzimi përpiqet të kontrollojë të kaluarën dhe të ardhmen. Tingëllon si paralajmërim mbi rrezikun e eksperimenteve me teknologjinë, ekologjinë dhe natyrën njerëzore, duke na krijuar një atmosferë të ngjashme me veprat: 1984 të George Orwellit, Më e mira e botëve të Aldous Huxleyt dhe 451 Farenhajt të Ray Bradburyt.
Duke qenë brenda tematikës së tregimeve, ndalemi te “Koha kthen kokën nga këpucët”, lirisht mund të thuhet se është një meditim filozofik mbi kohën, kujtesën dhe rrugëtimin e jetës, ku këpucët shërbejnë si një metaforë e udhëtimit fizik dhe shpirtëror të njeriut. Tregim filozofik dhe shqyrtues që eksploron thellësisht lidhjen mes kohës dhe jetës. Në të njëjtën mënyrë është metaforik dhe simbolik, ku çdo element ka një domethënie të dytë. Veç këtyre, është tregim modernist me ndërthurje të rrëfimit të brendshëm dhe fragmentarizimit të mendimit. Autori shfaq një poetikë të lartë, duke përdorur objekte të thjeshta (këpucët) për të përçuar një reflektim të thellë mbi kohën, kujtimet dhe harresën. Krijuesi i veprës, këtu eksploron kujtimet dhe nostalgjinë, këpucët e vjetra përfaqësojnë të kaluarën e protagonistit, udhëtimet që ka bërë, njerëzit dhe ndjesitë që ka përjetuar etj. Pastaj kalimin e kohës dhe efektin e saj, pluhurin si simbol të harresës dhe gjithë asaj që mbetet pas. Në fund përafrohet koha si rrjedhë e pandalshme, personifikimi i saj si diçka që “kthen kokën” ndaj jetës dhe rrugëtimit të njeriut.
Kur lexuesi është duke lexuar tregimin “Le Louvre… ’je m’appelle …”, e nxit të mendojë se çfarë është realiteti dhe çfarë është iluzioni në jetën tonë? Vetvetiu, shpalos një përzierje të realitetit dhe ëndrrës, duke eksploruar fuqinë e artit dhe të bukurisë, ku skulptura Puthja e Kupidit të Antonio Canovas (Psyche Revived by Cupid’s Kiss) është më shumë se një vepër arti, një skulpturë që duket se merr frymë, duke krijuar një iluzion magjik, dhe duke na bërë ta ndiejmë fuqinë e artit, qoftë për një çast, qoftë në një ëndërr, bëhet simbol i pasionit, dëshirës dhe emocioneve të thella që zgjon tek personazhi kryesor. Joshja dhe tundimi nga një grua misterioze që i afrohet në muze, krijon një tension midis realitetit dhe imagjinatës, një linjë e njëjtë me shprehjen e Kadaresë: “Si njeriu që i druhet mëkatit, megjithatë nuk e shmang dot tundimin gjer në fund” (I. Kadare, Mëngjeset në Kafe Rostand, Onufri, 2014, f. 297). Në ndërkohë, tregon identitetin dhe kujtesën, ku momenti i fundit i tregimit zbulon që e gjithë përvoja ka qenë një ëndërr, një lojë që vë pikëpyetje kufirin mes ndjenjave të vërteta dhe iluzioneve. Narratori është homodiegjetik, një figurë e autofiksionit me personazh vetveten-Fatmirin), në tregim një intelektual dhe estet, i ndjeshëm ndaj artit dhe emocioneve të thella, i cili përjeton një përhumbje të realitetit midis artit dhe dëshirës. Ndërsa gruaja misterioze, një figurë tundimi dhe misterioziteti, e cila sjell një ndjesi të dyfishtë: pasion dhe shqetësim, duke e futur protagonistin në një realitet të ri emocional. Bashkëshortja e narratorit-Luçiana shfaqet si një figurë stabiliteti, që shprish ëndrrën dhe risjell realitetin. Tejembanë “Le Louvre” (personifikim) muzeu bëhet një vend i magjishëm që flet dhe përfton një realitet tjetër, duke shërbyer si katalizator për ëndrrën. Ndërkaq koha është fluide dhe e pasigurt, narratori përjeton një realitet paralel, ku e tashmja dhe e kaluara gërshetohen. Është tregim psikologjik dhe filozofik që eksploron kufijtë e dëshirës, ëndrrës dhe realitetit. Modernist me ndërthurje ndjenjash dhe pasiguri perceptuese e me ndryshim të papritur narrativ në fund, kthesë (twist ending). Ky rrëfim ka art në disa nivele, duke e bërë atë më shumë se një rrëfim të thjeshtë, kombinohet bukur brenda tij arti vizual, arti i narrativës dhe arti i ndjenjës, duke i krijuar përvojë estetike lexuesit. Një ngjarje me tematikë të njëjtë vazhdon edhe në tregimin “Ëndrra në Paris”, veçse këtu, edhe pse në Paris, ngjarja ndodh në një stacion treni-metro dhe hotel. Tregimi trajton ndjesinë e magjepsjes, tërheqjes dhe misterit, duke vendosur në qendër një përballje të shkurtër, por të paharrueshme, mes protagonistit dhe një vajze enigmatike në Paris. Është një histori e dy realiteteve: njëri konkret, ku protagonisti udhëton dhe kthehet te bashkëshortja, dhe tjetri mistik, ku një ndjenjë e fuqishme e shkëput nga realiteti dhe e zhyt në një dimension të ndërmjetëm mes ëndrrës dhe tundimit. Është një rrëfim elegant dhe i mbushur me tension psikologjik, që eksploron tundimin, tërheqjen e momentit dhe ndarjen mes reales e ëndrrës. Zotëron përshkrim poetik dhe sensual, me ngjyrat, aromat, tingujt përshkruhen me detaje të jashtëzakonshme. Elementi filozofik tejçon mesazhin te lexuesi se tregimi nuk është thjesht një histori joshjeje, por një reflektim mbi zgjedhjet e jetës, besnikërinë dhe ndjesitë e fshehta të njeriut.
Duke lënë hijen tematike të tregimeve përsipër, fillojmë me tjera tregime që mbartin tematikë afrie feministe në sagën letrare të “Argumentum baculinum”, si: “Ngjyrat poshtë krevatit”, “Baltë nëne”, “Përtej kësaj mjegulle”, “I njëjti piktor edhe atje”, “Virgjëri”, “Halimeja”.
Tregimi i parë “Ngjyrat poshtë krevatit”, në thelb flet për fuqinë e artit si një akt rebelimi dhe identiteti personal. Pa hezitim mund ta quajmë një kryetregim të ndjeshmërisë njerëzore dhe fuqisë artistike, tek i cili ndërlidhen aq natyrshëm drama familjare me shtypjen patriarkale dhe zgjedhjen e vetë-identitetit përmes artit. Tregimi merr dimension psikologjik, sepse eksploron thellë ndjenjat dhe mendimet e një personazhi të shtypur, por është dhe simbolik, përderisa përdor ngjyrat dhe errësirën si metafora të forta për lirinë dhe shtypjen. Ka elementin dramatik dhe tragjik, për shkak se përshkruan një realitet të ashpër me konflikte të thella. Në thelb është feminist me kritik shoqëror, ngaqë tregon betejën e ashpër të një vajze të brishtë kundër një bote që nuk e lejon të jetë vetvetja. Në fund rikthehet edhe si tregim i transformimit personal, ngase paraqet evolucionin e personazhit kryesor drejt vetëdijes dhe lirisë.
Ndërsa “Baltë nëne” është thellësisht filozofik dhe social, i cili trajton çështjet e drejtësisë gjinore, kujtesës historike dhe shtypjes ndaj grave në shoqëri. Në bazë të figurshmërisë është tregim metaforik dhe alegorik, për arsye se përdor figurën e baltës si një metaforë për kujtesën, drejtësinë dhe krijimin. Por ka edhe dozë të fortë simbolike, nga fakti që zëri i bustit dhe prania e një nëne të vrarë nënkuptojnë të gjitha gratë e heshtura nga historia. Ka elementë filozofik dhe psikologjik, sepse hulumton ndikimin e së kaluarës në të tashmen dhe mënyrën se si arti mund të ndihmojë për të shëruar plagët historike. E ndër më kryesoret, është ai magjik realist, pasi që bëhet përzierja e realitetit me një dimension mistik (busti që flet apo zëri misterioz, kujtesa që bëhet e gjallë) e vendos tregimin në një traditë të realizmit magjik.
Tregimi “Përtej kësaj mjegulle” është një rrëfim i fuqishëm mbi të kaluarën, kujtesën dhe të vërtetat e pathëna. Përmes një atmosfere të zymtë dhe një stili narrativ të ngjeshur me simbole, ai na fton të reflektojmë mbi padrejtësitë historike dhe fuqinë e kujtimeve. Trajton disa tema të thella dhe komplekse, që ndërthuren në një rrëfim me tonalitet të errët dhe emocional: Identitetin dhe të kaluarën e humbur; paraqet dhunimin e fatit nga i Plotfuqishmi dhe padrejtësinë historike, kur një vajzë e re bëhet viktimë e një skenari të sajuar dhe dërgohet në internim për arsye politike; shkatërrimin e ëndrrave dhe ndëshkimin pa arsye, ku Angja, figura e mbijetesës që përfaqëson një brez të grave të sakrifikuara padrejtësisht; fuqinë e kujtimeve dhe trashëgiminë e dhimbjes, përmes historisë së Angjes, Bardhi zbret në një realitet që nuk e kishte kuptuar më parë dhe pabarazinë gjinore si dhe përdorimin e femrave si instrumente të pushtetit… Tregimi përmban simbolikë dhe poetikë për shkak të metaforave dhe simboleve të shumta, përmes të cilave nënkuptohet një histori e madhe; psikologjik dhe dramatik, ngaqë përmban përshkrime përjetimesh; historik dhe reflektues, sepse ka elemente të së kaluarës komuniste dhe pasojat e saj që shihen në brezat e ardhshëm; përjeton ndjesinë e eksplorimit të kujtesës dhe traumës përmes rrëfimit të Angjes dhe kërkimit të Bardhit, ku hulumton se si kujtimet ndikojnë në identitetin personal, si dhe metaforik e filozofik nga mjegulla si një simbol i së shkuarës së fshehur, e cila nuk mund të harrohet.
Në morinë e ngjarjeve vjen edhe tregimi “Virgjëri?!”, i dhimbshëm për një viktimë të dhunës, i cili trajton një gamë të gjerë temash të thella dhe të ndërlikuara, duke përfshirë dhunën dhe abuzimin teksa përshkruhet një akt mizor, një krim kundër një vajze të re, të cilës i është marrë pafajësia dhe është detyruar të përjetojë një përvojë traumatike. Kjo pjesë është e rëndë, me një atmosferë ngjethëse, e cila shfaq brutalitetin e dhunës dhe heshtjen që e shoqëron. Përcillet kujtesa historike dhe e kaluara e dhimbshme, duke përfshirë referenca ndaj të kaluarës së dhunshme, regjimeve totalitare dhe shtypjes politike. Ka mungesë ndjeshmërie dhe ironi tragjike të vetëdijes së vonuar. Madje mjaft ironike është gjuha dhe absurdi, kur fjala virgjëri shfaqet në mënyrë kontradiktore në kontekste të ndryshme, herë si një gjë e humbur dhunshëm nga një viktimë e pafajshme e herë si një term që përdoret për dhomat e pashfrytëzuara të një shtëpie, duke krijuar një kundërshti mes dhunës dhe banalizimit të saj në bisedat e përditshme. Temë në vete del këtu edhe izolimi, ndjenja e të qenit i pakuptuar, e cila pasqyrohet nga tregimtari që e vuan ndjenjën e vazhdueshme të ftohtësisë, jo vetëm fizike, por edhe shpirtërore: ai ndihet i larguar nga të tjerët dhe gjen ngushëllim vetëm në shkrim, por askush nuk i lexon shkrimet e tij.
Nën ritmin e tregimeve, ndalemi te “I njëjti piktor edhe atje tej”. Ky tregim është një reflektim i fuqishëm mbi hipokrizinë e moralit shoqëror, gjykimin e pashpirt ndaj grave dhe përsëritjen e padrejtësisë brez pas brezi. Ai ndërthur poezinë dhe prozën, duke krijuar një tekst që ngjan me një pikturë të përhumbur të fatit të gruas në një shoqëri patriarkale po aq edhe moderne. Disa nga idetë kryesore në tregim janë: gjykimi i pamëshirshëm dhe llafollogjia (shoqëria është e stërmbushur me fjalë boshe, që nuk kërkojnë të kuptojnë, por vetëm të etiketojnë dhe të ndëshkojnë); dashuria si mëkat dhe dënimi i gruas (personazh kryesor, një grua që ka dashuruar përfundon e gjykuar, e braktisur dhe e shtyrë drejt shkatërrimit); historia që përsëritet vazhdimisht (gratë janë viktima të një sistemi që i etiketoi dikur me fjalë ndotëse, vijon ta bëjë këtë edhe sot, duke mos ndryshuar as moralin dhe as mënyrën e gjykimit); piktura është metaforë e kontrollit shoqëror (shoqëria dhe historia janë të pikturuara nga e njëjta dorë, e njëjta ideologji, i njëjti moral, që nuk lë hapësirë për ndryshim). Rrëfimi është i fragmentuar dhe poetik, shumë fjali janë të shkurtra, të thyera, sikur të jenë copëza mendimesh të shpërndara në një mendje të trazuar. Struktura rrëfyese është e errët, e mbushur me tension psikologjik, aq sa e bën tregimin si një përzierje mes realitetit dhe ëndrrës, mes përjetimit personal dhe gjykimit kolektiv. Piktori në tregim mund të interpretohet si një metaforë për njeriun kyç në politikë ose udhëheqje, një figurë që kontrollon dhe formëson shoqërinë sipas ideologjisë dhe moralit të tij. Ai nuk është thjesht një artist që krijon vepra, por një manipulues i madh i mendjeve dhe i fatit të njerëzve, veçanërisht të grave. Madje heperbolikisht, ai nuk përfaqëson vetëm një njeri, ai është një sistem, një ideologji që mbijeton përtej individëve. Ai mund të shihet si udhëheqësi që modelon shoqërinë sipas interesave të tij. Në këndvështrimin e kësaj mënyre, tregimi bëhet një kritikë e fuqishme ndaj politikës dhe pushtetit, duke treguar sesi shtypja e grave nuk është thjesht një aksident historik, por një mekanizëm i kontrolluar dhe i ruajtur me qëllim nga ata që e kanë pushtetin edhe sot.
Ndërkaq “Halimeja” simbolizon gruan e privuar nga liria, e cila nga frika e syve të botës dhe nga kodi moral i shoqërisë, detyrohet të jetojë e izoluar. Bukuria e saj nuk ishte dhuratë, por një mallkim që e ktheu në një objekt për t’u ruajtur nga të tjerët. “Halimeja” është një rrëfim i fuqishëm mbi viktimizimin e grave, hipokrizinë shoqërore dhe fuqinë e fjalës si një mjet shtypjeje. Por përtej tragjedisë, ky tregim ka edhe një mesazh shprese, pavarësisht padrejtësive, Halimeja ringjallet, dhe bashkë me të edhe fuqia e grave për të thyer zinxhirët e shoqërisë patriarkale që jepet përmes frazeologjisë shumë domethënëse: “Nuk ka dritë që të mbulohet nga errësira!” (Argumentum baculinum, f. 159).
Dallohen nga tregimet tjera dy tregime për nga trajtimi tematik i dashurisë së përjetshme: „Një“ dhe “Pesha e lotit tjetër”. Tek rrëfenja e parë “Një” ndjehet poetikja, filozofikja dhe emocionalja, që përçojnë idenë e unitetit shpirtëror, faljes dhe pavdekësisë së dashurisë. I një dashurie të përjetshme dhe lidhjes shpirtërore që tejkalon jetën dhe vdekjen. Veç tjerash përshkruhet vetmia, kujtimet dhe përballja me të kaluarën, më pas falja, pajtimi dhe pranimi i të gjithëve, përfshirë dikur edhe të quajturit “armiq”. Interesant e bën këtë tregim misteri dhe mistika, prania e gruas së ndjerë dhe dialogu i saj me protagonistin, ndërlidhja e reales me metafiziken, siç është perceptimi i realitetit përmes kujtimeve dhe ndjenjave, filozofia e jetës dhe e pajtimit, duke e jetësuar idenë se dashuria dhe kujtesa janë të përjetshme. Vetë titulli „Një“ tregon simbolikën e bashkimit shpirtëror të protagonistit me gruan e tij, si dhe unitetin me të gjithë njerëzit. Veprohet në brendësi të kohës ciklike dhe të pandashme, ku e kaluara dhe e tashmja ndërthuren përmes kujtesës dhe ndjenjave, ndërsa koha individuale lidhet me përjetësinë (përfaqësuar nga gruaja e ndjerë që flet me protagonistin).
E njëjta tematikë trajton tregimin “Pesha e lotit tjetër”, dashurinë e përjetshme, përkushtimin dhe humanizmin. Selaudini përfaqëson besnikërinë e pakushtëzuar dhe rëndësinë e kujdesit për tjetrin, edhe kur ai nuk e ka më vetëdijen për këtë kujdes. Përmbledhtazi, ky është një tregim mbi peshën e ndjenjës dhe përjetësinë e dashurisë, një rrëfim ku ndjeshmëria e brendshme triumfon mbi racionalen. Në krijimin e ngjarjes bën pjesë edhe protagonisti me emrin Fatmir, vetë autori i librit, duke e bërë më autentik dhe emocionalisht të ngarkuar. Ky element i jep edhe një shtresë tjetër interpretimi tregimit, duke e afruar lexuesin me përvojat dhe reflektimet personale të autorit, sikurse është përjetimi i lotëve dhe vizita te varrezat e prindërve që janë momente, të cilat tregojnë një lidhje të thellë me kujtesën e dhimbjen. Kjo edhe e bën tregimin më intim dhe njëkohësisht më universal, me një subjekt të thjeshtë, por që godet fort, prej një historie të zakonshme, e cila është ndërtuar me një intensitet emocional që e bën të paharrueshëm.
Në vazhdimësi, spikat dhe një tregim i strukturuar ndryshe të tjerëve, ai është “Dashuri në kohë farash kungulli”, përmes dialogut si element i veçantë, i cili ndërtohet prej disa nivelesh: dialogut surreal dhe absurd, lojës me fjalë dhe metafora, kalimin nga absurdi drejt afrisë, përdorimin e objekteve të zakonshme (farat e kungullit) për të ndërtuar marrëdhënie. Tregimi trajton disa tema kryesore që ndërlidhen me marrëdhëniet ndërpersonale, absurditetin e komunikimit, ironinë e jetës dhe momentet e papritura të afërsisë emocionale. Ku ndër më të spikaturat janë: dashuria e papritur dhe momentet e vogla që ndikojnë në të, ironia e komunikimit modern (dialogu është përplot ironi, lozës dhe i ngarkuar me një dozë absurdi që e bën bisedën të kalojë nga një ankesë pa kuptim te filozofia e jetës, duke krijuar një atmosferë të çuditshme dhe tërheqëse, pastaj ndikimin që kanë gjërat e zakonshme në jetën tonë, duke krijuar një raport njerëzor, si dhe vetmia dhe kërkimi për lidhje.
Tregimi “Shkrimtarë” është një kritikë ndaj mitit të shkrimtarit si figurë e shenjtë, shpreh absurditetin e krijimtarisë dhe një përqeshje të sistemit letrar. Ai vë në dyshim se kush mund të quhet shkrimtar dhe e paraqet letërsinë si një proces të papërcaktuar, çuditërisht ku të gjithë dhe askush mund të jenë shkrimtarë. Është eksplorim ironik e satirik, filozofik dhe postmodern mbi natyrën e shkrimtarit dhe krijimtarinë letrare, duke ofruar një seri skicash të personazheve shkrimtarë, të cilët përfaqësojnë tipologji të ndryshme të autorëve, nisur prej atyre që shkruajnë vetëm për veten e deri tek ata që asnjëherë nuk kanë shkruar, por që ende mund të quhen shkrimtarë. Gjithashtu, vërehet fragmentarizmi postmodern me ndërthurje referencash larg klasikes narrative. Po ashtu është edhe ekzistencialist që eksploron ndjenjën e absurditetit dhe vetëdijen e shkrimtarit për ekzistencën e tij. Thënë shkurt, një grup i mëvetësishëm, i mbërthyer në një ritual krijues që shpesh duket qesharak, tragjik apo surreal. Tregimi nuk ka një kohë të përcaktuar, por lëviz nëpër rrjedha të çrregullta dhe të paqarta, cikleve të vazhdueshme të krijimit dhe harresës.
Tregimi i radhës është një reflektim filozofik mbi identitetin, asimilimin, dhe përballjen e individit me realitetin e izolimit. Ai eksploron dimensione të thella simbolike përmes metaforave të bardhësisë, pandemisë, ekranit dhe natyrës. Tregimi “Fundja, nuk ishim asimiluar” është një reflektim mbi identitetin në kohë krizash, siç ishte pandemia apo asimilimi kulturor. Narrativë e ndërtuar përmes një simbolizmi të fuqishëm meditativ, ku rrëfyesi shpreh përvojat përjetuese brenda një ambienti të mbyllur, nën dominimin e të bardhës së ftohtë. Vetë ndërtimi frazeologjik i titullit Fundja, nuk ishim asimiluar!, na sugjeron që të përpiqemi për të mbajtur një ndjenjë të qëndrueshme identitare, pavarësisht izolimit dhe ndryshimeve shoqërore. Parë nga konteksti shoqëror e historik, ai reflekton tërësisht periudhën e pandemisë globale, COVID-it, ku njerëzit u izoluan dhe u detyruan të përshtateshin me një jetë të re virtuale dhe të distancuar. Megjithatë, përtej pandemisë, tregimi duket se përmban edhe një qartësi më të thellë socio-kulturore, sikur të jetë një metaforë për ruajtjen e identitetit në diasporë, ku individi përballet me presione të vazhdueshme për të humbur rrënjët e tij kulturore, ngaqë tema e asimilimit dhe rezistencës përshkon gjithë tregimin, duke treguar luftën e vazhdueshme për të ruajtur një ndjenjë përkatësie në një botë që po ndryshon vazhdimisht.
Edhe ky tregim “Specialitete shqiptare dhe pak bisedë miqsh” trajton një tematikë sociale dhe ekonomike, duke reflektuar mbi sfidat e pandemisë COVID-19 dhe ndikimin e saj në jetën e përditshme të njerëzve. Është pasqyrë reale e pandemisë, e treguar me një ton të ngrohtë, humor dhe optimizëm. Ai tregon sesi njerëzit, përfshirë këtu edhe komunitetin shqiptar në Londër, përballen me vështirësitë përmes punës, përshtatjes dhe forcës së lidhjeve shoqërore. E bukura e këtij rrëfimi ka të bëjë me shpresën se, pavarësisht krizave në ditë të pamira, jeta vazhdon, dhe njerëzimi do të gjejë gjithmonë mënyra për të mbijetuar, për të qeshur dhe për të ndarë çastet së bashku. Pikat kryesore tematike janë: ndikimi i pandemisë në bizneset e vogla dhe jetën e përditshme, rëndësia e komunitetit dhe e mbështetjes sociale (shqiptarët në mërgim mbështesin njëri-tjetrin përmes biznesit dhe marrëdhënieve shoqërore), përshtatja me realitetin dhe gjetja e mundësive të reja, roli i humorit në përballimin e vështirësive, si një mekanizëm për të ruajtur moralin në kohë të vështira. Figurshmëria qartazi e përcakton si tregim realist e bashkëkohor, me elemente humori diku-diku, duke përdorur ironinë dhe batutat, po ashtu është social e reflektues dhe metaforik e simbolik që simbolizon ndikimin e pandemisë në shoqëri dhe rëndësinë e humanizmit.
Analiza e tregimit “Zinxhiri” me hijen e një të vdekuri në kornizën e piktorit, kryekreje është ironik, sepse e vë në lojë seriozitetin e një vepre arti dhe mënyrën se si njerëzit përpiqen t’i japin kuptim të thellë diçkaje që mund të jetë krejt absurde. Tjetra, ironizon institucionet, autoritetet dhe diskutimet shterpe, në të cilat njerëzit, thjesht, ndjekin skenarë të gatshëm pa asnjë kuptim të vërtetë. E mëpasshmja, përqesh mënyrën se si njerëzit mbështeten në simbole të pakuptueshme, në vend që të përballen me realitetin e qartë dhe të dhimbshëm. E fundmja, e sheh artin dhe fuqinë e tij si një mashtrim të organizuar, ku piktori, në fund, është vetëm një aktor i madh në një teatër të përbotshëm. Sikurse shihet, ironia është e thellë dhe shumëkahëshe, e përzier me absurditetin, teatrin dhe filozofinë mbi artin dhe të vërtetën.
Analiza e tregimit “Po, me të ujtën xhanëm, ç’patën!?” Është e pazakontë, madje e rrallë kur një substancë në deklinacion dhanor dhe emëror, siç është fjala: të ujtën-e ujta, emërzohet si diçka konkrete, atëherë vërehet një personifikim i veçantë i të ujtës dhe e ujtës në tregim. Nëpërmjet teknikës së stilizuar gjuhësore, një substancë e lëngshme dhe amorfe si uji merr cilësitë e diçkaje konkrete, të prekshme, madje edhe të gjallë. Përderisa në gjuhën e zakonshme, fjala ujë është një emër i numërueshëm, kur i referohemi një sasie specifike (p.sh., një gotë ujë) ose i panumërueshëm kur flasim për të në mënyrë të përgjithshme, mirëpo në këtë tregim, e ujta bëhet një qenie më vete, një koncept abstrakt që personifikohet dhe përfaqëson diçka më të gjerë se vetë substanca fizike: “E ujta dhemb. E ujta dhembëson të ujtën time.” (po aty, f. 163). Këtu, e ujta nuk është thjesht vetëm një substancë, ajo është edhe një gjendje emocionale, një perceptim i ndërlikuar që lidhet me brishtësinë, përthithjen dhe përshkueshmërinë. Dhembja është një ndjenjë njerëzore, por këtu i atribuohet një elementi natyror, duke e bërë atë të gjallë dhe të ndjeshëm. Kjo është e dukshme edhe te perifraza kur autori shprehet: “Nëse Prometeu do të rrëzonte zjarrin… a do të ishte dhe si do të ishte e ujta?!” (f. 163). Në këtë rast, e ujta formësohet (konceptualizohet) si një parim themelor, një forcë ekzistenciale. Por pyetja e mësipërme, nuk ka të bëjë me vetë substancën, por me natyrën e saj dhe rolin që ajo luan në rrjedhat e historisë dhe të ekzistencës. Ky emërtim dhe personifikim i ujit pranëson fenomenin e një ontologjie fluide, ku gjithçka është në ndryshim të vazhdueshëm. Përfundimisht, autori në libër të ujtën e transformon nga një substancë të zakonshme në një përvojë filozofike dhe emocionale, duke e bërë atë një simbol të shtypjes, të realitetit të ndryshueshëm dhe të natyrës së turbullt të ekzistencës a vendit.
“Njeriu me kanaçen e kallajit” është një tregim i zëshëm dhe metaforik, që përçon mesazhin se mirësia dhe besimi mund të mbijetojnë edhe në botën më të errët. Plaku, qëndron si një simbol i njerëzve të harruar nga shoqëria, por jo nga Zoti. Ai është një martir i heshtur i humanizmit. Tragjedia në tregim qëndron në izolimin dhe harresën e njeriut që ka humbur gjithçka nga lufta (është fjala për luftën në Bosnjë) dhe është i padukshëm për shoqërinë. Ai jep gjithçka që fiton për bamirësi, por askush nuk e vëren sakrificën e tij. Bota rreth tij është e ftohtë, indiferente, e zhytur në rutinën e saj, ku njerëzit kalojnë pranë tij pa e parë. Shoqëria ka humbur ndjeshmërinë, ndërsa ai kërkon shpresën tek Zoti, i vetmi që e pranon. Tragjikja më e madhe është se ai mbetet një hije e gjallë, derisa inversiteti, vdekja e bën të dukshëm. Përfundimi i tregimit është metaforik dhe shpirtëror, duke mos u zbërthyer drejtpërdrejt, por duke lënë hapësirë për interpretime.
“C’est la vie” është një kombinim mes realitetit, fantazisë gotike dhe një reflektimi filozofik mbi jetën, historinë dhe mitin e përjetësisë. Ai trajton disa tema të errëta, si janë: misteri dhe simbolizmi historik (Emërtimi C’est la vie – Kjo është jeta) sugjeron një filozofi cinike të jetës, ku realiteti dhe misteret e së kaluarës ndërthuren me jetën moderne sot. Në qendër është metafora e përjetësisë dhe vampirizmi (vampirja është një simbol i përjetësisë dhe i të qenit i pushtetshëm, por gjithashtu tregon edhe çmimin që duhet paguar për këtë përjetësi). Zhdukja e vajzave të reja emigrante dhe të arratisurat si dhe indiferenca shoqërore, ku për vampiren, ato janë vetëm burim rinie dhe force, ndërsa për shoqërinë, janë thjesht numra të zhdukur. Tregimin e përshkon estetika gotike dhe groteske, me një gjuhë të pasur me imazhe të errëta, duke e bërë tregimin të lëkundet mes realitetit dhe një ëndrre të frikshme-horror. Horror realist dhe shoqëror kur e keqja lulëzon në heshtje, horror psikologjik dhe tension ndërmjet realitetit dhe fantazisë, horror gotik dhe mitologjik si një e keqe e përjetshme, e cila ka ekzistuar në shekuj dhe vazhdon në përtashësi me përdorimin e historisë dhe shkencës mbi rinovimin e gjakut, teksa krijon një ndjenjë realiteti që e bën mitin edhe më të frikshëm. Po ashtu atmosfera e errët e Parisit, muzeu, natyra e heshtur dhe hëna e plotë e bëjnë historinë të ndihet si një legjendë e zymtë që mund të besohet edhe si e vërtetë.

Përmasa e kohës në linjën e rrëfimeve

Duke u nisur nga përvoja njerëzore, filozofia dhe letërsia, dëshmohet se një ndër konceptet më të pakapshme dhe më të diskutueshme është koha. Drejt së panjohurës ajo është një rrjedhë e pandalshme, apo një iluzion, e cila ndryshon sipas përjetimit tonë?! Po përnjëmend a mund të jetë edhe një forcë sunduese, apo një krijim i vetvetishëm i ndërgjegjes sonë për t’u organizuar brenda këtij kaosi ekzistencial që quhet jetë?!
Si argumente ndërlidhëse që pasurojnë qasjen tonë ndaj kësaj teme janë edhe thëniet vazhduese: Azem Shkreli thotë: “Secila kohë e secila punë po e do fjalën e vet.” ( A. Shkreli, Karvani i bardhë, Eurorilindja, Tiranë, 1996, f. 29). Duke na sugjeruar se koha nuk është një fenomen statik, por një forcë që përcakton kuptimin e ngjarjeve dhe fjalëve tona. Çdo epokë ka narrativën e saj, çdo çast mbart një domethënie të veçantë. Kurse Luigi Pirandello e përshkruan kohën si një koncept relativ dhe të pabarabartë midis njerëzve: “E kuptoj se koha (të paktën ajo e ngërthyer në ditë, në muaj hënorë dhe muaj simbas kalendarëve tanë) për ty tani zëre se është hiç; por për mua, më pat gënjyer mendja se, nëpërmjet meje, do të mund ta ndriçonte një rreze jete atë errësirën në të cilën je zhytur.” (Luigi Pirandello, Tregime dhe novela, Dituria, Tiranë 1999, f. 95). Ndërsa Ismail Kadare e ndan kohën në tri etapa: “Koha e shkrimeve, Koha e parasë dhe Koha e dashurisë” duke sugjeruar se koha nuk është vetëm një varg i pashmangshëm ngjarjesh, por një strukturë e shoqërisë dhe emocioneve njerëzore. Ai e sheh kohën si një cikël narrativ që përcakton fatin e njeriut.
Pas prezantimit të shprehjeve domethënëse të tre autorëve të njohur dhe njëkohësisht duke marrë parasysh këto reflektime mbi kohën, vetvetiu lindin pyetjet: Si e trajton letërsia kohën si koncept filozofik dhe narrativ? Se a është ajo një rrjedhë e pakthyeshme në tregimet e studimit “Argumentum baculinum”, një iluzion i mendjes së personazheve, një cikël që përsëritet pafund, apo një forcë që sundon njeriun? Ky studim do të shqyrtojë mënyrën se si autori, F. Terziu përdor kohën jo vetëm si një element rrëfimtar, por edhe si një ide që përcakton aty-këtu mesazhin e veprës. Ja si operohet koncepti filozofik i kohës në përmbysje që në siparin e librit – poezinë “Kuajt robotë shajnë dhitë”, kur koha në këtë poezi shfaqet në disa shtresa. Fillestare koha si mjegull jo si një kalim linear, përmendet një figurë e krijuar prej trokthit të mjegulluar, një formë e cila jo që nuk është e qartë, por edhe që lëviz në një realitet të paqartë, e tregon mjegulla si simbol i një kohe të zhdukur, të paemër, e cila qëndron ndërmjetëm, mes kujtesës e harresës. Koha si robotizim dora e (vetë)përsosur e kohës , kalimi nga njerëzimi në post-njerëzim që do të thotë se koha nuk po shkon më drejt humanizmit, po drejt një përsosje artificiale, drejt një çnjerëzimi progresiv që nuk njeh ndjesi, dhimbje apo kujtesë. Kjo është koha e teknologjisë, që nuk shënon më jetë, por fshirje të jetës. Sëmbon si mallkim i harresës misioni i kahershëm i harresës bëhet një kthesë tragjike e kohës, në vend që të jetë kujtuese, ajo fshin, zbraz, robotizon. Kjo është një kohë që gëlltit vetveten, që nuk ushqen kujtesën, por e konsumon. Poezia lëviz nga Londra në Tiranë, jo vetëm si përshkrim gjeografik, por edhe si kalim kohësh e gjendjesh. Londra është e sotmja robotike, Tirana është kujtesa e përçudnuar, një formë tjetër e realitetit të shkuar, por tashmë e vëzhguar nga qielli si një i huaj. Pra, sipas autorit, asnjëra kohë nuk është më e jona, të huaj jemi në të gjitha kohët. Kohë tensioni midis trupores dhe artificiales Zemra digjet si hekur në furrë, kërkon pjesën e mishtë të puthshme, për kthimin e ndjeshmërisë trupore, te mishi e puthja, te ajo që robotizimi e ka shuar, ndjehet nostalgjia e asaj kohe, për të rikthyer çfarë është humbur. Absurditeti ironik ku kuajt robotë shajnë dhitë është absurde, satirike dhe simbolike që zbulon një kohë të prishur në rrënjë, ku e ardhmja teknologjike ironizon të kaluarën baritore, por që as vetë nuk është më e shndritshme sesa ajo.
Të njëjtin element që merr trajtesë analitike, të vëmendshëm do ta kalojmë te tregimi i parë “Ujqërit e kanë fajin?!” …nga pakoha…, që kryesisht përqendrohet në përplasjen midis fatit të paracaktuar dhe dëshirës për ta ndryshuar atë, duke shfaqur kohën si një element që nuk matet vetëm me vite, por edhe me trashëgimi, përcaktim shoqëror dhe vetëdije kolektive. Koha si cikël i pashmangshëm, e cila nuk është rrjedhë e lirë, por rrjetë që i lidh fatet e tyre me brezat e mëparshëm. Ndërsa nëntitulli Koha si pakoha sugjeron një mungesë të qartësisë kohore, si një narrativë që nuk ka një kornizë të qartë temporale-të përkohshme, por lëviz brenda kujtimeve dhe rrëfimeve. Mesazhi filozofik mbi kohën si narrativë shoqërore na e qartëson, se nuk është koha ajo e cila përcakton ndryshimin, por mënyra se si shoqëria e interpreton atë.
Tregimi “Qefaliëria e Qefaliut” ka një trajtim më metaforik të kohës, duke e vendosur atë në kontekstin e ndryshimit, pasqyrimit dhe relativitetit të ndjenjave njerëzore. Koha vendoset si gjykatëse e jetës përballë një dileme filozofike: të gjejë diçka që ta bëjë të lumtur kur është i trishtuar dhe të trishtuar kur është i lumtur. Më pas koha shfaqet si një test i pjekurisë në kërkim të asaj gjëje që do ta ndryshojë fatin e personazhit. Sa i përket relativitetit emocional, në mënyrë filozofike përkon me idenë e Heraklitit: “Asgjë nuk mbetet e pandryshueshme, gjithçka rrjedh.”
Koha duket si një dimension i pasigurisë dhe iluzionit, nuk është e drejtpërdrejtë te “Merakotja”, por një hapësirë ku realiteti dhe iluzioni përzihen. Shkruesi, Njeriu me shkop dhe Zonja Tiare përfaqësojnë figura që lëvizin mes realitetit dhe një kohe që nuk është e qartë. Koha shfaqet si një cikël i pafund, teksa edhe Çinarin mund ta shohim si një simbol të kohës së pandryshueshme, ku gjithçka ndodh dhe përsëritet pa përparim të vërtetë. Ndërkohë që te “Autofobi”, koha evidentohet si një shpërbërje e identitetit, sepse Njeriu me shkop përjetohet si një figurë e dyfishtë, një qenie që ekziston brenda dy realiteteve të ndryshme. E parë nga kjo pikëpamje, koha qëndron si një mallkim në një cikël të përhershëm, ngase historia sugjeron se njerëzit e Çinarit nuk mund të dalin nga rrjedha e përcaktuar e kohës, duke mbetur të lidhur me një të kaluar të pashmangshme. Papandehur shtrohet pyetja si mesazh filozofik: A mund të jetë koha një forcë që na krijon dhe na shkatërron njëkohësisht?! Dy tregimet paraqesin kohën si një realitet të dyfishtë, ku individët lëvizin mes të shkuarës dhe të tashmes pa pasur kontroll të vërtetë mbi fatin e tyre. Në të dyja, koha është një mallkim, një iluzion dhe një përsëritje,
Koha si një cikël i pashmangshëm mes ëndrrës dhe zhgënjimit përjetohet te “Bilbili dhe Bulkthi”. Këtu paraqitet si një realitet që lëkundet mes idealizmit dhe një realiteti të ashpër. Elementet kryesore të konceptit filozofik në tregim janë: koha si një hapësirë ëndërrimi, koha si kufizim (çafka, një figurë që ka ëndërruar dikur të bëhet këngëtare, mbetet simbol i një brezi ëndrrash, por që nuk ka arritur të realizojë ambiciet e veta), koha si përsëritje e humbjeve: Edhe pse Bilbili dhe Bulkthi arrijnë të krijojnë diçka, përfundimisht ata ndalen nga një forcë më e madhe që ua mohon mundësinë për të ekzistuar lirshëm. Kurse te “Lej…lekë”, koha shfaqet si një forcë që rishkruan historinë dhe krijon skenarin rrëfimor të pushtetit, ky tregim përqendrohet te koncepti i manipulimit të kohës dhe rrëfimeve, ku historia dhe realiteti interpretohen sipas interesave të pushtetit. Elementët kryesorë të kohës në tregim: koha si një mekanizëm për të legjitimuar autoritetin (Shkopmbajtësi përpiqet të krijojë një narrativë mbi zogun që ka ardhur nën Çinar, duke e kthyer atë në një simbol të besimit dhe manipulimit kolektiv), koha si një proces i vazhdueshëm falsifikimi (lejleku-zogu, përfaqëson ndryshimet historike që herë pranohen, herë mohohen, gjithmonë sipas interesave të pushtetit, koha si një mjet kontrolli (duke e quajtur zogun lejlek, Shkopmbajtësi krijon një interpretim të ri të realitetit që i shërben agjendës së tij). Në këtë mënyrë, ai rikonfiguron perceptimin e kohës dhe historisë sipas nevojave të veta. Tek “Shkopi në letër”, koha shfaqet si një përvojë e zhvendosur dhe një reflektim mbi identitetin. Këtu koha nuk është një vijë e drejtpërdrejtë, por një hapësirë e përzier kujtimesh, përvojash dhe realitetesh të ndryshme.
Elementët kryesorë të kohës në tregim përbëhen nga: koha si një kujtim i mbërthyer (personazhi kryesor përjeton një të kaluar të ndryshme nga e tashmja, por ky kujtim i mbetur në kohë e ndjek dhe e përkufizon ekzistencën e tij), koha si një mekanizëm për të arsyetuar realitetin (shkopi, i cili në fillim shërben për ekuilibër, më vonë bëhet një simbol i pushtetit dhe dhunës, duke ndryshuar domethënien e tij me kalimin e kohës), koha si një enigmë e identitetit (personazhi kryesor përjeton dyzimin mes vetes dhe realitetit që e rrethon, duke ngritur pyetje mbi atë se a është e vërtetë që identiteti është i qëndrueshëm apo është thjesht një produkt i kohës dhe përvojave të grumbulluara)?!
Koha si një forcë e pashmangshme e transformimit dhe iluzioneve del te “Rrjedha”, ajo paraqitet si një rrjedhë që njerëzit nuk mund ta kontrollojnë, por vetëm ta presin dhe ta shohin teksa ndryshon gjithçka përreth tyre. Elementet kryesore të kohës në tregim janë: koha si një proces i pritjes (personazhet janë në pritje të një rrjedhe që do të ndryshojë gjithçka, por kjo pritje bëhet e pashpresë dhe e pafundme), koha si një iluzion (në fund, pritja për rrjedhën dhe ndryshimin nuk është gjë tjetër veçse një ndjesi kolektive e dëshirës për një të ardhme ndryshe, që kurrë nuk vjen në mënyrën e imagjinuar), koha si një simbol i cikleve historike (çdo gjeneratë ka pritjet e veta për një ndryshim madhor, por rrjedhat e kohës vazhdojnë të përsërisin të njëjtat dilema dhe frikësime). Sikundër edhe u pa më lart të katër tregimet e paraqesin kohën si një forcë të pashmangshme që ndikon në fatin, historinë dhe ekzistencën njerëzore. Ato trajtojnë iluzionin e kontrollit mbi kohën, manipulimin e saj nga pushteti, dhe ndjenjën e pritjes. Nocioni i kohës në tregimin “Ky shkop bën ndonjëherë edhe gabime” del se koha është ciklike, ku historia përsëritet vazhdimisht. Shkopi ka kaluar nga një brez në tjetrin dhe vazhdon të ketë të njëjtin autoritet. Ajo ka një përzierje të së kaluarës dhe së tashmes. Përmendet një e kaluar ku shkopi ishte i frikshëm, por tani është në duart e një njeriu që e pranon se edhe mund të gabojë. Gjithashtu, këtu ka edhe një referencë për kohën dixhitale, që e ndryshon mënyrën se si njerëzit e kuptojnë informacionin dhe realitetin. Po t’i krahasojmë të dyja tregimet, do të shohim, se ato e trajtojnë kohën si një koncept filozofik me dy perspektiva të kundërta: njëra e sheh atë si të pandryshueshme, tjetra si një rrjedhë të pashmangshme që duhet pranuar. Sa i përket tregimit “Koci i xha Nuros”, koha nuk është më një forcë që sjell avancim, por ajo tani është një kujtim i dhimbshëm për atë që ka qenë dhe e cila nuk do të kthehet më. Koha në këtë tregim është e ndarë mes të kaluarës dhe të tashmes, duke e përsëritur që e kaluara ka qenë e fortë, kurse e tashmja është e dobët. Koha sjell degradimin e vlerave dhe të njerëzve, gjë që dikur ishte e rëndësishme, sot është harruar. Ajo është një dëshmitare që nuk ndërhyn, vetëm thjesht sheh ndryshimin e njerëzve nën Çinar. Koha është nostalgji dhe zhgënjim. Askush nuk bën asgjë për ta ndryshuar të tashmen, vetëm e pranojnë me hidhërim. Ndërsa koha si një rrëmujë e pasigurt shfaqet te “A do të na duhet më shkopi”, nuk është e qartë, por një përzierje e miteve, legjendave dhe realitetit modern, përderisa në një moment flitet për shampo, parfume dhe rrugë të qytetit, që janë pjesë e një kohe moderne, e nga ana tjetër vetëza mendon edhe për Ali Pashën, Selim Beun dhe Ago Ymerin, si të ishin prezentë në të tashmen. Përzierja e së shkuarës dhe së tashmes krijon një ndjesi kaosi, ngase njerëzit nuk e dinë nëse jetojnë në të tashmen, apo janë ende të lidhur me një të kaluar të vjetruar, që nuk po i lë të lirë. Ata ndihen të huaj në realitetin e ri, sepse nuk e dinë se çfarë është e vërtetë dhe çfarë nuk është, prandaj edhe ndjehen të pasigurt e të humbur. Në tregimin “Linkolni nën Çinar”, koha është një element qendror, jo vetëm si një dimension kronologjik, por edhe si një forcë që përcakton fatin, manipulon të vërtetën dhe riciklon historinë. Ajo shfaqet në disa nivele, duke krijuar një strukturë të ndërlikuar ku e kaluara, e tashmja dhe e ardhmja bashkëjetojnë në një tension të vazhdueshëm, tregimi e përshkruan kohën jo si një vijë të drejtë, por si një rreth që përsëritet vazhdimisht, ku të njëjtat ngjarje, padrejtësi dhe zhgënjime rikthehen në forma të ndryshme. Dëshmon se koha nuk është vetëm një vijimësi ngjarjesh, por një luftë për kujtesën (Emetori dhe babai i tij përfaqësojnë një brez të mbërthyer nga e kaluara, një brez që ka ëndërruar një të ardhme ndryshe, por që shpejt është zhgënjyer nga e tashmja. Letra e të atit të tij është një dëshmi e një kohe të humbur, ku përjashtimi politik nuk është vetëm një akt administrativ, por një dënim që zgjat përjetësisht në kujtesën e familjes). Koha përjetohet si një burg për individin, sepse njeriu nuk e kontrollon kohën, por është i burgosur brenda saj. Emetori që lexon për Linkolnin, studentët që diskutojnë për filozofinë, historia e babait të Emetorit, janë treguesit se koha nuk i shpëton askujt, dhe se dënimi politik i së shkuarës vazhdon të peshojë mbi jetën e brezave që vijnë pas. Prej tërë kësaj aludohet, se koha nuk është faktor neutral, ajo është mjet i fatit, mekanizëm që përthith individin dhe e ndalon atë të ndryshojë rrjedhën e tij.
Koha si proces i formësimit të individit del te tregimi “Skitë që zbritën nga qielli”, e cila luan rolin e një rruge të vështirë për rritjen dhe pjekurinë e personazhit kryesor, i cili nga një jetim i braktisur bëhet një kampion sportiv dhe një mësues me një mision të ri. Dëshmohet si kohë transformimi, për shkak se historia zhvillohet në një hark të gjatë kohor, nga fëmijëria e vuajtur deri në moshën e pjekurisë, ku protagonisti e kapërcen të kaluarën dhe ndërton një të ardhme më të mirë për veten dhe të tjerët. Ky proces e bën kohën një fuqi formuese, e cila, edhe pse shpesh e pamëshirshme, sjell edhe mundësi të reja për personazhin. Koha në fund të tregimit, shfaqet si cikël kthimi në të shkuarën, kur protagonisti rikthehet në vendin ku kishte kaluar një fëmijëri të vështirë. Koha tregohet edhe si fat i pashmangshëm, me zjarrin, vdekjet dhe dhunën. Ani pse ai shpëton dhe ndërton një jetë të re, hija e së kaluarës nuk largohet plotësisht, duke e lidhur tregimin me një vizion tragjik të kohës. Vjen një rast kur koha zbulohet si provë dhe mësim jete, pikërisht te “Mirë që pamë tymin”. Këtu, koha është një forcë morale dhe shpirtërore, që kërkon nga njerëzit të jenë të durueshëm dhe të presin për të kuptuar kuptimin e ngjarjeve, si një test besimi, apo si një dritë e vonuar, e cila e ndihmon njeriun në mënyrë të padukshme, si një cikël historik (historia e vitit 1997 dhe trazirat shoqërore tregojnë se koha nuk i ndryshon domosdoshmërisht rrethanat, por shpesh i përsërit në mënyra të ndryshme. Ose tjetra kur mësuesi që flet për kujdesin e Zotit, sugjeron se njerëzit duhet të mësojnë nga historia për të mos e përsëritur atë, por shumë herë ata dështojnë ta bëjnë këtë). Tani koha manifestohet si dimension metafizik te tregimi “Një”, i cili trajton kohën në një mënyrë të ndryshme nga dy tregimet e sipërme . Këtu, koha nuk është thjesht një mjet matës për zhvillimin e ngjarjeve, por një dimension i lidhur me përjetësinë dhe ekzistencën shpirtërore. Koha shfaqet si realitet i dyfishtë, sepse protagonisti përjeton një ndjesi të dyfishtë të kohës: njërën që është tokësore, e matshme, përgjatë ditëlindjes së tij, ndërsa tjetrën që është metafizike, e cila e lidh me prezencën e pashmangshme, figurën mistike të pavdekësisë. Paraqitet si bashkëjetesë e së kaluarës dhe së tashmes, për t’na sugjeruar se e kaluara nuk largohet kurrë plotësisht, por mbetet herë si hije e herë si dritë në të tashmen. Pavdekësia, e cila i shfaqet protagonistit si një figurë enigmatike, është një përfaqësim i kohës që nuk vdes, e cila ekziston përtej kufijve të perceptimit njerëzor.
Në vazhdimësi, në tri tregimet vijuese: “Pesha e lotit tjetër”, koha shfaqet si transformim emocional, ndërsa te “Atje nuk p… për ne”, koha duket si cikël i përsëritur historik dhe te “Ëndrra në Paris”, koha ka një dimension të ndërlikuar mes të vërtetës dhe ëndrrës. Sidoqoftë, koha, në këto tregime, nuk është vetëm një mjedis ku ndodhin ngjarjet, por është forcë e fuqishme që vulos fatin e personazheve, ndikon në përvojat e tyre dhe luan një rol vendimtar në mënyrën se si ata e perceptojnë realitetin e tyre. Ajo shfaqet si një forcë e pandalshme që ndryshon njerëzit dhe rrethanat, por edhe si një dimension metafizik që rikthen të kaluarën dhe ndikon në të tashmen. Në secilin tregim, koha ka një funksion të veçantë, duke e bërë atë një ndër elementet e rëndësishëm të rrëfimeve. “Pesha e lotit tjetër” trajton kohën në mënyrë personale dhe reflektive, duke e paraqitur atë si një udhëtim emocional, ku përjetimet e së kaluarës vazhdojnë të ndikojnë të tashmen. Andaj koha si peshë emocionale, flet për një ndryshim në formatin e lotëve, që nga shprehja e jashtme e emocioneve, shndërrohet në rrjedhë të pakontrolluar. Kjo na mëson, se kalimi i kohës nuk e zvogëlon dhimbjen, por e shndërron atë në një prani të përhershme, që bëhet pjesë e jetës sonë. Në tregimin “Atje nuk p… për ne”, koha shfaqet si një forcë që vazhdimisht përsërit historitë e së shkuarës, edhe atëherë kur besohet se koha moderne duhej t’i kishte kapërcyer këto prapambetje. Pavarësisht ndryshimeve të brezave dhe ndryshimeve shoqërore, personazhet përballen me të njëjtat sfida që i kanë përjetuar edhe të parët e tyre. Konfliktet mes brezave dhe frika nga gjykimi i shoqërisë tregojnë se e kaluara ende dikton të tashmen. Koha si ndryshim i mentaliteteve shfaqet në kontrast mes një shoqërie tradicionale dhe një realiteti të ri modern, kur dashuria e të rinjve është më e fuqishme se normat shoqërore. Por, edhe përkundër kësaj, figura e babait tregon se koha nuk e ndryshon lehtë mënyrën e të menduarit të brezave të vjetër. Ndërsa te “Ëndrra në Paris”, koha shfaqet si element që shkrihet mes realitetit dhe ëndrrës, duke krijuar një atmosferë surrealiste ku momentet e jetës mund të jenë njëkohësisht të vërteta dhe të pavërteta: si iluzion, si një ndalesë e çastit (sikur koha ndalon) dhe koha si mallkim i së kaluarës. Ka tema kur koha ekspozohet si plagë që nuk shërohet, sikurse në tregimin “Virgjëri”, këtu në përgjithësi koha është ciklike dhe e mbërthyer në të kaluarën, një kohë që nuk mund të harrohet dhe që vazhdon të ndikojë vazhdimisht të tashmen. Ngjarjet e tregimit janë të ndara në dy kahe kohore: e kaluara brutale dhe e dhimbshme, e mishëruar në kujtimin e motrës së Bidos, e cila përjetoi dhunën e një regjimi shtypës dhe tjetra e tashmja që nuk mund të ndahet nga e kaluara, ngaqë protagonisti e përjeton të tashmen si një vazhdim të së kaluarës. Ka mbetur koha si një hapësirë e ngrirë (kohë e shkuar e gjallë), sepse shtëpia nuk është vetëm një vend fizik, por një kapsulë kohore, ku e kaluara ende rri këmbëkryq, gjithçka (dritaret me hekura, muret e vjetra dhe shkrimet misterioze në mure) tregojnë se vendi ruan kohën e tij të veçantë, duke mos lejuar që e tashmja ta shkatërrojë atë, edhe pse Bido, si mjeshtër ndërtimi, përpiqet të bëjë ndryshime, por kujtesa historike e vendit është më e fortë se ai. Peshon shumë rëndë koha psikologjike, e cila tregon traumën që vazhdon. Kurse koha si absurditet i përsëritur shfaqet te “Dashuri në kohë farash kungulli”, që trajton kohën në një mënyrë krejt ndryshe, e cila nuk është e mbërthyer në një plagë të kaluar, por në një rrjedhë të rastësishme dhe përsëritëse. Ngjarjet ndodhin në kohën e tanishme, por janë të shtrira në një përsëritje të pakuptimtë të situatave dhe dialogëve absurdë. Koha duket se nuk ka një qëllim të caktuar, ashtu si dialogu mes vajzës dhe djalit, si një bisedë që vazhdon pa arritur asnjë përfundim të qartë, një kohë që rri në duar si një lojë fati. Koha në “Takat kolliten si kollë e mirë” shfaqet si kohë korruptive e me cikël përsëritës, por që nuk ka një progres të qartë, përkundrazi, ajo shfaqet si një rrjedhë e ndryshueshme, e mbushur me paqartësi (reminishenca), ndërthurje të së tashmes me të shkuarën dhe një ironi të thellë mbi shoqërinë dhe sistemin politik. Ngjarjet janë të vendosura në një kohë të papërcaktuar, por qartazi brenda një realiteti post-komunist ose tranzicional, ku politika dhe korrupsioni janë pjesë e përditshmërisë. Vetë protagonisti, një ish-diplomat, përfaqëson një brez që ka bërë para dhe ka pasur pushtet përmes rrugëve të errëta. Koha për të shndërrohet në një lloj kthese ironike, sa që edhe simbolika e kravatës dhe e kamardares përfaqësojnë një lloj tranzicioni, lidhje mes të shkuarës dhe të tashmes që nuk mund të shkëputet, pavarësisht nostalgjisë dhe iluzionit të humbur mbetet kohë e absurdit të ekzistencës. Ndërkaq, koha në “Infektim” shfaqet si çrregullim dhe shqetësim ekzistencial. Ndryshe nga tregimi “Takat kolliten…”, ky trajton kohën si një element shkencor, filozofik dhe ekzistencial, duke krijuar një atmosferë të tensionuar dhe shqetësuese, sepse koha shpërthen si faktor i pakontrollueshëm. Personazhet janë bllokuar në një dimension kohor të dyfishtë: një realitet aktual dhe një kthim pas në kohë për të kuptuar origjinën e infeksionit. Tani koha duket si rrezik dhe si hakmarrëse, ajo nuk është vetëm një mjet për eksplorim, por edhe një forcë e rrezikshme që mund të ndëshkojë. Tregimi thellohet në idenë se njeriu mund të bëhet viktimë e kohës, drejt zhdukjes së njerëzores që ai vetë e ka krijuar. Personazhet përballen me një kohë që nuk ka më ndjesi njerëzore, por që është e drejtuar nga algoritme, protokolle dhe vendime burokratike, aq sa në fund, makina e kohës nuk është shpëtim, por një kurth që çon në një të panjohur të frikshme.
Te “Halimeja” koha shfaqet si harresë kolektive dhe si mashtrim e trillim, që në hyrje të tregimit përvijohet si një iluzion. Këtu kemi të bëjmë me një kohe që nuk është lineare, por e çakorduar dhe e turbullt, duke reflektuar edhe mosbesimin ndaj historisë së shkruar. Harresa e përmendur nuk vjen nga koha si rrjedhje natyrore, por nga ndikimi i saj mbi kolektivin, duke u bërë kurth për individin, i cili përpiqet më kot të jetë i përkthyeshëm në rrethana ku fjala zë vendin e qenies. Këtu koha bëhet bllokim i jetës dhe i dritës për Halimenë, e cila e përjeton kohën si një ndalim progresiv të rritjes. Nga drita (bukuria) ajo përfundon në zverdhje dhe shuarje. Koha e lutjeve mistike, konsiderohet si koha e lutjeve të gjyshes, e cila është një kohë shprese e magjike. Mirëpo koha më pas ngrihet si mit personal kur Halimeja kthehet në figurë legjendare, me varr të rrejshëm dhe histori të gjymtuara, për të mbetur si akt kujtese me rikthimin e saj që përballon harresën, por jo domosdoshmërisht fiton.
Te “Njeriu me kanaçen e kallajit” shqyrtohet cikli i jetës dhe misioni i individit, ku koha është e ngulitur në një ritëm të përsëritur dhe pa fund. Plaku qëndron në cep të rrugës, me një kanaçe kallaji, duke e ripërsëritur ritualin e tij ditë pas dite. Filozofia e kohës këtu është e lidhur me idenë e qëndrueshmërisë dhe të përsëritjes, ku plaku nuk është vetëm një njeri që jeton në kalimin e ditëve, por ai është një simbol i një cikli të pafund që kthehet dhe përsëritet pa ndryshuar. Koha nuk është thjesht një vazhdim i minutave dhe orëve, por një pjesë e një memoriali të madh të shenjave dhe veprave të vogla që mund të mbartin një kuptim më të thellë kur shihen përmes syve të pasionuar dhe të devotshëm.
Filozofia e kohës në tregimin “Si jetoi dhe i harroi njeriu vitet e tij në shpellë?” trajtohet në mënyrë të veçantë, duke e lidhur kohën me ndjesinë e izolimit dhe dhimbjes. Shpella përfaqëson një hapësirë të mbyllur dhe të errët, ku koha duket të jetë e ngadaltë dhe pa fund. Njeriu qëndron aty, në një gjendje që i bën të harrohen vitet e kaluara, si një lloj amnezie ekzistenciale. Përderisa koha kalon, ndodhin ndryshime që janë të paqarta dhe të padukshme për të tjerët, por e thellojnë më tej gjendjen e tij të brendshme. Perceptimi i kohës është i ngadaltë dhe i pakapshëm, si një vegim i thellë dhe i ndërlikuar. Në këtë mënyrë, koha humbet lidhjen me një vijueshmëri lineare dhe bëhet një shkrirje pa fund e përvojës njerëzore, shpërndarë në copëza të pafundme që do të harrohen dhe humbasin në errësirën e shpellës. Kurse te “Të gjithë kemi hedhur gurë” përfshin filozofinë e kohës dhe pasojat që mbartin veprimet e individëve për breza të tërë. Nën këtë dritë, koha është një përsëritje e veprimeve dhe vendimeve të së kaluarës që ndikojnë në të tashmen dhe të ardhmen. Gurët, të hedhur nga një brez në tjetrin, mbajnë pasoja dhe ndikojnë në fatin e individëve, duke krijuar një lidhje të thellë mes të kaluarës, të tashmes dhe të ardhmes. Ndërkaq, “Vija e sekretit të jetës” trajton konceptin e kohës dhe të fatit përmes një perspektive filozofike që shtron pyetje të thella mbi ekzistencën njerëzore dhe kuptimin e jetës. Këtu, koha është e ndërlikuar dhe e lidhur me një proces të brendshëm të reflektimit dhe shqetësimit të individit, i cili kërkon të zbulojë kuptimin e jetës dhe sekrete të brendshme që e bëjnë të ndjehet i lidhur me diçka më të madhe se vetvetja. Kjo është e dukshme në mënyrën se si personazhi kryesor përjeton një ndjesi të pasigurisë për jetën e tij, një ndjenjë që lidhet me frikën dhe pasigurinë e ekzistencës. Më tej, fatalizmi është ai që e bën individin të besojë se nuk mund të shpëtojë nga përfundimi i jetës së tij, dhe kjo ndjenjë e frikshme që vjen nga koha e cila kalon, është ajo që e mban të përfshirë në një këndvështrim të mbyllur mbi ekzistencën e tij. Filozofia e kohës këtu është një reflektim mbi natyrën e kalimit të saj dhe mbi mënyrën se si individët përballen me atë që është, si një sekret, i cili mbetet i fshehur, një mister që zgjerohet dhe zhvillohet përmes përvojave dhe njohurive, ku individi grumbullon gjatë jetës. Te “Shkrimtarë” koncepti kohor nuk ka një kohë të përcaktuar, por ajo lëviz në një rrjedhë të çrregullt dhe të paqartë, në një cikël të vazhdueshëm të krijimit dhe harresës. E ardhmja është e pasigurt, pasi shumica e shkrimtarëve shkojnë drejt një destinacioni të panjohur, disa bëhen legjendë, të tjerë harrohen, ndërsa disa tjerë nuk kuptojnë kurrë nëse ishin ndonjëherë shkrimtarë. Te “Baltë nëne” del në pah një kohë që nuk është e qartë, sepse ngjarjet lëvizin midis të tashmes (Rina duke punuar me baltën) dhe të kaluarës (kujtesa e nënës së saj dhe padrejtësitë historike ndaj grave). Sillet një cikël historik i padrejtësive, veçanërisht historia e treguar nga busti i bërë nga balta tregon se shtypja e grave ka qenë një realitet i vazhdueshëm. Ndërthurja e reales dhe mistikes, bëhet përmes skulpturës, teksa Rina ndërvepron besueshëm me të kaluarën dhe me një zë që i sjell të vërtetën. Ngjarjet në tregimin vijues “Me një hije” zhvillohen në një kohë të papërcaktuar, por ndodhin në një qytet modern (nënkuptohet, Elbasani), ku zhvillohen tregtia dhe bizneset. Ritmi i tregimit është gradual, me një tension që ndërtohet ngadalë, duke e futur lexuesin në një gjendje pritjeje dhe misteri. Në fund, koha për Aristirin-protagonisten ndalon dhe ajo shndërrohet në një figurë të humbur, një hije. Tregimi “Përtej kësaj mjegulle” lëviz mes të kaluarës dhe të tashmes. Bardhi eksploron një të shkuar që nuk e kishte kuptuar më parë, duke rindërtuar ngjarje të dhimbshme. Kohë e humbur, e mbuluar nga mjegulla, është një metaforë për sekretet dhe të vërtetat e pathëna që dalin në dritë me vonesë. Periudha e komunizmit është e pranishme në rrëfim përmes internimit të Angjes dhe ndëshkimeve politike.
Interesante paraqitet koha e shkuar e një fëmijërie te “Dysheku im”, një vend i mbushur me histori, miq dhe rrëfenja, por gjithashtu edhe një periudhë e ndarjeve dhe e dhimbjeve. Kujtimet e gjyshit dhe të gjyshes janë të gjalla, por me kalimin e kohës, protagonistit i mbetet vetëm dysheku si dëshmi e kësaj kohe. Koha e tashme përmban izolim dhe peshë emocionale, dysheku është bërë një barrë e rëndë, një hapësirë që nuk sjell më ngrohtësi, por frikë dhe ankth. Trokitjet dhe dridhjet e tij përfaqësojnë ndikimin e së kaluarës në të tashmen, një kujtesë që nuk mund të largohet. Koha rrjedh si një cikël i pashmangshëm, që na sugjeron se e kaluara nuk është thjesht një kujtim, por një realitet i përhershëm që e ndjek protagonistin kudo. Dysheku mbetet i njëjti, pavarësisht viteve që kalojnë, duke përfaqësuar një peng të së kaluarës që nuk zgjidhet kurrë. Vazhdon të mbetet simbol i një ekzistence të ndërlikuar, jo vetëm si objekt, por brenda saj edhe një pjesë e protagonistit në të. Ai e mbart atë në mendjen e tij, si një kujtim, si një traumë, si një vend ku realiteti dhe ëndrrat ndërthuren. Trokitjet e së kaluarës nuk ndalen kurrë, ato vazhdojnë ta përndjekin protagonistin, duke e lënë në një cikël të pafund reflektimi dhe pasigurie. Përndjekëse është e kaluara fëminore edhe te “Tridhjetë e tetë kopsat e mia” e rrëfyer përmes syve të një fëmije që lufton për të mbledhur kopsa, por njëkohësisht rritet me kuptimin e një bote më të ndërlikuar. Këtu nga kujtesa e pasqyruar përmes narrativës, kuptojmë se protagonisti është i rritur dhe po kthehet pas në kohë-retrospektivë, për të analizuar domethënien e atyre viteve. Në tregim shohim një ndryshim gradual kohor nga pafajësia e fëmijërisë drejt një të kuptuari më të thellë të jetës dhe sakrificave të të tjerëve. Ndërsa, në një kuptim tjetër, te “Ninullë për insekt”, koncepti i kohës është shumë i ndërlikuar dhe i pasigurt, duke krijuar një ndjenjë se koha kalon në mënyrë të paqëndrueshme dhe pa kontroll. Koha nuk është një linjë e drejtpërdrejtë, por një element që ndikon në pasigurinë e personazheve dhe në përvojën e tyre të përditshme. Kalimi i kohës është shpesh i paqartë, duke u lidhur me biseda që nuk arrijnë të shpjegojnë ndodhitë ose ngjarjet, p.sh., personazhi flet për 11 majin dhe situata të tjera, si për motin, duke e lidhur atë me ngjarje të ndodhura ose që do të ndodhin, por gjithmonë pa dhënë një kuptim të plotë ose të qartë. Kjo sjell ndjesinë e kohës që ikën pa kontroll, dhe në shumë raste koha duket të jetë thjesht një pasqyrë e pasigurisë dhe e përjetimit të momentit, ku ngjarjet përshkruhen si të fshira ose të paqëndrueshme. Një pjesë tjetër e rëndësishme është përdorimi i elementeve të tilla si shkopi, i cili ndërlidhet me konceptin e kohës, duke krijuar një ndjesi të ngurtësisë dhe kontrollit të kufizuar që e shoqëron kalimin e saj. Përfundimisht, koha është një forcë e papërshtatshme dhe shpesh e padukshme, duke u shfaqur si një element që ndikon në jetën e personazheve, pa ofruar një mënyrë të qartë për t’u kuptuar ose kontrolluar.

Mozaiku i personazheve dhe roli përzgjedhës në ndërtimin e tregimeve
Çdo tregim është më shumë se një skenë në galerinë e pafundme të “Argumentum baculinum”, ku çdo personazh del si një figurë e gjallë, përzgjedhur e latuar me kujdes nga pena e F. Terziut, secili prej tyre ndihmon në përshkrimin e ngjarjeve dhe thellimin e botës që krijon. Si një pikturë e pikturuar me shije dhe ndjenja të brendshme, karakteret (personazhet) shpesh kalojnë përtej përshkrimeve të thjeshta, duke u shndërruar në pasqyra të shpirtit njerëzor. Ata dhe ato janë më shumë se thjesht elementë të një historie, janë vetë forca që frymëzojnë, sfidojnë, dhe ndihmojnë lexuesin për t’u zhytur më drejtpërdrejtë në thellësinë e mendimeve dhe ndjenjave që tejkalojnë ngjarjet e thjeshta të tregimeve.
Secili personazh ka një lloj portretizim të brendshëm, me një natyrë shumëdimensionale që zhvillohet dhe ndryshon gjatë gjithë tregimit. Karakteret ngjajnë në këtë libër si objekte të ngulitura në hapësira të ndryshme të galerisë narrative, ku çdo figurë ka një rol të veçantë, një vend të vetëm-tregim, dhe një ndikim të paçmuar në formimin e mesazhit që autori dëshiron të shpërndajë. Ata dhe ato janë shumë, janë personazhe kryesorë, dytësorë dhe mbështetës, përbëjnë një ekuilibër të pasur mes konfliktit dhe harmonisë, secili duke sjellë një shtresë të re kuptimi përmes ndërveprimit të tij me të tjerët.
Në këtë galeri të pasur, ku çdo personazh është një vepër e shkrirë me elementë të natyrës dhe shpirtit njerëzor, do të ndalemi vetëm tek disa, për të vëzhguar dhe për të analizuar rolin e secilit, ndikimin që ka në zhvillimin e ngjarjeve, dhe ndihmën që ai i ofron lexuesit për të kuptuar më shumë rreth asaj që qëndron pas çdo veprimi dhe reagimi. Disa sysh, si një pasqyrë e ndryshme e mundësive dhe përvojave njerëzore, do të zbulohet si një pjesë e rëndësishme në mozaikun që ndihmon në ndërtimin e një botë të pasur dhe të thellë narrative. Po fillojmë me figurën e robotizuar, i cili përfaqëson njeriun modern, të kthyer në një bust pa jetë që ndjek mekanikisht sistemin dhe nuk ka më individualitet, si dhe kuajt robotë, të cilët mund të nënkuptojnë elitat, pushtetarët, institucionet, që në dukje janë të fuqishëm, por në fakt të programuar për të ndjekur një linjë të caktuar pa mendim të lirë, ose dhitë, që personifikojnë të shtypurit, njerëzit e zakonshëm ose të pafuqishmit, të cilët gjithmonë mbeten viktima të akuzave dhe manipulimeve. Është djali që refuzon fatin e tij, i cili përfaqëson individin rebel që përpiqet të dalë nga kornizat tradicionale, por që ndëshkohet nga shoqëria. Ndërsa babai dhe shoqëria, përfaqësojnë rregullin e vendosur dhe detyrimin për të ndjekur normën, pavarësisht nëse ajo funksionon apo jo, teksa ujqërit, janë zë që shënjestërojnë fajin, një arketip të fajësimit të tjetrit, që përdoret për të mbuluar të vërtetat e shoqërisë dhe grigja (shoqërinë e gjerë), popullin e lodhur dhe të nënshtruar, që nuk reagon, por vetëm ankohet. Kemi kërkues të së vërtetës siç është Qefaliu. Ai përfaqëson njeriun që kërkon dijen, por që gjatë rrugës përballet me dyshime, humbje shprese dhe frikë. Udha e tij simbolizon udhëtimin e njeriut drejt kuptimit të jetës. Në fund, edhe pse mendon se ka dështuar, ai në fakt ka përmbushur misionin e tij, duke zbuluar një të vërtetë të thjeshtë por të përjetshme. Apo Dyqanxhiun, udhërrëfyesin e mençur, i cili simbolizon njeriun e ditur, që ndihmon të tjerët të shohin atë që ata vetë nuk mund ta dallojnë, ku përmes thjeshtësisë së tij, ai i mëson shërbëtorit vlerën e fjalëve të urta dhe kuptimin e së përkohshmes. Kurse Njeriu me Shkop, është përfaqësimi i dualitetit dhe frikës. Një figurë që shfaqet në formën e një dileme të dyfishtë. Është njëkohësisht i vërtetë dhe i pavërtetë, një prani që mbizotëron mendjet e njerëzve, por që nuk ka një formë të qartë. Konkretisht është gjithçka që përfaqëson fatin e pashmangshëm, ankthin ekzistencial ose përçarjen e identitetit njerëzor në jo pak tregime të librit. Kurse Shoqëria e Çinarit, përfaqëson viktimat e ankthit kolektiv, të cilët fillimisht e përqeshin fenomenin, pastaj përpiqen ta largojnë me çdo mjet. Janë njerëz që përballen me një të panjohur dhe përpiqen ta kontrollojnë, por pa sukses që përfundimisht ata mbeten me dyshimet dhe frikën brenda vetes, të paaftë për ta zgjidhur misterin. Del në skenë Zgjidhësi, si udhërrëfyesi i misterit, figurë që jep më shumë pyetje sesa përgjigje, duket se i njeh të gjitha, por nuk ndërhyn. Sugjeron se frika dhe dyshimi janë krijuar nga vetë njerëzit dhe se zgjidhja nuk qëndron në shfarosjen e saj, por në pranimin e saj. E Bilbili dhe Bulkthi, përbëjnë zërin i artistëve, i pari simbolin e artistit të lirë me një zë të pastër e të bukur, kurse i dyti artistin e brishtë, por që gjithashtu ka pasion për të krijuar. Të dy përpiqen të këndojnë, pavarësisht rrethanave, duke përfaqësuar luftën e përhershme të artistëve për të mbetur të vërtetë ndaj artit të tyre. Lerku dhe Zverkdhi mbeten mbështetësit e mangshëm. Lerku, një urith bishtprerë, ku kjo tregon se ai ka humbur diçka nga vetja, mbase (shpresën ose fuqinë për të mbrojtur veten). Zverdhku, një urith me një sy, që do të thotë se ai sheh vetëm gjysmën e realitetit dhe nuk e ka një pamje të plotë të asaj çfarë po ndodh. Ata janë miq të Bilbilit dhe Bulkthit, duan t’u ndihmojnë, por janë të kufizuar nga të metat e tyre. Kjo simbolizon ndihmën e paplotë që artistët marrin shpesh nga të tjerët, njerëzit që i mbështesin, por të cilët nuk e kanë fuqinë për t’i shpëtuar nga sistemi. Çafka, personifikon autoritetin manipulues të një figure të pushtetshme që kontrollon artin. Ajo duket sikur po investon për një qëllim të madh, por në fund mbyll sallën dhe shkatërron shpresat e artistëve. Ky është një simbol i sistemeve shtypëse që fillimisht premtojnë liri artistike, por më pas vendosin kufizime dhe censurë për ta kontrolluar atë. Minjtë dhe Levreku janë simbol i manipulimit dhe prapaskenave që ndodhin në sistemin artistik dhe shoqëror. Roli i personazhit të Shkopmbajtësit, shihet si i manipuluesit të realitetit, i cili përfaqëson jo vetëm në njëjës, por edhe në shumës-figurat që arsyetojnë çdo gjë përmes narrativës së kontrolluar, përkundër vetëdijes për manipulim, ai përsëri arsyetohet, për faktin se është i paguar për këtë. Shkurt e shqip, përfaqëson intelektualët e shitur, liderët e korruptuar dhe institucionet që mbështesin pushtetin në mënyrë të verbër. Kurse Shpendi (Shqiponjë apo Lejlek?), simbolin e identitetit kombëtar. Në tregim, zogu transformohet nga një simbol krenarie (shqiponjë) në një simbol të pasigurisë (lejlek). Kjo edhe tregon se si rrëfimet historike mund të manipulohen për të ndryshuar perceptimin e realitetit kombëtar. E Burrat nën Çinar, janë masa apo shoqëria e manipuluar, por e zgjuar që fillimisht e dëgjojnë dhe e pranojnë fjalimin e Shkopmbajtësit, por që gradualisht, fillojnë të dyshojnë dhe e kuptojnë lojën, teksa në fund, largohen, duke e braktisur atë dhe duke mos pranuar më gënjeshtrat e tij. Mbi të gjitha, Shkopmbajtësi nën Çinar është një figurë autoritare që pretendon se ka përgjigje për gjithçka. Jep leksione, u flet të tjerëve për rrjedhën dhe për tunelin, por edhe ai vetë duket i pasigurt për realitetin. Është një lloj lideri, por një lider që nuk i qartëson ndjekësit e tij, vetëm u jep fjalë boshe. Përfaqëson një pushtetar, një ideolog, ose dikë që drejton opinionin publik përmes fjalëve të mëdha. Ndërsa Njerëzit e Çinarit janë ata që presin rrjedhën dhe diskutojnë për të, të ndarë në tri grupe: Optimistët që besojnë se rrjedha do të vijë dhe do t’i shpëtojë, Pesimistët që dyshojnë se do të ndodhë ndonjë gjë dhe Realistët që përpiqen të gjejnë një të mesme mes këtyre dy poleve. Më pas kemi karaktere Majtistë dhe Djathtistë dhe ata të cilët mbeten në mesore apo (mesnajë siç thotë autori i librit). Kjo ndarje e njerëzores, është një metaforë politike ose filozofike për mënyrat e ndryshme të të menduarit mbi ndryshimet në shoqëri. Ka një karakter veprues këtu edhe Përroi dhe Rrjedha (si personazhe të heshtura), jo të gjalla, pa frymë, por që veprojnë si një forcë që duhet të sjellin ndryshimin.
Te tregimi “Ky shkop bën ndonjëherë edhe gabime” Burri (Njeriu me shkop), është një figurë e lidhur me të kaluarën, me traditat e vjetra, dhe me një botë ku shkopi ka një rëndësi të madhe si simbol force dhe stabiliteti. Ai shfaqet si një njeri që kërkon të ruajë autoritetin e tij, por ndërkohë kupton se ndoshta forca e tij nuk është gjithmonë e duhur. Tek në fund të tregimit, e kupton se përjeton një zhbërje të autoritetit të tij, duke pranuar se shkopi (autoriteti, rregulli, ligji i pamirë) mund të jetë i gabuar. Ndërsa Gruaja këtu është një figurë më praktike dhe e lidhur me realitetin e përditshëm, e cila nuk është e fiksuar pas teorive të burrit mbi shkopin dhe Çinarin, por ajo fokusohet në jetën reale, në punët e shtëpisë dhe në thashethemet e fshatit. Përfaqëson stabilitetin, një realitet më të thjeshtë dhe më të drejtpërdrejtë, që nuk mbështetet në filozofi apo teori abstrakte. E Shkopmbajtësi i ardhur prej përtej Oqeanit është një figurë e huaj, një lloj udhëheqësi ose filozofi i dërguar prej diku e prej dikujt tjetër, për të mbajtur leksione. Ka një përvojë, ka kaluar gjatë duke mbajtur nga një shkop të fuqishëm në kongrese dhe parlamente, me një shkop të zakonshëm nën Çinar, i cili personazh simbolizon autoritetin e importuar, dikë që sjell ide të huaja dhe përpiqet t’i zbatojë në një kontekst të ndryshëm.
Njeriu me shkop, ndryshe na del edhe me emërtime tjera nga autori nëpër tregime të ndryshme tjera, si: Shkopdiktuesi, Leksionisti, Autoriteti, Interpretuesi i shkopit etj. Ai është një figurë misterioze, i cili ka ardhur të mbajë leksione për shkopin, i njohur me këtë për rolin e tij në shoqëri. Është një personazh që e njeh historinë dhe mitet e shkopit, por në të njëjtën kohë e sheh atë si një element që mund të ketë humbur vlerën. Ai nuk është vetëm një figurë e një lideri autoritar, por një njeri që sugjeron se koha ka ndryshuar dhe se shkopi nuk ka më të njëjtën fuqi si më parë, edhe pse e njeh autoritetin që ka pasur shkopi, por nuk është i sigurt nëse ky autoritet duhet të rikthehet. Mirëpo roli i tij parësor, është të sfidojë të ftuarit (audiencën) nën Çinar, me pyetjet se a duhet të kthehet shkopi apo jo?! Me këtë përfaqëson të kaluarën që tenton të gjykojë të tashmen. Njerëzit nën Çinar (masa, populli), dëgjuesit e leksionit të Shkopdiktuesit, të ndarë mes atyre që besojnë në kthimin e shkopit dhe atyre që e shohin atë si diçka të tejkaluar, mes hezitimit, dyshimit e frikës, të humbur mes indoktrinimit të së vjetrës dhe së resë, të papërcaktuar për rrugën që duhet të ndjekin. Personazhi i Huaj (vizitori, tjetri, dëshmitari), përherë sjell një perspektivë të jashtme në tregim, një i huaj i vërtetë ose thjesht që nënkupton diçka të re dhe të panjohur, i cili nuk ndërhyn direkt, por vetëm vëzhgon dhe shpreh habi për mënyrën sesi njerëzit nën Çinar i qasen shkopit dhe simbolikës së tij. Aty-këtu ndonjëherë mund të përfaqësojë modernizmin, përbotësimin, ose thjesht një ndryshim të padiskutueshëm që njerëzit ende nuk e kanë pranuar.
Kalojmë te personazhet me emërtime njerëzish, sikurse Emetori, personazh kryesor i një tregimi, një i ri që ndjek studimet për Edukimin Fizik, por që në të vërtetë pasionin e tij e ka në letërsi dhe filozofi. Ai është një intelektual që i sfidon normat e kohës në të cilën jeton, lexon Abraham Linkolnin dhe reflekton mbi lirinë, të vërtetën dhe manipulimin politik. Është një figurë dëshmitare e represionit, një njeri që e sheh veten mes dy kohëve: të kaluarës totalitare dhe të ardhmes së paqartë. Pseudonimi Peshkop që i japin të tjerët, ka një ironi të thellë: ai është një figurë që shpall një lloj ungjilli të së vërtetës, por ç’e do kur shoqëria nuk është gati për ta dëgjuar. Kurse Babai i Emetorit kuadrin e lartë partiak që u përjashtua për arsye të mjegullta, përfaqëson brezin që besoi në sistemin komunist, por u tradhtua prej tij. Ai është një viktimë e aparatit shtetëror, një njeri që kërkon drejtësi, por nuk e gjen kurrë. Përmendja e tij krijon një kontrast me të birin, i cili përpiqet të kuptojë dhe të mbijetojë në një botë të paqartë. Ndeshim këtu edhe Mjeshtër Lefterin, figurën e urtë, i cili përfaqëson intelektualin e vjetër që e njeh të kaluarën dhe e ruan të vërtetën, duke qenë vetë një dëshmitar i padrejtësive që ka mbajtur dokumente, të cilat tregojnë manipulimin dhe persekutimin e regjimit. Roli i tij i vetëm është që të ndihmojë Emetorin për të kuptuar të kaluarën e babait të tij dhe të vërtetat që nuk janë thënë asnjëherë. Kurse Sibora reflekton figurën e heshtur, por me një sensualitet të dukshëm, e cila përfaqëson tundimin, pasionin dhe ndoshta një ikje nga realiteti që nuk përfshihet thellë në debatet filozofike, por që prania e saj i jep tregimit një dimension njerëzor dhe emocional. Drivali, Siguri dhe Endri janë personazhe dytësorë që përfaqësojnë ndryshimet në mentalitetin e brezave, i pari përpiqet të sfidojë idetë e Emetorit, por në një mënyrë më të cekët dhe të zhurmshme, kurse i dyti përfaqëson njeriun pragmatik që shmang debatet dhe përpiqet të qëndrojë jashtë telasheve dhe në fund i treti-Endri si një ndërmjetës mes grupeve të ndryshme përfaqëson një formë indiferentizmi.
Te tregimi “Një” personazhet janë pak e të thjeshtë në përbërje: Protagonisti, një burrë që përjeton humbjen dhe kërkon ta mbushë zbrazëtinë e tij shpirtërore e emocionale. Gruaja e tij e ndjerë shfaqet si një vegim, duke përfaqësuar dashurinë e përjetshme dhe unitetin shpirtëror. Kurse të ftuarit në festë përfaqësojnë lidhjet shoqërore dhe konceptin e pajtimit. Në këtë taborr bashkësie njerëzish, kemi dhe prej tyre që përjetojnë dhimbjen e tjetrit si Selaudinin, pasqyrim të mishërimit e përkushtimit dhe dashurisë së sinqertë, i cili edhe pse një burrë i moshuar, ai nuk e humb as ndjenjën, as respektin e as obligimin e detyrës ndaj bashkëshortes së tij të sëmurë. Figurë që mbart e tregon humanizëm të pashoq. Ndërsa instanca rrëfimore (Fatmiri), është dëshmitari që kap një moment të rëndësishëm të jetës së Selaudinit, duke e reflektuar atë përmes përvojës së tij personale. Doktori i ri, përfaqëson racionalen dhe distancën emocionale, por njëkohësisht edhe dëshirën për të kuptuar ndjenjat njerëzore. Gruaja e Selaudinit, edhe pse e sëmurë dhe e pavetëdijshme, ajo mbetet si figurë qendrore në tregim përmes lidhjes shpirtërore që Selaudini ruan për të. Degdisemi në të tjera karaktere si Dhëndri dhe Nusja, të cilët simbolizojnë brezin e ri që kërkon të dalë nga kornizat e së kaluarës. Babai i dhëndrit dhe babai i nuses, përfaqësojnë përplasjen mes traditës dhe realitetit të ri e Miku i babait të dhëndrit si bashkëpunëtor (person dytësor) në zbatimin e një zakoni të vjetër. Kurse Nëna e nuses shpreh zërin e dyshimit dhe të emocionit më të afërt me vajzën, që përkon tradicionalisht edhe në urtinë e popullit “Nanë e bi, arkë e dry”. Shpalosim figura tjera personazhesh sikurse ai që mbart zërin e rrëfimtarit (protagonisti) një burrë i martuar, i lodhur nga udhëtimi, që ndjehet i tërhequr fuqishëm nga një grua misterioze, por që në fakt është njeri i zakonshëm, i cili, për disa çaste, bëhet viktimë e një tërheqjeje të pashpjegueshme ndaj një vajza enigmatike, një figurë që duket sa e paprekshme po aq edhe gati mitologjike. Ajo përfaqëson tundimin, një botë joshëse dhe të rrezikshme. Me përshkrimin e saj të hollësishëm dhe me mënyrën sesi zhduket në errësirën e metrosë, ajo mbetet një fantazmë në mendjen e protagonistit. Ndërsa bashkëshortja, simboli i realitetit dhe i përkushtimit, e vetmja që e kthen protagonistin në realitet, duke dhënë një mesazh të qartë edhe për lexuesit se ‘Ëndrrat dhe tundimet janë të shtrenjta, por realiteti është ai që ka vlerë.” Te “Virgjëri” personazhi apo narratori është një shkrimtar i ndjeshëm, i cili vuan nga një ndjenjë izolimi të vazhdueshëm për botën që e rrethon. Ai ndihet i ftohtë, i pakuptuar dhe i përjashtuar, i cili përpiqet të gjejë kuptim vetëm përmes shkrimit të tij. Kurse Bido, është karakter praktik, me këmbë në tokë, që tallet me ndjeshmëritë e narratorit dhe nuk i jep shumë rëndësi emocioneve apo traumave. Ai është mjeshtër i punëve me dorë dhe përfaqëson një mentalitet racional, ndonjëherë cinik, që e sheh jetën përmes prizmit të funksionalitetit dhe punës praktike. Ndërsa motra e Bidos një viktimë e heshtur e një sistemi shtypës, e cila humbi jetën në rrethana tragjike pas një internimi, historia e së cilës paraqet shembullin e dhimbjes së heshtur që trashëgohet prej brezash. Viktima e parë e tregimit, një vajzë e re, e dhunuar në mënyrë brutale nga një burrë në një zyrë ushtarake, e cila përfaqëson pafajësinë e shkatërruar dhe padrejtësinë e pashlyeshme që shoqëria zgjedh ta harrojë ose ta mbulojë me heshtje. Në fokusin e objektivit vështrues rreth vetëzave, veçojmë edhe imazhin e Djalit me mjekër të dendur në tjetër tregim. Një karakter i pazakontë, i cili flet me një stil absurd, që ndërthur filozofinë me lojën e fjalëve dhe ironinë. Ai duket sikur kërkon vëmendje, por njëkohësisht është i pasigurt dhe e mbulon këtë pasiguri me humor dhe absurd. Përkundër qëndrimit të tij të çuditshëm, ai ka një dëshirë për të komunikuar dhe për të mos mbetur vetëm. Përballë tij qëndron Vajza me çizme deri te gjunjët e paraqitur si një figurë elegante, me njëfarë distance ndaj tij, por që nuk mund të mos i përgjigjet. Ajo reflekton një lloj racionaliteti kundërthënës me absurditetin e djaloshit. E Vajza me çantën e kuqe, është figurë dytësore, por që shërben si një pikë ndërlidhëse në bisedën mes dy personazheve kryesorë. Duket se përfaqëson një simbol të një bote të jashtme, të modës dhe sipërfaqësores, ndryshe nga lidhja e çuditshme mes djaloshit dhe vajzës me çizme. Pastaj në rrëfenjën tjetër, spikat edhe figura e ish-diplomatit si karakter parësor, një burrë, i cili ka ndërtuar karrierën mbi mashtrimin, paranë dhe korrupsionin. Ai është i vetëdijshëm për absurditetin e tij dhe të sistemit ku ka bërë pjesë, por njëkohësisht ndjen edhe një boshllëk të madh që po e mbërthen. Përmes një zëri të brendshëm ironik dhe herë-herë nostalgjik, ai kalon nga një reflektim politik në një vështrim të zhveshur ndaj jetës dhe femrave. Shitësja e kollares, përballë tij, është një figurë dytësore që sjell një moment realiteti në botën e mjegulluar të protagonistit. Ajo i rikujton krizën ekonomike dhe i flet për shkurtimet e vendeve të punës, duke krijuar një paralele mes krizës personale dhe asaj shoqërore. Suzi (dhe femrat tjera), për protagonistin, janë simbol i epshit dhe i pushtetit, të vështruara në mënyrë fragmentare, përderisa i përfytyron ato përmes detajeve fizike, duke krijuar një portretizim erotik të realitetit urban, ku trupat dhe takat bëhen pjesë e një peizazhi që ai e depërton me sy.
Figura e autorit rrëfimtar është protagonist i shumëhershëm, ndodh të jetë edhe si i Huaj në një qytet të huaj-Paris, i cili gjendet përballë një misteri të errët, ku është i përhumbur mes realitetit dhe fantazisë, duke luftuar mes objektivitetit dhe frikës së tij të pashpjeguar, që nga çasti kur shfaqet rregullatorja-vampirja, fillimisht si një grua mahnitëse me flokë të kuq dhe pamje aristokratike, por më vonë zbulohet si një përbindësh i fshehur mes njerëzve. Identiteti i saj mbetet i dyshimtë: a është një qenie mbinjerëzore, apo e krijuar prej një fantazie të protagonistit?! Nga ana tjetër kemi viktimën (vajzë emigrante), një figurë e pafajshme që përfaqëson të braktisurit dhe të pambrojturit në një shoqëri të egër. Humbja e së cilës mbetet e heshtur dhe tragjike, duke mos ngjallur asnjë reagim përveç kënaqësisë së vampires. Gruaja e protagonistit, edhe pse si figurë periferike, ajo përfaqëson botën racionale dhe të zakonshme, në kontrast me misterin që e pushton mendjen e protagonistit. Kësodore, vargëzohen figura tjera, si Birba, në tregimin tjetër “Infektim”, që është njëkohësisht racional dhe skeptik. Ai është një viktimë e ndërgjegjshme e sistemit, por përpiqet të kuptojë më shumë për atë që po ndodh. Kryesuesi zyrtar i misionit, këtu përfaqëson pushtetin dhe kontrollin, dikush që e njeh të vërtetën por nuk e ndan me të tjerët. Ndërsa Agoni, Bedushi dhe Kurmi, figurat e tjera që përbëjnë ekipin, pasqyrojnë një ndjesi të përbashkët të frikës, skepticizmit dhe dëshirës për të mbijetuar. Vepron një sistem i padukshëm, por i gjithëpranishëm me ta dhe një nga elementet më të fuqishme në tregim është forca e padukshme që kontrollon gjithçka, qoftë një organizatë qeveritare, një laborator sekret, apo diçka më e madhe dhe misterioze në përballje të tyre. Vijohet me tjetër histori, atë të grave të gjykuara nga shoqëria, e cila sjell emra të shumtë në tregimin “I njëjti piktor edhe atje tej”, të cilat kanë pasur fatin e njëjtë, të trishtë, si: “Leja e Duducit, Marija e Tolit, Ikja e Spitalit, Sheja e Vagonave të Trenit, Kopilja e Maternitetit, Ismetja e Ullishtes, Lapa e Ullishtes e mjaft e mjaft të tjerë.” (f. 151). Emra që nuk janë vetëm personazhe të veçanta, por përfaqësojnë një brez të tërë grash të përbuzura nga një shoqëri e pashpirt, ku morali i rremë i vendit vendos fatin e tyre. Secila grua është viktimë e një historie të sajuar nga të tjerët. Emra që janë dëshmi e një dhune të vazhdueshme, pikturuar në një cikël të pafund ndëshkimesh për gratë që guxuan të ngritin zërin e tyre për të qenë të lira. Në vepër, kemi dhe personazhe që nuk janë të përcaktuar qartë si individë me emra dhe tipare konkrete janë figura simbolike, që mund të shihen si te tregimi “Po, me të ujtën xhanëm, ç’patën?!”. Narratori-Zhytësi, një reflektues i mendimeve, një eksplorues i vetvetes dhe i shtresave të fshehura të realitetit, që përpiqet të kuptojë natyrën e shtypjes, të ujit dhe të ëndrrave. Ai bën pyetje, vëzhgon, dhe analizat e tij janë të ngarkuara me ironi dhe skepticizëm. Barbi, një metaforë për konsumizmin, idealet e feminitetit të ndërtuar nga marketingu, një qenie e përfshirë në një botë të ndërtuar mbi dukjen dhe ëndrrat artificiale. Ajo është një figurë objekti, e cila ekziston brenda një shtëpie që simbolizon një shoqëri të programuar për të kontrolluar dhe riprodhuar veten. Demoni-Zhytësi i rrezikshëm, një figurë misterioze që përfaqëson ndoshta instinktet, frikën, shtypjen, apo edhe dëshirën për të eksploruar të panjohurën. Ai është vëzhgues dhe shkatërrues njëkohësisht. Kemi edhe figurën e njeriut në shpellë që përfaqëson njeriun e mbetur jashtë shoqërisë, dikë që ka humbur lidhjen me realitetin dhe jeton në një hapësirë midis jetës dhe vdekjes. Ai është një figurë tragjike, një qenie që dikur kishte një të kaluar, por tashmë është katandisur në një ekzistencë të zhveshur nga çdo ndjesi kohe apo shprese. Kurse përballë është Nëna Mëshirë, një figurë kontradiktore. Nga njëra anë, ajo shfaq një ndjenjë mëshire dhe përkujdesjeje ndaj Njeriut në shpellë, por nga ana tjetër, ajo vetë është një qenie që i është dorëzuar mbijetesës në një botë ku etika dhe morali janë të paqarta. Ajo mund të shihet si një figurë mitologjike, një arketip i kujdesit, por edhe i pragmatizmit të pashpirt. Përreth është misteri i ekzistencës dhe Zërat e padukshëm, të cilat përbëhen nga këngët dhe fjalët që ngrihen në hapësirën e errët të shpellës. Këto mund të jenë thjesht halucinacione të personazheve ose një formë e ndërgjegjes së tyre të deformuar nga izolimi. Pastaj në këtë kolonë figurash me rrëfime tjera, vijnë edhe dy personazhe kryesore dhe një i tretë enigmatik: specialisti Xhavit Sholla, ekspert me një përvojë të gjatë, që ka kuruar qindra pacientë dhe ka përvojë ndërkombëtare, i cili përfaqëson autoritetin e njohurive shkencore dhe logjikën e rreptë. Megjithëse, në fund detyrohet të pranojë një të vërtetë të dhimbshme, se nuk është mbi ndikimin e së kaluarës. Mexhit Holla (i fundit në radhë, Nr. 55), njeriu që e sfidon specialistin jo përmes refuzimit të drejtpërdrejtë, por përmes narrativës së tij mbi gurët. Ai përfaqëson kujtesën kolektive dhe të vërtetën që nuk mund të shmanget. Doktori psikiatër, dhe pse luan një rol më të vogël, ai është një pasqyrim i specialistit, duke treguar se edhe ata që janë vendosur në pozita të gjykuesve, nuk janë të lirë nga ndikimi i së kaluarës. Diku, brenda një tregimi krejt tjetër del figura e Piktorit, si krijues dhe dëshmitar i historisë, është një figurë dyanëshe: një artist që krijon një imazh të realitetit dhe një aktor që jeton brenda tij. Është i ndërgjegjshëm për rolin e tij, por gjithashtu edhe është i ndikuar nga fuqia e artit që ka krijuar. Në fund, ai kupton se nuk është më thjesht një vëzhgues, por një pjesë e pandashme e narrativës që ka ndërtuar. Ndeshet me të Hija e të vdekurit, peshimi i së shkuarës, e cila është e pranishme kudo dhe krijon frikë e pasiguri që përfaqëson të kaluarën e pashlyeshme të një populli ose të një individi. Nëse do të mund ta interpretonim, se kjo hije është historia e një kombi që përndjek të tashmen dhe e bën të pamundur ndërtimin e një të ardhmeje të re. Pason një tjetër rrëfim, ku nga më të çuditshmet aty janë emërtimet që u përshtaten veprimeve të tyre sikurse p.sh., Syhumburi (rrëfimtari) ai që shikon më shumë se të tjerët). Personazhi kryesor është dikush që nuk beson se është syhumbur, edhe pse të tjerët ia mohojnë aftësinë e tij për të parë. Ai (rrëfyesi), është numërues profesionist, i cili arrin të numërojë gjithçka me saktësi të lartë, qoftë kokrrat e orizit, zogjtë, milingonat apo paratë e shumta në bunker (f. 203). I cili ka një aftësi të veçantë perceptuese, shikon dritën atje ku të tjerët shohin errësirë dhe kupton më shumë nga ajo që ndodh përreth; ai ndjek nga afër korrupsionin, vjedhjet dhe absurditetet e shoqërisë dhe përpiqet t’i paralajmërojë njerëzit për numrat e saktë, por ata nuk e dëgjojnë. Burri dhe gruaja në bunker janë figura të mistershme, që përfaqësojnë zhvatësit, njerëzit e pushtetit dhe të korrupsionit, të cilët i frikësohen një hajduti të jashtëm, por në fakt, ata vetë janë hajdutët më të mëdhenj. Bashkë me ta është garda dhe skuadroni civil si roje, të cilët vendosen për të mbrojtur bunkerët dhe pasurinë e vjedhur që punojnë për të njëjtët hajdutë, duke u kujdesur për bunkerët si institucione shtetërore më shumë sesa për popullin. Mirëpo kur narratori përpiqet të tregojë të vërtetën, ata nuk e besojnë, madje e arrestojnë dhe e akuzojnë për syhumbur. Radhazi, përshkruajmë personazhet e një tregimi, të cilët janë një kaleidoskop Shkrimtarësh (figura shumëngjyrëshe), secili me një obsesion ose tipar të veçantë. Ata nuk janë pagëzuar me emra prej autorit, por përshkruhen përmes veprimeve dhe situatave që i karakterizojnë. Ja më kryesorët dhe domethënia e tyre: Shkrimtari që flet vetëm për veten, i cili përfaqëson narcizizmin letrar dhe shkrimtarët që e bëjnë letërsinë një projekt vetadhurimi; Shkrimtarja që djeg gishtat me dyllin e qiriut, e cila sugjeron një shkrimtare që lufton me të shkuarën e saj, ndoshta një autore kontemplative që shkruan për trauma ose për përvojat personale në mënyrë të dhimbshme; Shkrimtari që zotëron një bub-qen, një metaforë për shkrimtarët që bëhen të famshëm jo për librat, por për skandale ose situata të parëndësishme; Shkrimtari që eksperimenton me makinën e ëndrrave, përfaqëson shkrimtarët që i japin rëndësi vizionit dhe surrealizmit, por që shpesh humbin lidhjen me realitetin; Shkrimtari që braktis shkrimin, por shkruan një perlë pas një kohe, duke na treguar se disa shkrimtarë krijojnë në mënyrë të rrallë, por arrijnë të shkruajnë vepra të jashtëzakonshme; Shkrimtari që shkakton aksidentin me makinë, por s’mund ta shkruajë, sepse nuk e di biografinë e shoferit, kjo një kritikë ndaj shkrimtarëve që kanë obsesion të dokumentojnë çdo gjë, por që ndihen të paaftë pa informacione të sakta; Shkrimtari që nuk ka kurrë kontakt fizik me hijen e tij, një figurë ekzistencialiste, që ndoshta simbolizon vetëhuajsimin (alienimin) nga realiteti; Shkrimtari që bën kërkesë për divorc pasi mëson për tradhtinë nga tregimi i tij, i cili pasqyron shkrimtarët që jetojnë në një realitet të ndërtuar nga vetë ata dhe e zbulojnë të vërtetën përmes krijimit; Shkrimtari që nuk largohet nga qyteti për shkak të frikës, ironizon shkrimtarët që mbeten të izoluar në hapësira të ngushta dhe nuk e përjetojnë realitetin jashtë; Shkrimtari që kurrë nuk ka shkruar, por mund të bëhet i famshëm nëse e thonë të tjerët, një kritikë ndaj fenomenit të shkrimtarëve të krijuar nga opinioni publik dhe jo nga vepra e tyre. Të gjithë këta e të tjerë ndjekin të njëjtin model ironik dhe surreal, duke krijuar një mozaik të absurdit letrar në tregimin “Shkrimtarë”.
Personazhet si Demir Lika, një njeri i arsimuar, plot ide dhe dëshirë për të kontribuar në vendin e tij, simbolizon të ndershmin që përballet me vështirësi dhe nuk e ka të lehtë të mbijetojë në një shoqëri ku hajnia është pjesë e përditshmërisë. Na shfaqet si një person me vizion, por që përballet me një realitet të ashpër. Kurse Nezir Salla, rojtari i pularisë, hajduti i vërtetë, simbolizon njerëzit që fshehin hipokrizinë pas një fasade morali dhe urtësie. Hajdutët e tjerë, ata që vjedhin në mënyrë të organizuar përfaqësojnë sistemin e fshehtë të korrupsionit, ku individët punojnë në grup për të shkatërruar përfitimet e përbashkëta. Zyrtarët dhe fshatarët, tregojnë indiferencën e shoqërisë ndaj përpjekjeve për ndryshim.
Personazhe sipërmarrësish si Neritan Çela (Pronari i restorantit Vila Ronel), një shqiptar në Londër, i cili përballet me vështirësitë e pandemisë, simbolizon luftën e biznesit të vogël për mbijetesë dhe përkushtimin për të vazhduar punën edhe në kohë të vështira, por vazhdon e përpiqet të ecë përpara. Valbona Çela (Bashkëshortja e Neritanit), e cila punon në restorant, duke shërbyer ushqime tradicionale, përfaqëson forcën e gruas shqiptare, e cila ndihmon familjen dhe komunitetin. Kosta (Pronari i kafenesë Crystal Caffe), një tjetër sipërmarrës shqiptar, i cili përdor humorin dhe një atmosferë pozitive për të tërhequr klientët, përfaqëson qëndrueshmërinë dhe gjetjen e gëzimit edhe në kohë të vështira. Klientët dhe kalimtarët përfaqësojnë komunitetin shqiptar dhe të huajt në Londër.
Pastajshëm vjen një tjetër karakter nga një tjetër tregim me emrin Rina (protagonistja), një artiste e re, e cila përpiqet të krijojë një bust nga balta që përfaqëson një brez, i cili kërkon të rishkruajë historinë dhe të zbulojë të vërtetën. Gjatë procesit të modelimit, ajo përjeton një udhëtim shpirtëror dhe historik, duke u përballur me kujtesën e një nëne të zhdukur. Një tjetër karakter në formë pëshpëritje është Zëri misterioz (busti i bërë nga balta), figurë simbolike, e cila flet për shtypjen dhe padrejtësinë ndaj grave që përfaqëson zërin e nënës së humbur, por edhe të gjitha grave të harruara nga historia. Ndërsa Nëna e Rinës është e pranishme vetëm nëpërmjet kujtimeve dhe simbolikës. Një viktimë e padrejtësisë dhe shtypjes nga një burrë që e vrau dhe e fshiu nga historia, përfaqëson të gjitha gratë që janë ndëshkuar padrejtësisht. Babai dhe burrat e tjerë të shoqërisë, edhe pse janë si figura të padukshme, kanë ndikim të fuqishëm, sepse përfaqësojnë ata që kontrollojnë rrëfimin historik, të cilët glorifikohen si heronj, përderisa gratë fshihen nga kujtesa.
Interesant është edhe personazhi i Bardhit (protagonist në një tregim), një njeri në kërkim të rrënjëve të tij, i cili ndeshet me të vërteta të dhimbshme që e bëjnë të rishikojë perceptimet e tij për jetën dhe historinë familjare. Jeton një përvojë transformuese, ku përmes rrëfimeve të Angjes kupton dimensionin e vuajtjes së nënës së tij. Kurse Angja (figura e mbijetesës dhe e kujtesës historike), një grua e fortë, e cila ka kaluar peripeci të shumta, përfaqëson një brez të sakrifikuar, që është dëmtuar nga padrejtësitë shoqërore dhe politike, ku përçon të vërtetën që Bardhi nuk e dinte. Nëna e Bardhit, një figurë tragjike, e përdorur dhe e braktisur nga një shoqëri e padrejtë, ku vuajtja e saj është e heshtur, por e pashlyeshme. Historia e saj është një reflektim i fatit të shumë grave që janë shkatërruar nga diktatura dhe nga hipokrizia shoqërore. I Plotëfuqishmi (figura e pushtetit dhe e abuzimit), një burrë i pushtetshëm, i cili përdor pozitën e tij për të manipuluar dhe për të shkatërruar jetë, përfaqëson një lloj mashkulli të pushtetshëm që përdor gratë për dëshirat dhe qëllimet e tij. Kapërcejmë te “Tregu i yjeve” dhe hasim personazhet kryesorë me domethënien e tyre të veçantë si: Majëza blu e akullnajës ani pse një element natyror, por shfaqet me veprime të gjalla dhe të vetëdijshme që simbolizon mbijetësoren, e cila përshtatet edhe në kushte të ashpra e të ngrira, ajo përfaqëson një shpirt të pathyeshëm, një figurë të brishtë, por këmbëngulëse; Shqiponja, një figurë mbikëqyrëse, një lloj autoriteti apo fuqie që vëzhgon gjithçka nga lart, simbol i një sundimtari, një ideali, apo një sistemi që kontrollon nga distanca, e cila nuk është ndikuese e drejtpërdrejtë, por është gjithmonë e pranishme dhe vëzhguese; Hajduti i zyrtarizuar, figurën që përfaqëson padrejtësinë dhe korrupsionin, aludim për njerëzit e pushtetshëm që kanë krijuar rregulla në favor të tyre, duke e bërë grabitjen e resurseve apo të shpresave një normë të pranuar, figurë që tregon degradimin moral të një shoqërie ku mashtrimi është bërë normë; Pëllumbi (që shfaqet një herë në katër vjet), figurën politike ose simbolike, që në mënyrë periodike shfaqet për të dhënë shpresë të rreme ka ngjashmëri me liderët ose premtimet shterpe që bëhen në prag të zgjedhjeve, për të mashtruar popullin, përfaqëson iluzionin, figurën e mirësisë dhe paqes, por që nuk është i vërtetë, realisht është krijuar për konsum publik; Turma dhe zhurma e saj, pasqyrojnë entitetin masiv, pa identitet të veçantë, që lëviz sipas valëve të manipulimit dhe propagandës, simbolin e njerëzve të manipuluar, që herë ndjekin një figurë, herë një tjetër, pa një orientim të qartë; Përbindëshi pa fytyrë, figurën misterioze, që del nga shpella dhe përplaset me realitetin, simbolizon të keqen e madhe, forcën e errët që ka qenë e fshehur dhe që herë pas here shfaqet me fuqi. Ndërsa kalojmë në një tjetër tregim, na del mjaft e ndjeshme figura e personazhit kryesor-protagonistit (autorit), kur shfaqet si një fëmijë dikur i entuziazmuar për festat, por i cili rritet ashpër duke kuptuar kufizimet dhe përndjekjen e kohës. Në të tashmen, ai është një njeri i mbërthyer mes nostalgjisë dhe realitetit, duke përjetuar vetminë e mungesën… Është personazh reflektues, analitik dhe i ndjeshëm, i cili përpiqet të kuptojë marrëdhënien e tij me kohën dhe kujtimet. Prindërit e tij i risjell përmes kujtimesh (nënën e babanë). Babai është një figurë komplekse, një burrë i ashpër dhe autoritar, i cili përfaqëson rregullat, disiplinën dhe autoritetin, por gjithashtu edhe një brez që kishte frikë të shprehte ndjenjat. Nëna është një figurë më e butë, një burim ngrohtësie, por edhe një grua që duron dhimbjen në heshtje, është një lloj margjinalizimi i heshtur i gruas në atë sistem. Vëllai shfaqet në një episod të vogël, ku rri në radhë për të blerë ushqim për festat, i cili përfaqëson një përvojë kolektive të fëmijërisë së brezit të protagonistit, ku të gjithë duhet të ndanin barrën e jetës së vështirë. E Mësuesi përfaqëson sistemin edukativ të kohës, ku ideologjia ishte më e rëndësishme se fëmijëria. Ndërsa fëmijët e protagonistit janë të rritur dhe kanë jetën e tyre, por ende vazhdojnë të mbajnë traditën e vendosjes së engjëllit mbi bredh. Ky distancim përfaqëson ndryshimin e kohërave dhe kalimin e brezave. Kurse te tregimi tjetër “Dysheku im” protagonisti është një personazh i ngarkuar me kujtime, një njeri që jeton mes të shkuarës dhe të tashmes. Dysheku është një përbërës i pandashëm i qenies së tij, një metaforë e mendjes dhe shpirtit të tij, i cili nuk mund të çlirohet nga e kaluara. Ndërkohë gjyshi është një figurë qendrore e përmendur në kontekstin e letrave, dërguar nga errësira, si i internuar ose i persekutuar politikisht, kurse gjyshja është një personazh më i ngrohtë, e cila i rrëfente përralla protagonistit, duke krijuar një urë mes realitetit dhe imagjinatës. Tjetra është Ajo, gruaja misterioze, figurë e pashpjeguar që vjen dhe largohet, duke lënë pas një ndjenjë të pashmangshme mungese, që aludon si dashuri e humbur, ëndërr e parealizuar, ose kujtesë e një personi që nuk është më. Ndërkaq, në një tregim të radhës, shfaqet Narratori (Miri-Fatmiri), një intelektual dhe estet, i ndjeshëm ndaj artit dhe emocioneve të thella, ku përjeton një përhumbje të realitetit midis artit dhe dëshirës; Gruaja misterioze është një figurë tundimi e pazbërthyeshme, e cila sjell një ndjesi të dyfishtë: pasion dhe shqetësim. Le Louvre (personifikim) për muzeun që bëhet një vend i magjishëm, i cili flet dhe përfton një realitet tjetër, duke shërbyer si katalizator për ëndrrën. Të fascinon në një tregim personazhi i një vajze, fëmijë i lindur para kohe, delikat dhe i padëshiruar nga babai, vetëm se ishte vajzë. E kufizuar në liri gjatë rritjes, por me shpirt kureshtar dhe të guximshëm arrin të gjejë një mënyrë për të sfiduar sistemin e vendosur përmes artit. Rruga e saj është një rrugë e transformimit, nga një vajzë e shtypur në një artiste që kupton vlerën e zgjedhjes dhe lirisë. Ndërsa Babai, është figurë autoritare dhe patriarkale që përfaqëson traditën e vjetër dhe shtypëse, i cili nuk e pranon vajzën si pasardhëse të denjë, për shkak të mitit për djemtë si trashëgimtarë, e sheh vajzën si një pronë që duhet të martohet për të siguruar statusin dhe pasurinë. Nëna, një figurë e shtypur, e dënuar nga fati për të mos pasur fëmijë të tjerë që mbështet vajzën në heshtje, por nuk ka forcë për ta mbrojtur haptazi, e cila dëshiron që vajza të mos rebelohet për të shmangur dhunën, por në fund, e pranon zgjedhjen e saj. Burri me një këmbë (Piktori), është figurë simbolike që përfaqëson mjeshtrin, mësuesin dhe mentorin e fshehur, që e ndihmon të kuptojë jetën e saj. Ai vetë është një person i gjymtuar fizikisht, por i lirë në shpirt, një paralele me vajzën, e cila është e kufizuar nga shoqëria, por e lirë në mendje. Në tregimin tjetër ndeshim dhe një tjetër tip personazhesh si: Mahmudin, protagonist një djalë shqiptar që ka emigruar në Angli, por që mbetet i lidhur me vendlindjen, ai përfaqëson brezin e ri i cili ndodhet mes dy botëve, por që patjetër duhet të gjejë një ekuilibër mes tyre; Lisa, vajza angleze që bie në dashuri me Mahmudin është e lirë, e pavarur dhe nuk i interesojnë paragjykimet e prindërve të saj, e cila me një mënyrë poetike të të folurit, i jep tregimit një dimension më artistik dhe shpirtëror; Gjyshja e Mahmudit, një figurë tradicionale, me gjuhë të drejtpërdrejtë dhe me bindje të rrënjosura mbi martesën dhe rolin e gruas, përfaqëson mentalitetin e vjetër në vend, por edhe mençurinë dhe humorin e brezit të kaluar; Prindërit e Lisës janë përfaqësues të një bote tjetër, të pasur dhe materialistë, të cilët nuk e shohin Mahmudin si partner të denjë për vajzën e tyre; Narratori (shoku i Mahmudit), një vëzhgues neutral, që hyn në historinë e çiftit dhe përjeton nga afër përplasjet kulturore.
Pas gjithë kësaj analize të personazheve, mund të përforcojmë mendimin se personazhet e tregimeve në “Argumentum baculinum” të F. Terziut, nuk janë figura statike që shërbejnë për të ndihmuar zhvillimin e ngjarjeve, por janë shprehje të thella e të larmishme njerëzore, që shprehin edhe mundësi për të ndihmuar lexuesin që të shohë, të kuptojë dhe të përjetojë botën me një sy tjetër zhbirues, duke pranuar si kompleksitetin po ashtu edhe bukurinë e ndryshimit si pjesë të jetës. Personazhet në kuptimin simbolik e figurativ të fjalës, kanë barrën e roleve (emocionale, morale, shoqërore a ekzistenciale) që luajnë në tregime në bazë të aspekteve të ndryshme të karaktereve në ngjarje, të cilët mund të quhen edhe barrtorë.
Topografia e realiteteve të shqetësuara
Tregimet e përmbledhura në “Argumentum Baculinum” zhvillohen në një mozaik vendndodhjesh që pasqyrojnë larmi të gjera mjedisore dhe gjeografike, duke shtrirë dimensionin narrativ nga realja te imagjinarja, nga atdheu në botën e huaj, nga hapësirat intime në skenat publike. Kjo shtrirje hapësinore jo vetëm që u jep tregimeve një frymëmarrje dinamike, por edhe i mundëson autorit të ndërtojë kontekste të shumëfishta përballjesh njerëzore, dramatike, ironike e shpesh groteske. Në epiqendër të shumë ngjarjeve gjendet Shqipëria me kryevendin e (pa)emërtuar të botës që autori në mbretërinë e fantazisë së tij e pagëzon-Çinar, ku përthithet historia, heshtja, dëgjimi dhe mosdëgjimi: “Thonë se po ndodh diçka e pabesueshme. Thonë…, por vetëm aty nën Çinar.” (f. 62). Mbasandaj, ngjarjet zhvillohen edhe nëpër qytete tjera të njohura, si Elbasani apo Qyteti i Djegmës (f. 65), (dukshëm nënkuptohet përmes objekteve, si busti i Kristoforidhit, shkallët e bibliotekës, teatri), me rrugicat e tij plot kujtime, më pas kryeqyteti, si metropol i zhurmshëm, burokratik e i ngarkuar me absurditetin e tranzicionit, tutje ngjarjet zhvillohen në zyrat e policisë shtetërore të atëhershme, në bunker, në një lëndinë të kurriztë, në spital etj. Fshatrat shqiptarë paraqiten si hapësira ku e kaluara dhe e tashmja përplasen, ku ngarkesa emocionale e kujtesës kolektive ndërthuret me realitete të vrazhda. Po aq mbresëlënëse janë edhe shpellat dhe vendet mitike që shfaqen si reflektim i botës së brendshme të personazheve, por edhe si hapësira ku realiteti dhe fantazia përzihen bashkë.
Mjediset imagjinare dhe të vërteta zënë një vend të rëndësishëm në ndërtimin e atmosferës së tregimeve. Galeritë, spitalet, muzetë, vitrinat e dyqaneve dhe dhomat shndërrohen në mikrobotë që pasqyrojnë dilemën, mjerimin, dashurinë apo absurditetin e ekzistencës moderne. Disa nga ambientet e mbyllura krijojnë ndjesinë e ngulfatjes dhe të izolimit, ndërsa ambientet e hapura, si rrugët parqet e natyra e gjallë, ofrojnë lirinë e zhvendosjes, por edhe rrëfime të papritura që vijnë nga përplasja me të panjohurën. Lojën jetike të personazheve, F. Terziu nuk e ndalon vetëm brenda kufijve kombëtarë, por atyre u jep lirinë e veprimeve, i përzgjatë edhe jashtë atdheut, në vende si Londra, Franca dhe vende të tjera evropiane. Këto vende (jo) të huaja nuk janë vetëm sfond fizik, por paraqiten si vende pritjeje për kontrastet mes kulturave, mes iluzioneve dhe zhgënjimeve të mërgimtarit, dhe shpesh, si projeksione të ëndrrave të (pa)realizuara. Udhët e jashtëvendit, theksojnë dallimet mes këtu-së dhe atje-së, mes përkatësisë dhe të huajës, por që edhe përforcojnë ndonjëherë tensionet identitare të personazheve. Përmes këtyre hapësirave të shumëllojshme, “Argumentum baculinum” nuk është vetëm një përmbledhje tregimesh, por një hartë rrëfimesh që udhëtojnë nga epiqendra e përditshmërisë së vendlindjes së autorit-Elbasanit, deri në skajet e largëta të ekzistencës njerëzore. Kudo që zhvillohen ngjarjet, qoftë në një dhomë të errët, në një stacion treni-metro, në një muze, spital, rrugë, në një shpellë metaforike, apo në rrugët e një qyteti të atdheut a të huaj etj., ato mbartin në vete një dimension universal, ku përplasjet njerëzore dalin nga konkretja dhe shndërrohen në figura të gjalla të absurdit, të humanizmit e pak edhe të satirës.
Rrjedha gjuhësore dhe identiteti stilistik autorial
Që në kryevështrimin e këtij libri përciptazi theksuam për gjuhën e stilin e veçantë shprehës të autorit (mbase meriton dhe duhet të jetë kjo temë më vete për shkak se mund të thuhet e shkruhet shumë për të). Megjithëkëtë, dëshirojmë që edhe këtë element, sado që në vështrim të reduktuar e përgjithësues të shtjellohet, duhet së paku të jetë i përmendshëm këtu, ngase sipas Kadaresë “Gjuha më mirë se gjithçka tjetër jep shpesh dritën ose mjerimin e një kohe.”(R. Krasniqi, (aforizma e shprehje të zgjedhura të personaliteteve shqiptare), Brezi ’81, Prishtinë, 2007, f. 63). Në këtë përmbledhje tregimesh, gjuha e përdorur, është e ndërtuar me një strukturë sintaksore të shumëllojshme, ku identifikohen si fjali me renditje të drejtë (subjekt-folje-kundrinor), ashtu edhe fjali me renditje të zhdrejtë, të cilat shpesh devijojnë nga modeli standard për qëllime stilistike apo semantike. Këto variacione sintaksore nuk përfaqësojnë vetëm një liri krijuese të F. Terziut, por edhe një mjet për të thelluar kuptimin e tekstit, për ta bërë më ritmik diskursin apo për të vënë theksin në ndonjë pjesë të caktuar të fjalisë, si dhe për ta shquar individualitetin krijues artistik të tij. Në këtë vepër struktura e fjalive dhe kuptimi janë të ndërlidhura njësishmërisht ngushtë, si strukturë e mirëmenduar nga autori që e bën kuptimin më të qartë, më bindës dhe më të lehtë për t’u përvetësuar.
Për të ilustruar më mirë llojet e fjalive të thëna që parë, po i japim të poshtëshënuara me shembuj fragmentar: “Dhe kështu, vitet pasuan njëra pas tjetrës, duke formësuar trupin e vajzës së vetme, ndërsa arithmetika shënonte numra dysh në kalendar. Por babai i vajzës, ende ishte tek miti dhe riti i tij, mezi e toleronte praninë në të njëjtën dhomë me vajzën gjatë viteve të hedhjes së shtatit të saj. Sa herë që ai hynte në një dhomë ku ajo luante ende fëmijë, vajza duhej t’i përgjigjej pyetjeve të shumta që kishin nga pas mjaft këshilla si këto: ‘Bëhu një vajzë e bindur, mos e mërzit babanë tënd dhe mos bëj pyetje’!” (f. 281) Ky fragment është i ndërtuar me sintaksë të drejtë, që do me thënë se renditja e fjalëve ndjek strukturën standarde të gjuhës shqipe (subjekt, kallëzues, e gjymtyrë tjera), nuk ka përmbysje të theksuara gramatikore, edhe pse teksti përmban fjali të zgjeruara me ton emocional e reflektues. “Dhe kështu, vitet pasuan njëra pas tjetrës, duke formësuar trupin e vajzës së vetme, ndërsa arithmetika shënonte numra dysh në kalendar.” (Struktura-subjekti: vitet; kallëzuesi: pasuan; rrethanor: njëra pas tjetrës; pjesore: duke formësuar; trupin…; pastaj fjali e koordinuar: arithmetika shënonte… Siç shihet rendi është standard, i qartë dhe i kuptueshëm, përkundër gjatësisë, ndërtimi është linear dhe logjik. Kurse fjalia e dytë: “Por babai i vajzës, ende ishte tek miti dhe riti i tij, mezi e toleronte praninë në të njëjtën dhomë me vajzën gjatë viteve të hedhjes së shtatit të saj.” (Struktura-subjekti: babai i vajzës; kallëzuesit: ishte, e toleronte; fjali e përbërë me strukturë të qartë dhe të zakonshme. Fjalia e tretë: “Sa herë që ai hynte në një dhomë ku ajo luante ende fëmijë, vajza duhej t’i përgjigjej pyetjeve të shumta që kishin nga pas mjaft këshilla si këto…” (Fjali e përbërë me ndërtim kushtor dhe fjali të varura përcaktuese, e ndërtuar në mënyrë të saktë nga ana sintaksore, me rend të drejtë. Dhe në fund vjen pjesa me fjalinë urdhërore të drejtpërdrejtë e konstruktuar zakonshëm dhe qartë: „Bëhu një vajzë e bindur, mos e mërzit babanë tënd dhe mos bëj pyetje!“
Ndërsa nga ana tjetër, te tregimi “Linkolni nën Çinar” vëmë re një stil poetik, figuracion të lartë dhe struktura të ndërliqshme, që në shumë raste e afrojnë me stilin modernist dhe eksperimental. Brenda këtij konteksti, renditja e zhdrejtë sintaksore është një mjet i përdorur me vetëdije stilistike nga autori. Shohim që kjo renditje shfaqet e përmbysur kështu: “Vetëm disa u kthyen. Aty nën Çinar glasat e fluturakëve të frikësuar e kishin menderosur atë ndenjëse ku prapanicat kishin vite që kishin formatuar vetëm një pikëbythje.” (Në këtë fjali, pjesa: Aty nën Çinar është futur para foljes për të krijuar një theks lokal, i cili mund të konsiderohet edhe si inversion sintaksor. Po ashtu, vendosja e glasat e fluturakëve të frikësuar përpara foljes kishin menderosur, ngre peshë stilistike më shumë sesa që ndjek rregullin e zakonshëm të rendit subjekt-folje-komplement). Pason renditje e qëllimshme e ngatërruar për efekt stilistik: “E aty, vetëm kurrizi ndiqte pasojat e një kohe të lodhur me ëndrra.” (Vetëm kurrizi është vendosur pas rrethanorit vendor E aty, për të ruajtur një intonacion emocional dhe për të theksuar vetminë. Ndërkaq me rend të zakonshëm do të ishte: “Vetëm kurrizi, aty, ndiqte…”, por kjo përmbysje sjell sugjestivitet poetik-forcë gjuhësore për të përçuar më shumë kuptime, ndjesi dhe emocione sesa e thënë drejtpërdrejt. Më tej kemi ndërtime të ndërlikuara me elipsa e paralelizma: “Ditët poshtë Çinarit lëvizin kohërisht, me gjithë çmendurinë dhe sharmin e zogut në krah të tij.”( Fjala kohërisht këtu është vendosur në një pozicion të pazakontë si përcaktor për lëvizin, duke e bërë që fjalia të marrë një ngjyrim filozofik, kurse struktura e zakonshme do të ishte lëvizin në mënyrë kohore ose lëvizin me rrjedhën e kohës). Mandej në segmentet filozofike dhe retorike: “Ai mund të jetë, ose nuk mund të quhet shtëpiak…” (Këtu kemi një renditje të ndërprerë, që krijon një pezullim sintaksor për të shtuar tension logjik). Ndërsa te “…kloni është një rrjetë teli e lartë e prirur të gjakosë dhe të marrë jetë njerëzish përbrenda…” (Fjala përbrenda pasvendoset, në fund si për të shpërthyer emocionalisht dhe nuk ndjek rendin standard të pjesës kallëzuesore. Kështu pra, është një evidencë e qartë e renditjes së zhdrejtë për efekt emocional. Pastaj vijnë fjalitë me bashkëlidhje të çuditshme, të qëllimshme: “Ajo u krijua për të thyer shtyllën kurrizore shpirtërore të amerikanëve. McCarthyists luftuan në të gjitha sferat e jetës…” (Këtu kemi renditje jo të zakonshme, për shembull McCarthyists në vend të ata, që i shton stilit ngjashmëri me ese retorike të përkthyera, por në fakt është një zgjedhje e vetëdijshme, mbase për t’i dhënë teksturë të huazuar e të zhvendosur ligjërimit. Përfundimisht, si dëshmi, pamë që tregimi ka disa pjesë të renditjes së zhdrejtë sintaksore, por asnjëra nuk është gabim. Të gjitha janë në shërbim të një stili poetik, filozofik dhe të përhumbur, ku forma vjen shpesh përpara përmbajtjes së drejtpërdrejtë, në mënyrë që të krijohet atmosferë reflektive dhe ndjesi e thellë, e cila është e saktë në kuptimin stilistik dhe gjuhësor. Gjë që nënkuptohet se kjo renditje e zhdrejtë sintaksore, në këto raste e rastet tjera në libër është kur përbërësit e një fjalie vendosen jashtë rendit të zakonshëm të shqipes (subjekt-kallëzues-kundrinor-rrethanor), qoftë për efekt stilistik, emocional, poetik, ose për t’u theksuar më mirë.
Vijojmë me shembuj tjerë konkret: “E aty, vetëm kurrizi ndiqte pasojat e një kohe të lodhur…” – Normalisht do të pritej: Vetëm kurrizi, aty, ndiqte pasojat…, këtu përsëri autori e përmbys rendin për theks emocional dhe ritëm të ngadaltë. Tjetra: “Shalë të bardha e të kremosura kapërdiseshin në majanë e kubesë…” edhe këtu e qëllimshme është përmbysja, për të krijuar figurë dhe ngjyrim poetik. Dhe fjalia: “…ngaqë kanë fryrë erëra të ndryshme ose ngaqë ka pasur takime me zogj më të fortë…” përsëritja e lidhëzës ngaqë dhe ndërtimi paralel krijojnë një ritëm jo standard, por artistik. Ky inversion (përmbysje e rendit), është i zakonshëm në letërsi, poezi dhe ligjërim filozofik, i cili është i veçantë, e hasim në tregimin “Linkolni nën Çinar”, një veçori e rrallë dhe e veçantë autoriale, e cila shfaqet herë pas here në prozë, sidomos në ato vepra që priren nga modernizmi, postmodernizmi, ose që ndërtohen mbi një ton meditimi, poetik e siç u tha më parë edhe filozofik, sepse e dallon autorin nga proza realiste klasike. Përderisa nuk ndjek rrjedhën lineare të mendimit dhe të përshkrimit, autori e shtyn lexuesin të ndalet, të mendojë, të mos e marrë tekstin si një rrëfim të zakonshëm, por si një kërkim-kuptimi. Në disa raste afrohet me poezinë në strukturë, duke i dhënë prozës një melodi të brendshme, një ritëm që nuk është i zakonshëm, ku duke lexuar fjalitë, ndjesia vjen përpara informacionit. Është teknikë e njohur edhe në letërsinë e përbotshme te shkrimtarët si: William Faulkner, James Joyce, Italo Calvino, Kundera (në disa pjesë), të cilët kanë përdorur inversione sintaksore dhe renditje të pazakonta për të thelluar përvojën estetike. Ndërkaq në letërsinë shqipe e gjejmë te Rexhep Qosja në pjesë të caktuara reflektive, në prozën e shkurtër-tregimet e Eqrem Bashës etj.
Veçohet stili gjuhësor i autorit si mjaft interesant edhe me një prani të dukshme të rimave të brendshme, nëpër disa fragmente tregimesh, që janë shpesh në formë rime të dyfishtë ose trefishtë, por edhe me shumë asonanca dhe aliteracione që i japin tekstit tingëllim poetik edhe kur ai nuk ka qëllim të tjetërsohet në poezi formale. Nga kjo thurje gjuhësore, (lexuesi me vëzhgim të mprehtë, duhet të kuptojë dhe njëkohësisht të tregojë një kujdes të veçantë ritmik gjatë leximit, për të nxjerrë edhe një efekt estetik). Po i rendisim disa: “Janë punë të Zotit këto, në mërmëritjen time nuk bëhet fjalë për përrallë, por për një bekim për një njeri të gjallë.” (përrallë-gjallë); “E pakuptueshme e ujta, me arsye dhe me pa arsye, ia heq dhe ia nxjerr sojin bojës, imiton gjithnjë për të inskenuar Luftën e Trojës.” ( bojës-Trojës); “Kishte një zhurmë. Mes zhurmës u pa një turmë.” (zhurmë-turmë); “Dhe turma doli nga kafenetë. Doli nga spitalet … e u bë si retë.(kafenetë-retë); “Terreni u tensionua, sytë e atyre prej kafesë u ngushtuan, faqet e pacientëve të tyre u rrënuan.” (u ngushtuan-u rrënuan) (f. 268). “Ai përditë e më shumë sillej vërdallë. Dukej se bënte pallë!” (vërdallë-pallë); “E keqja po rrëmbente gjithçka me vete. Mbi këto kishte edhe një mijë e ca derte… të gjithë e dinin se kjo vinte nga Ai, me atë shkop që ecte dhe shpërndante syve të tyre vetëm dualitete. Derte dhe dualitete. Dualitete dhe derte. O Zot çfarë po ndodh? Kjo jetë nën Çinar ku po vete?” (vete-derte-dualitete:e përsëritur) (f. 22); “Miqtë u nisën për në qytetin Qiti, që ndodhej afër Lumit Shqiti.” (Qiti-Shqiti); “Kërcenin në sy e ndër sy me britma shtazore bretkoca e qenie të shumta ujore.” (shtazore-ujore); Ky ishte një shqetësim. Dukej qartë se ishte më shumë se një sfidë ky udhëtim.” (shqetësim-udhëtim) (f. 28); “Ai atje mes degëve të këtij Çinari po na bekon. Nuk thashë se na vëzhgon.” (bekon-vëzhgon) (f. 33); “Janë punë të Zotit këto, në mërmëritjen time nuk bëhet fjalë për përrallë, por për një bekim për një njeri të gjallë.” (përrallë-gjallë); “Në atë vend nuk kishte më Zot, kishte vetëm Shejtan. E gjyshja lutej, lutej e lutej, vetëm si një nanë. Në këto lutje i vinin e i silleshin përreth qindra e qindra të panjohur, të paanë.” (shejtan-nanë-të paanë) (f. 157).
Megjithëkëtë, në veprën “Argumentum baculinum” dallohet edhe një përfshirje e leksikut ekspresiv, atij emocional, pastaj leksikut të vjetëruar dialektor, duke i aktualizuar shumë fjalë për efekte të fuqishme sintaksore: kukuvriqe, kukumalthi, parnikja, kaacarumit, karakafteje etj. Hasim dhe shumë fjalë me ndërtime të ndryshme gramatikore, si fjalë të parme me ndërtim parashtresor: pasnajën, i pasy, tejshfaqjen, passhkollës etj. Gjithashtu dhe fjalë me ndërtime prapashtesore: shkopthi, pularia, frymërisht, tymërimit, në midisjen, leshnajë, rrethnajën, kurthtari, porositës, anësinë, e shpotitshme, kurriznajë, shpotative etj. Mandej ka dhe fjalë që janë me ndërtim edhe parashtresor, edhe parashtresor njëkohësisht: përlaget, pazëshmërinë, përqarkërit, pandemikisht, paskrahje, përkujdesësja etj. Të shumta janë edhe përdorimet e fjalëve të përbëra (kompozitat): penëqartësi, i atjeshkruar, gjethendanës, i mirëduartrokitur, shkoptundës, shkopdiktuesi, zërramash, hirëplotët, lojëbashët, qerpikëngjeshja, zezërima, të pranverëprurjes, dhëmbgrishë, syhumbur, sypërndezur, fatlidhur, fatshkruar, e pakmbetur, keqdashësia, atjetejshme, porosibërës, jetëmarrës, u mirëgjend, britmëbërësit, të tjetërsojshme, të parëlindur, vijësillje, kokënxjerrjes, syshuhej karakafteje etj. Dallohet dhe një përpjekje për neologjizma (fjalëformimeve të reja): pularia, flokëtore, parëlindur, midisej, lojëbashët, pranverëprurjes etj. Përveç atyre që u sipërthanë, autori përdor edhe fjalë të huaja të mbetura në shqipe që moti për disa arsye të qëllimshme, stilistike dhe shpesh edhe historiko-kulturore. Në fund të fundit, një autor i mirë nuk i shmang fjalët për shkak të prejardhjes, por i përdor ato me vetëdije, për efektin që ato krijojnë në mendjen dhe ndjesinë e lexuesit. Ai e di që bukuria e një gjuhe është edhe në shtresëzimin dhe pasurinë e saj historike, si: Çinar (nuk është thjesht një pemë, është pemë hijerëndë, si qendër kuvendesh, burrash e kujtimesh, shprehja Nën çinar më shumë është tipologji kulturore); tespijet (nuk janë “rruzare”, ato janë simbol i qetësisë, moshës, burrërisë së vjetër, një detaj i një plaku-gjyshi që risjell mendimet); kiamet (nuk është vetëm “katastrofë”, por është fundi i botës në përfytyrimin popullor). Për të mos e rënduar këtë çështje më, me shpjegimin e secilës fjalë, mjafton vetëm t’i renditim së shkruari: serbes, xhevap, çakmakun, akrabatllëqe, dynjanë, bitiste, zullum, yrniqe, ushkur, milt, çallma, alla-franga, denbabaden, haram, gjullurdi, arvallisem, bojallesha, berberinës, jeshillëqe, izvorin, mesele, torba-torbth, sënduk-sënduqet, eglendisej, dymija, zarar, yqmin, derman, dyqanxhi, tahmaqarë, qepenat, byrazer, rixha.
Vepra me tregime “Argumentum baculinum” është e pasur edhe shumë dialogë, që lehtësisht përgjatë leximit lexuesi mund t’i përfytyrojë mbi një skenë teatrale, duke parë e dëgjuar variante të lojllojshme me role të ndryshme, për të ndjerë dinamikën e gjallë të personazheve. Vetëm si shembull po e bartim dialogun e njërit tregim “Dashuri në kohë farash kungulli:

„E njeh atë vajzë?“ – e pyet ajo vajza.
„Më duket sikur e kam parë, madje edhe takuar dikur, por shumë kohë më parë.“
„E ku qëndron meseleja këtu?“
„Askund. Ajo është një vajzë që nuk dëgjon.“
„Nuk dëgjon dhe ecën vetëm, ashtu, mes makinave?!“
„Dëgjon ore, dëgjon ajo, por vetëm kur hapet ndonjë çantë më e madhe se çanta e saj. Por ajo ka një veti tjetër.“
„Veti tjetër?“
„Po.“
„Ma thuaj.“
„Është një modë e huaj.“
„E huaj?”
„Po.“
„Si ta kuptoj?“
„Kuptoje si të duash! Është një modë e huaj. Kaq.“
„E mirë de, mirë, si ta kuptoj?“
„E ke lexuar Ezopin?“
„Dhelpra me rrushtë…“
„Nuk je pa gjë fare, nuk dukesh ashtu sikurse pretendon.“
„E saktë. Pikës i ke rënë. Unë kam qenë në ILB. Kam studiuar edhe për dhelpra edhe për…“
„Edhe për ujqër, apo jo?“
„Jo, kësaj radhe, nuk e gjete.“
„Për gomerë atëherë…“
„Nëse do të më duhej të të bëja qejfin, atëherë do të thoja për njëthundrakë. Por kësaj radhe e lëmë me kaq.“ (f. 117).
Një dialog i shkëlqyeshëm ky i mbështjellë me atmosferë të pandërprerë ironie, lojë me fjalë dhe nëntekste që kërkojnë lexim të vëmendshëm. Dialogu përbëhet nga një miniaturë narrative, ku ndërthuret humori, mençuria dhe misteriozja. Pasqyra e shkurtër e analizës gjuhësore të tij jepet kështu: Është dialog me dy zëra; ajo, pra vajza, mban një ton më kërkues, më dyshues, por jo naiv, është ironike dhe e vetëdijshme, e shtyn bisedën me nënpyetje. Ndërsa personazhi tjetër (i padefinuar për nga gjinia, por me prirje didaktike) mban një ton enigmash, përgjigjet me fraza të koduara, përdor alegori, aludime kulturore dhe përpiqet të fshehë të vërtetën përmes stilit të tërthortë. Shihen replikat të shkurtra, goditëse dhe në disa raste ndërpriten për efekt dramatik; ritmi është i shpejtë dhe gjallërues, krijon tension të lehtë dhe mbështet mungesën e përgjigjeve të qarta; dialogu mbështetet mbi një lojë të vazhdueshme të pyetjeve që kërkojnë kuptim dhe përgjigjeve, për të shmangur kuptimin e drejtpërdrejtë. Ka një stilistikë me këto figura gjuhësore: ironi të hollë: „Ajo është një vajzë që nuk dëgjon.“, ku menjëherë mohohet me: “Dëgjon ore, dëgjon ajo…”, duke e shndërruar mohimin e parë në figurë të ironisë. Metaforë të sofistikuar: “…vetëm kur hapet ndonjë çantë më e madhe se çanta e saj”, përshkruan në mënyrë metaforike interesin e saj vetëm për gjëra që janë më të mëdha, më të vlefshme e më të pasura. Nga nënteksti dhe tematika e dialogut, nënkuptohet që nuk është fjala për një vajzë të zakonshme, por për një arketip, një simbol të shoqërisë, e cila e dëgjon vetëm interesin apo i përket modës së huaj, si dhe është e vështirë për t’u kuptuar pa përvojë dhe lexime. Mirëpo ndërveprimi ngjan si një test mendjemprehtësie, ku vajza nuk është e paditur, por vetëm e luan këtë rol për ta mashtruar a lozur tjetrin përballë. Dialogu përshkon linjën midis flirtit filozofik dhe konfrontimit letrar. Gjuha që përdoret është bisedore, por ka ngarkesë kulturore dhe ironike, sepse loja me fjalë si modë e huaj, doktor për pordhë, ILB, dhelpra e ujqër i jep gjuhës dendësi simbolike. Në dukje është fjalor i thjeshtë, mirëpo kërkon zbërthim të shtresave kuptimore. Përfundimisht, është një enigmë dramatike me shije satirike, me një duel verbal e mjete letrare, satirë e vogël dhe e mprehtë, në një tekst që fton për interpretime të shumta, pasi fjalët nuk janë ato që thuhen, por ato që fshihen.
Për përmbarim, përmes këtij qëmtimi të derikëtushëm, u bë një përpjekje për të zbuluar jo vetëm strukturat e përgjithshme të librit “Argumentum baculinum”, ndonëse trajtohet për herë të parë, pasi që edhe botohet tani nga URA për herë të parë, por edhe për të thënë se, kjo vepër tashmë mbetet një dritare e hapur për shumë studime tjera nga sy tjerë kritikë. Nga ky këndvështrim, bindshëm, madje disahershëm e lirshëm mund të thuhet që për lexuesin po përcjellim jo vetëm një libër me mendim të ndërtuar thellë, por edhe një zë që përmes librit na flet matur me pasion dhe përkushtim me një gjuhë e stil krejt ndryshe. E ardhmja e këtij libri me tregime të veçanta në letërsinë shqipe, do të doja të shkonte përtej limiteve të zakonshëm kritikë, për arsye se ia vlen për të parë e dëgjuar ndryshe zërat e karaktereve, tematikat e motivet, kohët që ndërtojnë ngjarjet dhe shumë elementë tjerë intrigues, nga ky stacion nisës drejt udhëtimit të gjatë studiues kuptimor nga të tjerët!

Prishtinë,
Janar-mars 2025