TISI I MJEGULLAVE TË KOHËS
Më kishte ngacmuar me kohë suksesi i merituar i romanit “Vajzat e Mjegullës” i shkrimtarit të mirënjohur Namik Dokle. Përkthimi i tij në disa vende, si në Bosnjë, Bullgari, Turqi e së shpejti edhe në Spanjë dhe jehona që ka gjetur në këto vende ma shtonte kureshtjen për ta lexuar. Bashkë me mirënjohjen për autorin që ma dërgoi librin për ta lexuar, shpreh edhe kënaqësinë që pata gjatë leximit të tij. E mund të them që jehona që ka patur libri është plotësisht e merituar.
E kam njohur Doklen aty nga vitet ’72-’73 të shekullit të kaluar, ose më saktë një gjysmë shekulli më parë, kur ai ishte një gazetar me moshë të re, por për ne studentët e gazetarisë që shkruanim shkrimet e para në gazetat shqiptare, ishte një mësues i vërtetë në rrugën tonë drejt profesionit. Në atë periudhë ai kishte filluar të botonte edhe vëllimet e para me tregime dhe ndonjë dramë. Ishte shumë komunikues e dashamirës me ne e natyrisht meriton mirënjohje edhe për këtë.
Por le të kthehem tek libri “Vajzat e mjegullës”, që sapo e kam mbaruar së lexuari dhe mbresat më burojnë të freskëta, të zhurmshme e gati të padisiplinuara, sikur mezi presin t’i radhis mes rreshtave. Ku të ndalem më parë? Po e filloj pikërisht me vajzat e mjegullës. Ato janë vajza si zana malesh, të një vendi tepër të thellë malor, ku mjegullat thuajse nuk hiqen kurrë, në Gorë, një zonë e veçantë e me banorë të veçantë. E një herë në vit, ato që gjatë gjithë vitit i mbulon heshtja ashtu si mjegulla, në festën e Shëngjergjit, shpërthejnë si lulet e pranverës dhe bëhen protagonistet e festës me gjallërinë e tyre, me veshjet e me vallet e tyre, me këngët që këndojnë portë më portë,me lulet që mbledhin e me dashuritë e tyre që ua shprehin gati hapur djemve, duke u dhuruar lule. Ja me ç’poezi të brendshme e përshkruan autori njërën nga ato: “Biljana e bukur i printe valles përsëri e shamia e saj lëshonte një puhizë të lehtë me aromë ftoi. Të gjithë e vështronin me admirim, herë shaminë që fluturonte nëpër ëndrra, herë sytë e ëmbël të Biljanës, herë këmbët veshur me çorape plot lule, që dukej sikur nuk preknin fare në tokë, dhe herë gjoksin që i gufonte poshtë xhamadanit, me sumbullat prej bronzi, të cilat, me sytë e mendjes sime, mund të këputeshin nga çasti në çast dhe të shpërthenin gjithë lulet dhe aromat e kësaj bote”.
Në valle të tilla djaloshi që e dashuronte, shkonte e i prekte supin, duke i thënë “Ta vura belegun”, çka do të thoshte se ajo do të bëhej patjetër nusja e tij dhe vetëm e tij. E kjo ndodh pikërisht në një zonë ku gjatë gjithë vitit gratë janë nën sundimin e burrave, që shpesh i trajtojnë keq edhe fizikisht. Madje për Biljanën, që pati kurajon ta refuzonte djaloshin, ky refuzim do të përbënte dramën e jetës së saj.
Jemi në vitet e para të pas luftës dhe Gora e goranët, të ndarë më dysh nga kufiri ndërshtetëror midis Shqipërisë e Jugosllavisë, përveç dhimbjes së ndarjes për së gjalli me të afërmit që nuk mund t’i takojnë për shkak të kufirit të mbyllur, vuajnë edhe një shtypje të dyfishtë nga pushteti i të dy vendeve,që duket sikur rezervon një persekutim të veçantë ndaj tyre, duke ua bërë të vështirë e gati të pamundur jetesën, sikur të mos mjaftonin vështirësitë natyrore.
Romani është një shprehje e dashurisë së autorit për Gorën e goranët. Nuk di nëse mund të ketë një autor tjetër që të sjellë aq ngjarje, episode, tradita, personazhe të përshkruara me atë intensitet e dramacitet të brendshëm, nëpërmjet një gjuhe aq të pasur ku leksiku krahinor në gjuhën shqipe e gorançe përbën një pasuri të rrallë. Një ngarkesë emocionale e forcë të tillë në ndërthurjen e situatave të historisë së shkuar me ngjarjet e kohës e kam hasur tek “Njëqind vjet vetmi” të Markezit dhe deri diku tek “Tregimet e Sarajevës” të Ivo Andriçit. Nëpërmjet një personazhi të rrallë si Majka, e cila është një arkiv i gjallë ngjarjesh, që tregon histori nga më të frikshmet e më tragjiket, autori na sjell egërsinë e pashallarëve të kohëve të shkuara,
por edhe një qëndrim ndaj zullumeve jo më pak mizore të pushtetit komunist. Me atë pasuri ngjarjesh e episodesh që tregon, Majka të kujton plakën Izergil të Gorkit, por nuk ka karakterin e saj. Përkundrazi karakteri i Majkës mund të matet vetëm me ashpërsinë e mënçurinë e maleve e të terrenit të ashpër ku ngrihet fshati Bukojnë, si pjesë e Gorës. Episodet me dy pashallarët e Kallabakut e Kurabakut, si djali i vrarë në barkun e nënës, vajza e hedhur nga bedenat, vrasja e djalit të vet nga Sinan Pasha për të shprehur besnikëri ndaj eprorit të tij, episodi i gjyshes Ajnurka me Çaushin e të tjerë janë të tillë që të mbeten në mendje gjatë e që secili prej tyre mund të ishte një roman më vete.
Por jo më pak peshë dramatike kanë edhe episodet me egërsinë e pushtetit komunist ndaj malësorëve të zonës, si ai i vrasjes së qenit të bardhë, rrahjet dhe arrestimet, shtrëngimet për pagesën e detyrimeve (taksave), detyrimi i vajzave të hoxhës të arratisen një natë përpara se t’i çonin me detyrim në aksion, ngrirja e shtatë ushtarëve të kufirit, arrestimi dhe pushkatimi në qendër të fshatit i mësuesit të ardhur nga Shkodra etj. Duket sikur autori bën një paralelizëm midis asaj periudhe të egër të sundimit të pashallarëve turq me periudhën e sundimit të pushtetit komunist. Këtë të fundit ai e stigmatizon nëpërmjet personazhesh të tillë, sa të egër, aq edhe butaforikë e injorantë si Stalini i fshatit apo hetuesi Hate.
Autori vë në qendër të romanit një djalë që sapo ka mbaruar shkollën fillore e ëndërron të vazhdojë më tej kur të hapet shkolla 7-vjeçare në fshat. Mbase tek ai mishërohet fëmijëria e autorit. Ai është filli lidhës i gjithë romanit, që rend sa tek Majka, nga e cila mëson histori pa fund, tek mësuesi, që i ndez dritat e shpresat e së nesërmes, tek xhaxhai që mban një ditar të fshehur e me sens të thekur kritik ndaj pushtetit e për ngjarjet në fshat e krahinë, tek gjyshja Ajnurkë apo tek Sheherazadeja që i tregon përrallat e mrekullueshme të Njëmijë e një netëve. E midis tërë kësaj pasurie shpirtërore ai rritet e piqet para kohe, aq sa me mençurinë e tij habit e befason jo vetëm pleqtë që do të betoheshin mbi kuran për vijën e kufirit, por edhe hetuesit e pushtetit komunistë që nuk kursenin as fëmijët në tortura e marrje në hetim.
Por le të kthehem sërish tek vajzat e mjegullës, që i kanë dhënë titullin romanit. Autori i ka përshkruar me shumë dashuri e poezi në vepër, të bukura si një ëndërr. E në një moment ato kthehen në një ëndërr të ndërprerë. Pushteti komunist, nën maskën e punës vullnetare të shpallur në ato vite me aksionet e ndërtimit të veprave të para hekurudhore, i merr ato duke i detyruar me forcë deri në tortura prindërit që t’i lejonin bijat e tyre të shkonin në aksion. Ato ikin e fshati Bukojnë mbetet pa forcën më të bukur e të më gjallë të jetës së vet, pa vajzat. Muajt kalojnë e ato nuk kthehen. Vjen festa e Shëngjergjit, ku ato ishin gjithmonë shpirti i gjallë i saj. Por vajzat nuk vijnë e festë nuk bëhet në Bukojnë. Ato kthehen më vonë, si një ëndërr e vrarë dhe venë nga një gur mbi varrin e mësuesit që sapo e kanë pushkatuar. Kështu vajzat e mjegullës kthehen në vajzat e muranës. Me marrjen e tyre me përdhunë autori në mënyrë simbolike tregon që pushteti komunist i hoqi fshatit gëzimin e këngën, lulet e festën, forcën pjellore e rigjeneruese, ëndrrën më të bukur.
Me romanin “Vajzat e mjegullës” autori ka shqyer tisin e mjegullave të kohës duke sjellë në dritën e diellit ngjarje nga jeta dhe historia e një zone të tillë si Gora, që të bëhet menjëherë e dashur e të ngjall dëshirën ta vizitosh e të njohësh ata banorë që ngrihen mbi çdo shtetësi, duke u krenuar me të drejtë me emrin goranë.