Perkthyer në shumë gjuhë, njëzet e një-vargje poezi, kuajt, konsiderohet ikona më e besueshme poetike që pasqyron realitetin shqiptar gjatë periudhës së diktaturës.”
Cindy Hulbert
“Një ditë, në klubin e Lidhjes së Shkrimtarëve tek po bisedonim me shkrimtarët Nasi Lera e Zija Cela, njohëm Gjekë Marinajn, një djalosh 22-vjeçar nga Bajza e Kastratit të Shkodrës. Patëm rastin të zbulojmë tek ai poetin nga leximi i fletores së tij poetike të cilën mezi ia “zhvatëm” duke thyer “barrierën” e modestisë. “Merre ndoci, se ty të takon t’ia kthesh kënaqesinë që na dhuroi leximi i poezive të tij më të mira”,-më tha Nasi Lera. Dhe une po e kryej porosinë pa shtërzim në mardhenie me vetveten, sepse poezitë e tij më pëlqyen dhe pashë tek ai fillestarin e jorëndomtë. Nuk po flas për vlerat e poezive të Gjekës. Jam i bindur se nuk po tregohem një ndërmjetës i keq apo sentimental në mes poetit të ri dhe gazetës “Drita” e lexuesve.”[1]
Gazeta “DRITA”, 19 Gusht 1990
Kështu e fillon Ndoc Gjetja faqen nr.10 të gazetës “Drita” të datës 19 Gusht 1990 tek rubrika “Autorë të rinj”, duke botuar me poshtë katër poezi të Gjekë Marinaj, përkatësisht ato me tituj : “Mos më ik larg, poezi”, “Vonesa e motrës”, “Të paktën në ëndërr…” dhe poezia e fundit e botuar atë dite vere ishte ajo me titull “Kuajt”.
Më poshte poezia :
“KUAJT”
Tërë jetën duke vrapuar rrimë Shohim veç përpara
Ç’bëhet prapa s’duam t’ia dimë.
Ne nuk kemi emër
Të gjithëve kuaj na thonë.
Nuk qajmë,
Nuk qeshim;
Heshtim,
Dëgjojmë;
Hamë atë ç’na japin,
Ecim nga na thonë,
Asnjë nga ne s’është mendje hollë.
Kush qe kalë mbreti,
Posti qe i lartë
Kush qe kalë princeshe
I bënë shalë të artë
Kush qe kalë fshatari
Pat samarë me kashtë
Kush qe kalë i egër
Tërë jetën fjeti jashtë.
Po qemë dhe mbetem kuaj, para njeriut
Menjëherë pas botimit të kësaj poezie, njerëzit filluan ta kopjonin në copa letrash dhe ta recitonin fshehurazi e ta shpërndanin tek njëri-tjetri me shpejtësin e drites, ndryshe nga shume shkrimtarë të tjerë të cilët tentonin të futeshin në mëndjet e njerëzve prej vitesh me botimet e tyre në gazetat e kohës. “Ishte viti kur njerëzit përjetonin një atmosferë mbytëse, absurde, fyese, groteske. Në Shkoder trupat të vrarëve në fuqi i tërhiqnin zvarrë përpara syve të shqyer të njerëzve. Turmat rrinin në rradhë me shpresën se mund të blihej një shishe qumësht. Nëpër trena, gjatë udhëtimit, njerëzit shkulnin dërrasat e dyshemesë e ndiznin zjarre. Cdo gjë ishte kundër letërsisë dhe poezisë. Të zënë me preokupimet më banale të jetës, dukej se kujtimi i poezise, i fantazisë, i ndjenjave, i fyente njerëzit. Cuditërisht në këtë atmosferë aq të kobtë, njerëzit thërrisnin në ndihmë poezinë. E vetmja rradhë që nuk i fyente njerëzit ishte pritja për të blerë gazetën e shkrimtarëve. Dhe në po atë gazetë në një cep të saj, lexuesit e vëmëndshem vunë re një poezi të titulluar “Kuajt” dhe emri i autorit ishte Gjeke Marinaj. Poezia pati një jehonë të jashtëzakonshme. Nëpër trenat e djegur ku kishin mbetur vetëm skeletet metalike njerëzit nxirrnin nga xhepat një letër të zhubrosur ishte kopjuar poezia “Kuajt”. Ajo ishte një poezi e shtruar në mënyrën më naive, me një shkujdesje ritmike dhe e paorganizuar deri në fund. E megjithatë fatin e saj do ta kishin dëshiruar edhe poezitë më të qëndrueshme antologjike”[2]
Kështu do thoshte pas 20-viteve shkrimtari, poeti dhe publicisti i njohur, njëri ndër të parët që e ka afruar Gjeken për talentin e tij, Rudolf Marku. Është po ky i njëjti person i cili pas nje viti riboton edhe një here poezin “Kuajt” ne po të njëjtën gazetë bashkë me disa poezi tw autoreve të tjere “plangprishës të diktaturës”, për të cilët shkruan enkas një artikull nën titullin “Sfida poetike”. “Poeti i ri njëzet vjecar u detyrua të kapërcente kufirin, edhe pse kjo gjë mund të paguhej me kokë”.[3]
Është Rudolf Marku përsëri ai njeri i cili mban firmen e vet në redaktimin dhe parathënien e vëllimit të parë me poezi të Gjekës, atë me titull “Mos më ik larg”, vëllim ku përfshihet edhe poezia më e famshme e Gjekës, ajo me titull “Kuajt”. “Në anën tjetër të botës, në Teksas, Gjekë Marinaj ka përgatitur këtë vëllim poetik. Dëshëronte ta botonte këtu, për të vazhduar dialogun poetik të nisur me “Kuajt”. Hapsira mes Bajzës dhe Dallasit, mes Shqipërise dhe Teksasit, mes Ballkanit dhe SHBA-së është një fiksim irreal. Sepse po t’i besojmë Gjekës deri në fund, poetët janë kurdoherë më të gjërë nga hapsira”.[4]
Shefqet Dibrani, një tjetër njeri i vëmëndshëm ndaj këtij autori dhe në vecanti të poezisë “Kuajt” shkruan njëzët e një vite më vonë për simbolikën që ka kali në poezinë e Marinaj dhe vetë kali si kafshë në përgjithësi. “Kuajt e këtij vargu poetik janë figurat e gjalla njerëzore që veprimet e tyre ngjasojnë me ato të kuajve të rëndomtë, sepse sic thote autori:
“Tërë jetën duke vrapuar rrimë
Shohim veç përpara
Ç’bëhet prapa s’duam t’ia dimë”.
Ç’është e vërteta kuajt jane kafshë e fortë njëthundrake, të forta dhe të shkathëta, me trup të madh, mbuluar me qime të buta e të shkurtëra, me bisht të gjatë e me jele, që sherbejnë për t’u hipur në shpine për transport e për të vrapuar. E po hyzmeçarët e pushtetit diktatorial çfarë ishin: Ata ishin njerëz që mbathnin këpucë, sandale por më shumë cizme. Numri dhe formati i tyre nuk përcaktohej, as nga taket që lenin gjurmët e ndryshme, të cilat ngjasonin me ato të njëthundrorëve nuk përcaktoheshin”.[5]
Arsyetimi i tij vazhdon më tutje … “Ata ishin tjetërsue tamam në kuaj ku ju hipnin e ju zbrisnin sa herë që të donin eprorët e tyre”.[6]
“Po ashtu kuajt janë kafshë, emrat e të cilëvë na japin mundësinë figurative për të shpjeguar shumë cështje, për të injoruar apo në menyrë figurative për të akceptuar se nuk e coi deri në fund një punë të nisur. Kur binte nga pozita e lartë që kishte dikush, pra e shkarkonin nga puna nga ndonjë post gjithmonë thuhej se ra nga kali. Prandaj autori me të drejjtë konstaton për emëruesin e përbashkët:
“Të gjithëvë kuaj na thonë.
Nuk qajmë,
nuk qeshim,
dëgjojmë,
hamë atë ç’na japin,
ecim nga na thonë…”,
dhe të gjitha këto veprime janë të përgjuara nga instinkti i vet lëvizjes sepse “asnjë nga (kuajt) s’është mëndjehollë”.[7]
Duke na shpjeguar sipas tij edhe pjesën e fundit të poezisë kështu: “Lëvizjet e kastës politike të sistemit komunist, veprimet e tyre nuk janë të imagjinuara, ato pozita kishin lëvizje regresive për shoqërinë shqipëtare prandaj autori me kulturë të rrallë ben rënglistën e kuajve:
“Kush qe kalë mbreti
Posti qe i larte
Kush qe kalë princeshe
I bënë shalë të artë
Kush qe kalë fshatari
Pat samar me kashtë
Kush qe kalë i egër
Tërë jetën fjeti jashtë”.
Rengima e këtyre vargjeve jua prishi rehatinë pushtetarëve të cilët “qenë dhe mbeten më kuaj se sa vetë kuajt e kësaj poezie”.[8]
Edhe në përgjigjet e tij më të thjeshta, në bashkëbisedim e sipër, Gjeka më duket sikur citon vargjet e një poezie filozofike me rrënjë të thella e të vlera. Me pëlqen të veçoj disa fjalë nga një intërvistë e tij e botuar në “Illyria”. “Unë besoj se kam filluar të shkruaj, jo se poezia është e rëndësishmë, por kam filluar të shkruaj, sepse besoja se poeti ishte i rëndësishëm. Për mua kur flitej se dikush ishte poet, më dukej se kishte dicka magjike. Madje, më duket se edhe sot ky imazh nuk ka ndryshuar. Kur dëgjoja për poetin, më dukej se flitej për diçka që krijonte një lidhje midis njeriut dhe zotit. Për mua poet ishte shkalla më superlative e qënies njerëzore. Pastaj unë kam filluar të shkruaja dhe pak e nga pak e pashë se poezia po më ndihmonte shpirtërisht dhe pastaj e pashe se aty unë mund të shkëpusja dicka nga jeta e ta hidhja diku”.[9]
E në fakt poezia Gjekën e ndihmoi jo vetëm shpirtërisht por në të gjitha mënyrat e mundshme që mund të shpëtojë një individ nga diktatura. Ikja apo arratia nga Shqipëria ishte fillimi i një jete të re, krejtësisht të ndryshme nga ajo që kishte. Shume studiues, shkrimtarë, gazetarë, dashamirës të poezisë u morën gjerësisht me këtë poezi për të cilën R.Marku me të drejtë thoshte se “do ta donte gjithkush”. Gjeka pati fatin te studionte në Amerike dhe të bëhej pedagog i denjë, publicist, studiues, përkthyes e sigurisht edhe të vazhdonte të shkruante poezi , duke mos iu larguar kurrë pasionit të tij të parë. Në vitin 2010 u përkujtohet ne SHBA, 20-vjetori i arratisjes së poetit shqiptar Gjekë Marinaj. E përkthyer në disa gjuhë të huaja, 21 vargjet e poezisë “Kuajt” konsiderohen si ikona poetike më e besueshme e pasqyrimit të realitetit shqiptar gjatë periudhës së diktaturës në Shqipëri. Me këtë rast organizatorët (Universiteti i Teksasit në Dallas), trishtimin poetik të asaj poezie menduan ta vendosnin brënda pesë vijave paralele të pentagramit dhe e kanë shpërndarë nëpër katër hapsirat që formohen midis tyre duke i alternuar në nota muzikore. Sipas Marinajt, nisma e këtij procesi ka filluar vite më parë. Shkruar nga Marinaj në pranverë të vitit 1989 dhe botuar në gazetën Drita, gusht ,1990 poezia “Kuajt” ndërroi formë, nga poetika në muzikë, në vitin 2006, nën kompozimin e artistit shqiptar Gjon Kapedani (1934-2009). Për më se 4 vjet gjithçka mbeti statike vetëm në letër. Atë që nuk arritën ta bënin këngëtarët dhe muzika shqiptare gjatë jetës së kompozitorit Kapedani, e bënë një grup profesorësh të departamentit të Arteve dhe Humaniteteve, pranë Universiteti i Teksasit në Dallas, pas ndarjes së artistit nga jeta. Ndonëse projekti kërkoi mbi dy muaj punë dhe një shumë të konsiderueshme monetare, gjithçka u bë e mundur falë UTD-së. Rëndësia që i është dhënë adaptimit të poezisë “Kuajt” në këngë e justifikon plotësisht vendimin e organizatorëve për të përfshirë në këtë projekt profesorët më të specializuar dhe më me eksperiencë që ofron ky universitet.Teksti është përkthyer në anglisht dhe përshtatur në këngë nga Prof. Frederick Turner. Kontributet e tjera përfshijnë: Prof. Michael McVay, pianist; Prof. Hoyt Neal, tenor; Matt Unkenholz, inxhinier zëri etj. Ky audio-video celebrim i 20-vjetorit të arratisjes të poetit Marinaj nga Shqipëria dhe ardhjes së tij në Amerikë, i është nënshtruar ekspertizës së ilustruesit dhe mjeshtrit të efekteve. I gjithë projektit është mbikëqyrur nga sopranoja e mirënjohur amerikane Prof. Kathryn Evans. Ekspertiza e saj në artin e muzikës ka rezultuar në orkestrimin e një këngë me tone të theksuara dramatike. Si e tillë, kënga “Kuajt” i ofron dëgjuesit mundësinë për të medituar ngjyrat imagjinatave të poetit gjatë peripecive të tij me kontrastet e theksuara të jetës. Evans i ka gjykuar me precizin tingujt që ka dëshiruar; herë revoltues, herë melankolik, e herë delikat duke përdorur një dramatikë të ekuilibruar për t’u dhënë jetë ideve të Marinajt dhe për të shkrirë nënkuptimet e shumta të poezisë së tij brenda parametrave artistik të këngës.Kënga është incizuar në sallat e incizimit dhe filmimit pranë Universitetit të Teksasit në Dallas. “Në shenjë mirënjohje për Amerikën dhe diplomatët e saj në botë, Marinaj dhe i gjithë personeli organizues kanë preferuar që kënga “Kuajt” t’i dedikohet ambasadorit të 21-të Amerikan në ish-Jugosllavi, Warren Zimmerman (1934-2004), i cili pas leximit të poezisë “Kuajt” në pranverë të vitit 1991, i shtrëngoi dorën poetit Marinaj dhe i uroi atij “fat të mirë në Amerikë.” Mirësi kjo që Marinajt duket se nuk i ka munguar gjatë këtyre dy dekadave në Amerikën tonë”[10].
Edhe pas 20-viteve ende në mëndje të shumë njerëzvë ruhej në kujtime ajo poezi famoze e viteve 90’. Kështu Eva Dore shkruan një artikull në gazetën “Shqip” me titull “Fenomeni Gjekë Marinaj”. Ajo kthehet edhe një herë në verën e 1990-tës. Rreshtat e parë të këtij artikulli janë: “Një djalë i guximshëm e i talentuar, nga fshati Brrut i Malësisë së Madhe, botoi më 19 gusht 1990, në gazetën letrare “Drita”, organ i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, një poezi me njëzet e një vargje, të cilën, kushdo që e lexoi atëherë veç një herë, ndoshta nuk e kuptoi edhe aq mirë. Për atë periudhë shpirtmbytëse, i guximshëm u tregua ai, e të guximshëm qenë edhe ata që e botuan. Kishte disa kohë, të paktën në kujtesën dhe këndvështrimin tim,duke filluar nga viti 1986, që Tirana, qyteti ku unë jetoja, kishte veshur një hije të zymtë gri. E mbaj mend shumë mirë ditën kur një shok klase më zgjati gazetën “Drita”, gjatë orës së mësimit. E lexova një herë shpejt e shpejt dhe i thashë: “E çfarë pastaj?”, sikur çfarë të ishte?! Më tha: “Lexoje! Lexoje sërish dhe mendohu pak!”. E mora me vete në shtëpi dhe e rilexova me kujdes e me vëmendje. E çmoja shumë shokun tim të klasës dhe e dija shumë mirë që po të më thoshte ai dy herë “Lexoje!”, diçka duhet të kishte. Bëhej fjalë për poezinë “Kuajt” të Gjekë Marinajt, djaloshit të çartur e të talentuar në vitin 1990”.[11]
Eva Dore asokohe ishte studente e Universitetit të Tiranës. Ajo vazhdon shkrimin e saj duke sjellur në kujtesë atë poezi e cila kishte thyer tabu dhe e cila bëri bujë në një ditë të vetme . Dore ka të drejtë kur thotë se “ Gjëja më e vështirë për t’u shkulur e për t’u çliruar paskan qenë vargonjtë e mendjes, me të cilat na kishin robëruar për gati gjysmëshekulli! Gjeka kishte thyer një tabu: luftën e klasave e kishte përshkruar si një ndarje kuajsh mbretërish, kuajsh princeshash, kuajsh fshatarësh, secili me fatet e veta të paracaktuara, por pa harruar t’i mëshonte fort së vërtetës se, gjithsesi, kuajt e egër e të lirë, të panënshtruar, me krifa të pakashaisura e krenare, nuk mund të bëheshin dot zap as nga diktatura dhe as nga veglat e saj të zellshme, qofshin këta shkrimtarucë, kalemxhinj apo pseudo-poetë, hetues apo kryetarë degësh .[12] E pra asgje s’ishte e lehtë përkundrazi çdo gjë ishte jo vetëm e vështirë por e panjohur dhe e largët për djaloshin e ri dhe për këdo që mund të merrte një guxim të tillë. Unë mendoj se nganjëherë fati është ai i cili vulos jetët tona dhe drejtimet tona, edhe për Gjekën duket se qe kështu. Nëse do mundoheshim të mendonim dhe të ndienim vetëm një çast përjetimin e Gjekës natën e arratisjes ndoshta do ta kuptonim dyfish frikën e madhe të humbjes apo deri fatalitetit, vdekjes së mundshme të asaj nate. “…Unë mora lajmin se do të shkoja dhe do të takohesha në Degë të Brendshme, të nesërmen në orën 8.00 të datës 12 shtator, dhe të them të drejtën u zura ngushtë, sepse e dija se çfarë kanë bërë me poetët e tjerë. Dija për ata që e kishin kundështuar regjimin dhe pa u matur shumë mora një çantë me libra dhe më shkoi mendja për të kaluar klonin dhe kalova në Jugosllavi. Ishte diçka që nuk kam shumë qejf ta sjellë ndërmend, se nuk e di…Ishte diçka më e thellë se loti, e unë nuk qaja dot…”
Gjekë Marinaj, para se të arratisej.
Një ndër artikujt më të fundit në gazeta apo revista mbi këtë poezi është ai i gazetës “The Dallas Morning News” (Lajmet e mëngjesit në Dallas). Në faqen e parë të gazetës artikulli mban titullin “Drejtësia e poetit. Autori shqipëtar i cili gjeti strehim në Richardson”.[13] Shkrimi i cili renditet ne faqen 16-të , në brendësi të gazetës dhe mban titullin “Power of a poem”[14] nga gazetarja amerikane Lindsey Bever.
Gazeta “The Dallas Morning News”- (Lajmet e mëngjesit në Dallas).
“Drejtësia e poetit. Autori shqipëtar i cili gjeti strehim në Richardson”
Lindsey Bever , 4 Maj 2012
Ndërsa në një shkrim të gazetës “Shekulli” Gjekë Marinaj rënditet ndër pesëmbëdhjetë shqipëtarët më të famshëm në SHBA. Në fakt duhej guxim jo vetem ta shkruaje apo ta dergoje për botim poezinë “Kuajt” por duhshin edhe njerëzit që do të mund t’a benin të mundur një gjë të tillë, edhe atyre u duhej guxim i madh.
“Fati më i madh i poezisë “Kuajt” ka qënë fakti se populli shqiptar pati shumë nevojë për një poezi të tillë dhe se ajo vinte nga unë; një malësor i panjohur dhe i papërlyer në privilegjet e kohës. Ngaqë nuk kishte arsye objektive të dyshonte tek unë, lexuesi gjeti durim ta interpretonte poezinë sipas dhimbjeve shpirtërore e fizike që ndiente. Ajo që gjendej përtej durimit të tyre për ta kuptuar ishte fakti se botimi i poezisë “Kuajt” nuk do të ishte i mundur pa guximin e Rudolf Markut, Skënder Buçpapajt, Ndoc Gjetos, Nasi Lerës etj. Unë e kam shkruar atë poezi i shtyrë kryesisht nga rebelimi shpirtëror. Ata e botuan te “Drita” të shtyrë edhe nga rebelimi intelektual. Rebelimi intelektual dënohej shumë më rëndë në atë kohë. Kështu, një meritë e madhe u takon atyre që e botuan atë”.[15] Ja çfarë force të madhe ka një poezi e bukur apo ndoshta në rastin konkret do ishte më mirë të thoja një poezi e duhur në vëndin dhe kohën e duhur. Gjeka vetë e dinte mire se ç’po botonte por, qëllimi ishte arratia nga Shqipëria që një vit më para se ta botonte. Ai nuk kishte për qëllim që me këtë poezi të “fitonte botën”, nuk besoj që ta ketë menduar kaq gjatë “lavdinë” e saj dhe sigurisht aq më pak të mendonte jeten që e priste në vazhdim, jetë e cila në fakt patjetër që është fituar me mund dhe përpjëkje të mëdha nga Gjeka, djaloshi i ri nga Bruti i Kastratit të Malësisë së Madhe. Në Amerikë, si kudo tjetër po të shkonte, ai shkoi i “papërgatitur” duke filluar duke filluar që nga gjuha krejtësisht e panjohur për të. Por me sa duket, me vete ai paskësh pasur, përvec zotit edhe tre hajmalië tij më të çmuara.
Së pari gazeten “Drita” me poezinë e tij fatsjellëse “Kuajt”. Së dyti urimin e ambasadorit Amerikan “Pac fat në amerikë, bir !”, dhe së fundmi vullnetin e pashoq për të ecur gjithmonë para në jetë me ëndrrën e vetme që hapat e tij të mbeten të paharruar në të gjjitha kohërat, ato që kaluam dhe ato që do të vijnë.
[1]Ndoc Gjetja ,gazeta “Drita” viti xxx . 33 (1554) ,19 Gusht 1990, fq. 10
[2] Dashnor Kaloçi “Gazeta Shqiptare” 10 Tetor 2000 , fq 10.(I njëjti shkrim gjëndet edhe në gazetën “Shqip” 26 Maj 2006, fq.18-19).
[3] Rudolf Marku “Drita” 30 Qershor 1991 ,fq 4.
[4] Rudolf Marku ,parathënie e vëllimit poetik të Gjekë Marinaj “Mos më ik larg” Tiranë 1995, fq.4.
[5] Shefqet Dibrani “Simbolika e kalit”, gazeta “Zëri” 4 Gusht 2001 , fq.14.
[6] Po aty.
[7] Po aty.
[8] Shih po aty, fq.14.
[9] Dhurata Hamzai “Gjekë Marinaj, mes kufijve të baladës “Kuajt” dhe eposit . Misioni i poetit dhe arratia e tij drejt Amerikës, më 12 shtator të vitit 1990”. ”Illyria” 1553 9-12 Qershor 2006, fq.26. (I njëjti shkrim gjëndet edhe në gazetën “Tema”6 Qershor 2006, fq 20-21.
[10] Cindy Hulbert “Nacional” 26 Shtator 2010, ( përkthyer nga anglishtja , Miranda Zunga. fq. 6 ).
[11] Eva Dore “Fenomeni Gjekeë Marinaj”, gazeta “Shqip”11 Nëntor 2011, fq. 14.
[12] Po aty , fq. 15
[13] Lindsey Bever “The Dallas Morning News”, 4 Maj 2012, fq.1.
[14] Po aty. fq. 16.
[15] Mujë Buçpapaj “Intervistë me poetin Gjekë Marinaj, me rastin e 20-vjetorit të largimit nga Shqipëria”, gazeta “Nacional” 19 Shtator 2010, fq 2.