Drama e Gencit dhe Vilsonit parë me sytë e një poeti dhe intelektuali “matanë gardhit”)
Një histori e parrëfyer
Kam kaluar nëpër Librazhd gjatë vizitës sime në Shqipëri në vitin 1976 në cilësinë e pedagogut të Universitetit të Prishtinës, bashkë me kolegë të tjerë, natyrisht, por nuk e kam ditur se aty mbaheshin në burg dy poetë të rinj, gati moshatarë të mi, njëri gjashtë vjet më i madh, tjetri një vit më i ri: Genc Leka (1941-1977) dhe Vilson Blloshmi (1948-1977). Kam qenë në Tiranë edhe në nëntor të vitit 1979, kur shënohej 35-vjetori i Çlirimit me atë paradën pompoze në bulevard dhe në kthim për në Kosovë (Jugosllavi) nga Qafëthana kam kaluar përsëri nëpër Librazhd, por nga askush nuk kam dëgjuar asnjë fjalë për atë që kishte ndodhur në këtë qytet dy vjet më parë: ekzekutimin e dy djemve të rinj, mësues dhe poetë nga fshati Bërzeshtë: Vilson Blloshmi e Genc Leka, që, rastësisht, ishin edhe kushërinj ndërmjet. Askush, asnjë fjalë a aluzion, për pushkatimin e dy poetëve, as nga ndonjëri nga kolegët studiues të letërsisë, të cilët na shoqëronin gjatë qëndrimit tonë në “vendin amë”, e as nga poetët që kam pasur rastin t’i takoj në bufenë e madhe të Pallatit të Kulturës, pranë sallës shkencore të Bibliotekës Kombëtare, ku ne, “vëllezërit kosovarë”, i kishim tavolinat e rezervuara për punë. E di se ata që përfaqësonin institucionet: Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë apo Fakultetin Histori-Filologji nuk mund të flisnin, se kishin porosi të rezervoheshin, ashtu siç kishim, pak a shumë, edhe ne që vinim prej andej, por athua s’mund të thoshte së paku një gjysmë fjale ndonjëri nga poetët që rastiste ta takoja në bulevard gjatë kthimit nga Biblioteka në hotel dhe anasjelltas, që ishte një ritual i përditshëm?! Jam i vetëdijshëm se këto biseda ishin me zarar, por disa nga ata që na njihnin mirë dhe e dinin se nga ne nuk do të pësonin as më të voglin dëm, përse nuk thoshin së paku një gjysmë fjale?! Heshtje e plotë! Heshtje mortore! E di se frika i ka sytë e mëdhenj dhe se muri ka vesh, por një çikë kurajë nuk do të duhej të mungonte besoj në asnjë situatë!
Dikush mund të shtrojë pyetjen, mbase me të drejtë: përse duhej të na thoshin kolegët dhe miqtë tanë, përse nuk interesoheshim ne vetë të zhbironim nën sipërfaqe, por e shihnim Shqipërinë tonë të dashur si “kopsht me lule”, ashtu siç e paraqiste propaganda e Radio Tiranës dhe e TVSH-së; ashtu siç dilte në libra e në këngë; në teatër e në film; pothuajse kudo?!
Nuk e di për të tjerët, por unë për vete, deri në vitet ‘90 nuk kam ditur asgjë për këta dy poetë. Madje as në dy-tre vitet e para pas rënies së sistemit të vjetër, nuk kisha dijeni për fatin e Gencit dhe Vilsonit. Nuk kam ditur asgjë në vitin 1991, fjala vjen, kur nga Dega e Lidhjes së Shkrimtarëve në Librazhd qeshë ftuar për një takim letrar “me forcat krijuese të rrethit të Librazhdit”, si thuhej në telegramin e ardhur në adresën time në Prishtinë. Ky takim nuk u realizua, për shkak se policia serbe në Prishtinë nuk ma dha të ashtuquajturën “vizë dalëse”, pa të cilën nuk mund të vihej në Shqipëri, për çka unë pata bërë edhe një artikull te gazeta “Bujku” e Prishtinës (“Rilindja” qe ndaluar një vit më parë), duke botuar edhe faksimilin e telegramit.
Rënia e perdes dhe zbulimi i së vërtetës
Nëse nuk gaboj, për aktin makabër të Librazhdit kam mësuar në vitin 1994, kur u bë rivarrimi i Gencit dhe Vilsonit dhe kur për ta filloi të shkruhej në shtyp dhe të flitej në median elektronike. Në vitet në vazhdim filluan të botohen pjesë nga krijimtaria e tyre, si dhe shkrime mbi ta, sikurse edhe për krijues të tjerë të ndaluar, klasikë dhe bashkëkohorë.
E kam ditur se në Shqipëri kishte të burgosur politikë, ashtu siç kishte edhe në vendet e tjera të botës komuniste, përfshirë edhe Jugosllavinë “liberale”; se kishte edhe familje që internoheshin në fshatra të izoluara dhe punonin, burra e gra, për bukën e gojës në kooperativa bujqësore, ashtu siç e kam ditur se jo pak njerëz të politikës, edhe të tillë që kishin pasur funksione nga më të lartat, pra njerëz të ish-nomenklaturës, kishin përfunduar në burg e në plumb, por as ndërmend nuk më kishte shkuar se në një fshat të Librazhdit, të cilin nga fshati im e ndan pothuajse vetëm mali i Jabllanicës dhe Shebenikut, të ishin dënuar me vdekje e, madje, edhe ekzekutuar dy djem të rinj, mësues dhe poetë, me akuzën absurde se kishin shpërdoruar pronën socialiste dhe kishin bërë agjitacionin kundër “pushtetit popullor”.
Dhe kjo ngjarje mizore nuk kishte ndodhur në vitin 1945 a 1947, por në vitin 1977, kur vendet e Evropës kishin nënshkruar Kartën për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut (në Helsinki më 1975, 35 vende), kurse perandorisë komuniste po i lëkundeshin themelet!
E ndiej veten fajtor për mosdijen, pa fajin tim, aq më shumë që kam pasur rastin të kaloj pranë vendit ku ata ishin plandosur në baltë nga plumbat e shtetit të vet, kurse akti makabër i ekzekutimit të tyre qe rrethuar me një heshtje për mua të pakuptueshme, sado e imponuar, siç kam thënë në një poezi të shkruar në kohën kur ata që kishin heshtur kur s’duhej të heshtnin përpiqeshin ta kompensonin këtë njëzet vjet më vonë. Më ka tronditur vërtet lajmi i mësuar me vonesë për vdekjen e këtyre dy poetëve, por po aq, në mos më shumë, më ka tronditur e dhëna se gjykimi i tyre ishte shndërruar gati në festë në Librazhdin “e bukur”, siç e cilësonte kënga, kurse për dënimin e tyre kapital kanë hisen e vet edhe poetë e shkrimtarë, që kishin bërë ekspertiza për vargjet e tyre “armiqësore”, që “nxinin realitetin” dhe kërkonin “përmbysjen e pushtetit”.
Në shoqëritë totalitare gjithmonë ka njerëz, që janë të gatshëm të shkojnë edhe përtej asaj që kërkohet. Në provincë, madje, më shumë se në qendër. Në librin e tij Rrëfime nga ferri komunist, i vëllai i Vilsonit, Bedri Blloshmi, jep (me emër e mbiemër) listën prej 15 bashkëpunëtorësh dhe operativësh të Sigurimit, që ishin vënë në ndjekje të Vilsonit, ndërsa diku tjetër thuhet se “Sekretari i parë i Librazhdit, S. K., vendosi për vrasjen e poetëve”. Visar Zhiti, ndërkaq, thotë (nuk di nga e ka këtë të dhënë?) se edhe në çastet e fundit të jetës, njerëzit e pushtetit kishin dashur ta venë në sprovë karakterin e Vilsonit, duke e ekzekutuar së pari Gencin dhe duke kërkuar nga Vilsoni që të pranonte bashkëpunimin me organet e shtetit, por ai më parë se jetën me turp zgjodhi vdekjen me nder.
Thuhet gjithashtu se nënat e dy djemve bërzeshtas shkuan nga fshati në Tiranë dhe u sollën ditë me radhë rreth Bllokut për të kërkuar mëshirë për bijtë e tyre, por më kot. Mëshira dhe falja ishin hedhur në baltë nga njerëzit që kishin ngritur në piedestal “luftën e klasave”, e cila në të vërtetë ishte luftë për pushtet.
Nuk dua të akuzoj askënd, nuk më takon mua ta bëj këtë, por nuk mund të mos them se vrasja e njerëzve të pafajshëm, në këtë rast e dy poetëve bërzeshtas, është krim dhe krimi, thonë ekspertët e së drejtës, nuk vjetrohet kurrë. Në qoftë se deri më sot, për shkaqe të ndryshme, ka munguar ndëshkimi ligjor, ndëshkimi moral nuk guxon të mungojë kurrsesi.
Edhe në radhët e elitës intelektuale, ku më shumë e ku më pak, vërehet një lloj hipokrizie në raport me krijuesit që pësuan në diktaturë. Nuk më duket e moralshme ta ngresh zërin pasi ka kaluar rreziku në qoftë se atëherë kur ka ndodhur gjëma jo vetëm ke heshtur, por edhe ke vazhduar t’i thurësh lavde pushtetit që qëndronte prapa këtyre akteve makabre.
Kjo është arsyeja që më pati shtyrë të shkruaja (në vitet 2000) një poezi, në të cilën fenomeni i vrasjes së poetëve, shihet në plan, pak a shumë, universal, por pikënisje ka qenë pikërisht fati i poetëve të kësaj treve, të cilët fillimisht u burgosën “në emër të popullit”, pastaj u dënuan me vdekje po në emër të tij dhe, së fundi, u ekzekutuan pa pikë mëshire një natë vere të vitit 1977. (Eh, popull i ngratë, sa krime janë bërë në emër tënd dhe vazhdojnë të bëhen edhe sot, natyrisht me mjete e forma të tjera, më të sofistikuara).
Që ta shkruaja këtë poezi, mora shkas nga tridhjetëvjetori i vrasjes mizore të poetëve të Bërzeshtës, që ishte në prag, kur jo pak njerëz në Tiranë, poetë e të tjerë, mbase për të bërë katarsisin e vet, ngritën tonet e vajtimit të “dy martirëve” dhe të sharjes e mallkimit të atyre që u kishin shërbyer me devotshmëri. Demagogët, thonë, punojnë me orar të plotë edhe në demokraci, kurse në demokracinë shqiptare morali i dyfishtë është dukuri.
Për publikun shqiptar këndej kufirit është me interes të them se poezinë Kur vriten poetët… e pata lexuar së pari në manifestimin letrar “Flaka e janarit”, që mbahet për çdo vit në Gjilan dhe në qendra të tjera të Kosovës për nder të Jusuf Gërvallës, vëllait të tij, Bardhoshit dhe shokut të tyre të idealit, Kadri Zekës, të vrarë me atentat nga policia e fshehtë jugosllave më 17 janar 1982 në afërsi të Shtutgartit në Gjermani. E pata përfshirë, natyrisht, edhe në librin tim të radhës, Psalmet e rrënjës (2007). E vlen të shtoj, besoj, se kjo poezi pati fituar çmim të parë në orën e madhe letrare të mbajtur në kuadër të “Flakës së janarit” në janar të 2006-s dhe se me këtë rast qeshë intervistuar nga Radioja franceze (RFI), emisionet në gjuhën shqipe dhe nga televizioni publik i Kosovës, RTK.
Bilanci tragjik! Vargje dhe koment
Ç’thuhet në poezinë Kur vriten poetët…?
“Kur shteti vret poetët ç’bëjnë poetët e atij shteti
A ngrenë zërin kundër a i gjykojnë xhelatët
A pikëllohen ndopak a mbajnë zi paksa
A e quajnë vrasjen me emrin e vërtetë?
Kur vriten poetët…
Kur shteti vret poetët ç’bëjnë poetët e atij shteti?
Heshtin nga frika… Gëzohen që shpëtuan vetë.
Mbyllen në vete, bëhen helm e vrer
Pinë verë të kuqe si gjaku i Krishtit
Dhe i luten zotit ani se ateistë.
Kur vriten poetët…
Garsia Lorka Osip Mandelshtam
Ismet Toto Qemal Draçini
Viktor Harra Jusuf Gërvalla
Havzi Nela Fazli Greiçevci
E gjer tek më të rinjtë Vilsoni e Genci.
Kur vriten poetët…
E qielli i atdheut ngjan si plagë në muzg
E gota me shampanjë skurron gjak
Poetët e gjallë, sivëllezërit e poetëve të vrarë,
A e quajnë vrasjen me emrin e vërtetë
Qoftë dhe me miqtë në mos në gazetë?
Kur vriten poetët…
Kur shteti vret poetët e vet
Ç’bëjnë atëbotë, atë çast
(Jo njëzet vjet pas)
Bardët zyrtarë, kremi i kombit?!
A vazhdojnë të besojnë ende në realizmin socialist
Dhe në metaforën për pranverën e botës?!
Kur shteti vret poetët ç’bëjnë poetët strucë
Rrasin kryet në rërë, shajnë artin dekadent
Udhëtojnë nëpër botë me dieta e honorare shtetërore
Dhe u blatojnë dhurata të dashurave e grave
Pa harruar dot as lodrat e fëmijëve,
as lodrat e fëmijëve.
Ndërsa ata, të vrarët, dergjen atje në baltë…
Nën peshën e krimit dhe të qiejve”.
(Prishtinë, 19 shtator 2006)
Në tekst përmenden, siç mund të shihet, emrat e një varg poetësh, shqiptarë e botërorë, duke sajuar një enumeracion (pa shenja pikësimi), që është në funksion të idesë së vjershës. Dihet kush është Federiko Garsia Lorka, dihet kush është edhe Osip Mandelshtami, ndonëse më pak se Lorka; dihet kush janë edhe Ismet Toto e Qemal Draçini, e edhe Jusuf Gërvalla e Havzi Nela, por mendoj se ka nevojë të tregohet, me pak fjalë, se kush është Fazli Greiçevci (për lexuesin shqiptar këndej kufirit), si dhe poeti Viktor Harra. Ky i fundit, Viktor Harra (Victor Jara, 1932-1973), është poet kilian i pushkatuar më 16 shtator 1973 në Santiago në moshën 41 vjeçare, nga diktatori i vendit të tij, që përmbysi me grusht shteti presidentin Alende, gjenerali Pinoçet. Diktaturat në Spanjë, në Amerikën Latine, pa përmendur edhe vende të Azisë dhe Afrikës, kanë marrë edhe jetë poetësh. (As Turqia nuk mbetet pas në persekutimin e shkrimtarëve dhe intelektualëve, sikurse edhe Greqia në kohën e diktaturës së kolonelëve). Po Fazli Greiçevci? Fazli Greiçevci (1935-1964), mësues dhe poet nga Drenica, i takon kësaj familjeje poetësh me fat tragjik, viktima të dhunës dhe çmendurisë. Shok i Adem Demaçit dhe pjesëtar i organizatës së tij politike Lëvizja Revolucionare për Bashkimin e Shqiptarëve (LRBSH), që kishte në program bashkimin e Kosovës me Shqipërinë, Fazliu vdiq nga torturat e UDB-së në burgun e Prishtinës më 17 gusht 1964, pas 14 ditë torturimi. Ishte koha që në popull njihet si “koha e Rankoviqit”, ish-ministrit të brendshëm jugosllav, të cilin Titoja e shkarkoi nga detyra në verë të vitit 1966, kur pa se po e rrezikonte edhe pushtetin e tij, por u tha se kjo masë ndaj tij ishte marrë edhe për shkak të sjelljes tejet të vrazhdë të organeve të sigurimit shtetëror “ndaj pjesëtarëve të kombësisë shqiptare”.
Garsia Lorka, njëri nga poetët më të shquar jo vetëm spanjollë, por edhe evropianë, ra viktimë e diktaturës së Frankos; Mandelshtami vdiq i internuar në Siberi për shkak të një poezie për Stalinin, në të cilën ndër të tjera thuhej: “Dhe vendimet gatuan me shkrim e me fjalë:/ Njërit plumbin mes syve dhe tjetrit në ballë…”. Ismet Toto, njëri nga intelektualët më të talentuar të viteve ’30 në Shqipëri, publicist i dorës së parë, u var nga mbreti Zog në moshën 29 vjeçare si pjesëmarrës i kryengritjes së Delvinës; Qemal Draçini, një pandan i Totos, por nga veriu i vendit, nga Shkodra e Fishtës, Mjedës dhe Migjenit, vdiq në burgjet e diktaturës komuniste. Poetët e Bërzeshtës, Genc Leka e Vilson Blloshmi, u pushkatuan nga regjimi i njeriut me mbiemrin Hoxha, që pati instaluar një nga diktaturat më të egra në Evropë dhe e pati shpallur vendin që drejtonte me grusht të fortë të parin dhe të vetmin vend ateist në botë. I fundit në këtë varg martirësh është poeti kuksian Havzi Nela, që u var në litar në vitin 1988 (ç’tmerr!) nga pasardhësi i “shokut Enver”.
Çfarë bilanci tragjik!
Letërsia shqipe ka pak tragjedi të shkruara, por shumë tragjedi të jetuara, të shkruara me jetën e poetëve, ka pasë shkruar dikur Rexhep Qosja, duke folur për Zef Seremben. Serembe pati jetë tragjike për shkak të fatkeqësive që e ndoqën në jetë, kryesisht në planin intim dhe familjar, kurse poetët në fjalë e pësuan për shkak të rrethanave shoqërore e politike në të cilat jetuan.
Dy poetët bërzeshtas i vrau bukuria, mençuria, zgjuarsia dhe ëndrra për liri. Ata guxuan të ëndërrojnë në një kohë kur ëndrrat ishin të ndaluara. Faji i tyre i vetëm ishte që guxuan të ëndërronin një Shqipëri të lirë, pa tela me gjemba në kufi, siç do të thoshte një poet tjetër me fat tragjik, Bilal Xhaferri. (Si djersë të ftohta ndrinin natën/ Mbi ballin tënd të argjendët yj’/ Me tel me gjemba gjoksi yt/ I lidhur mbeti në kufi).
Muza e vrarë dhe intuita e gjallë…
Muza e dy poetëve bërzeshtas është muzë e vrarë. Në historinë e letërsisë nuk janë të rralla rastet kur frymëzimi i poetëve dhe krijuesve të tjerë është ndërprerë për shkak të sëmundjes dhe vdekjes së parakohshme (Migjeni është i pari që na vjen në mend nga këta poetë), por edhe për shkak të dhunës së ushtruar nga pushteti dhe pushtetarët, ku hyjnë shumë poetë shqiptarë e të tjerë, por në rastin e Gencit dhe Vilsonit kemi një vrasje të dyfishtë: vrasjen e frymëzimit poetik, në njërën anë dhe likuidimin fizik, në anën tjetër.
Që të dy duket se kanë pasur parandjenja për atë që do të ndodhte. Është intuita e pagabuar e poetëve. Genci apostrofon hënën në qiell, Vilsoni flet për një makth të llahtarshëm. “O hënë, pse dole, moj, aq e trishtuar,/ Mos vallë për mua po mban zi?/ Ç’më fsheh ashtu me sy të lotuar, / Mos m’u sos jeta dhe unë s’e di?- flet Genci “i përhënur”, kurse tokësori Vilson krijon situatën sa imagjinare, aq edhe reale, që mbyllet me fjalën “arkivol”: “Një makth i llahtarshëm,/ Makth gjumi. Zgjuar. Tmerr./ Më bëhet sikur s’do të vdes kurrë./ Medet, sikur njeriu të jetonte përjetësisht./ Sikur t’i ktheja së prapthi vitet e mia, / Por jo për të rënë sërishmi në djep,/ Por në arkivol”.
Poezitë e Vilsonit (flas për ato që kam pasur në dorë) ishin larg vargëzimit për problemet e ditës, që kërkohej prej artit në atë kohë. Ai kishte tjetër kod shpirtëror. Edhe pse i ri në moshë dhe larg mjediseve ku zhvillohej jeta intelektuale (e, ndoshta, mu për atë), ai flet për problemet jetike të jetës njerëzore, duke vënë vis-à-vis konceptet antinomike: dritë-terr, fëmijëri-pleqëri, lindje-vdekje, djep-arkivol etj. (Të themi në parantezë se të dy këta poetë shkruajnë poezi pa tituj, me tre yllthe në vend të titullit, si të donin të fshiheshin prej censurës, duke mos e shpallur idenë e vjershës që në krye të herës).
Krijimi më i veçantë i poetit Vilson Blloshmi është pa dyshim Saharaja. E pata përfshirë pa asnjë dilemë në antologjinë Muza e Mëmëdheut (Njëqind poetë për Atdheun), botuar në 100-vjetorin e Pavarësisë së Shqipërisë, në mesin e njëqind poetëve nga e gjithë hapësira shqiptare, duke filluar nga De Rada, Naimi, Pashko Vasa, Fishta, Asdreni, Noli e Migjeni e deri te poetët e shquar bashkëkohorë (Kadare, Agolli, Arapi, Din Mehmeti, Shkreli, Podrimja, Spahiu etj.). Për atdheun mund të këndohet në mënyra të ndryshme. Poetët romantikë, Naimi me shokë, për ta ngjallur dashurinë ndaj atdheut e paraqitnin Shqipërinë si parajsë mbi tokë; Migjeni në vitet ’30 i këndonte atdheut me rezignatë e skepsë, por edhe me shpresë, sikundër edhe pandani i tij kosovar Esad Mekuli, kurse poetët e pasluftës, ata që e përqafuan me dëshirë realizmin socialist, e shihnin Shqipërinë kryesisht në prizmin ideologjik, si një vend që ndërton socializmin nën udhëheqjen e Partisë dhe që lufton armiqtë e jashtëm dhe të brendshëm pa kompromis (nga kjo armatë poetësh, në studimin tim për poezinë shqipe të periudhës 1945-1980, si përfaqësues më tipik kam identifikuar Llazar Siliqin). Ishin të paktë ata që përpiqeshin ta shihnin ndryshe, me sy kritik, të themi kështu, kurse akoma më të paktë ata që do të flisnin me pezm për gjendjen në të cilën ishte katandisur atdheu nën diktaturë, siç veproi Vilson Blloshmi te Saharaja, poezia e cila ndoshta ia hëngër kryet.
Saharaja: një parabolë e papërsëritshme
Për të treguar gjendjen kritike të Atdheut, poeti ka zgjedhur një figurë me karakter gjeografik: shkretëtirën e Saharasë në Afrikë. Por emri gjeografik në këtë rast shndërrohet në “topos poetik” (term i studiuesit gjerman Ernst Robert Kurcius/ Curtius). Saharaja është metaforë e atdheut të shndërruar në shkretëtirë, e Shqipërisë nën diktaturë, por Saharaja e Blloshmit është poezi me konotacione të gjera, që lejon mundësi të shumta leximi dhe interpretimi. Sadik Bejko thotë se “nëpërmjet alegorisë poeti denoncon situatën në të cilën ndodhej atdheu i tij”, kurse një autor tjetër, më pak i njohur, pohon se “Saharaja është një tekst i hapur poetik (…), që lejon këndvështrime e interpretime të ndryshme dhe të shumta”.
Poezia ka nëntë strofa katërshe me varg 11-rrokësh dhe rimë të alternuar të tipit: ABAB. (Në ndonjë botim paraqitet në formë astrofike, monokolone, por edhe si e tillë funksionon). Të nëntë strofat e saj sajojnë një tërësi homogjene artistike. Peizazhi i Saharasë jepet nëpërmjet prosedeut “minus”, duke pikasur mungesat e saj me anë të pjesëzës mohuese “nuk”: “Saharaja nuk ka miq e shokë,/ Saharaja nuk ka bijë, as bir”. Funksion të veçantë ka emri Sahara, që përsëritet 13 herë në tekstin e vjershës. Shkretëtira i ka shërbyer poetit si platformë për krijimin e një poezie dyplanëshe, që përmban, përpos aluzionit konkret, edhe një mesazh universal. Vetëm një poet i talentuar e vizionar, do të mund ta jepte në mënyrë kaq autentike vetminë dhe veçimin e vendit të vet, por edhe të çdo vendi tjetër të izoluar në botë. Në tekstin poetik aplikohet paralelizmi figurativ: Saharaja e përshkruar dhe Shqipëria e nënkuptuar. Saharaja është “një copë tokë”, që “bluan gurë në mënt’ e saj…”. Saharaja është poezi me rrezatime të gjera kuptimore: secili varg i saj, secila strofë, bart një mendim a emocion. Vjersha hapet me vargun: ”Saharaja, larg është Saharaja”, nëpërmjet të cilit poeti dëshiron ta largojë objektin e këngëtimit, shkretëtirën e Saharasë, për t’i ikur censurës, por kujdestarët e regjimit e kapën aluzionin dhe e bënë objekt ekspertize, veprim që solli, objektivisht, edhe ndëshkimin e autorit.
Saharaja është poezi e veçantë jo vetëm me kumtin artistik, por edhe me shtresën e saj tingullore, sepse, siç thotë teoricieni amerikan Rene Uellek (Ëellek), secila vepër letrare artistike është një sistem tingujsh prej të cilit del përmbajtja dhe domethënia. Rol të veçantë në strukturën e kësaj poezie ka përsëritja e tingullit “sh”, me të cilin fillojnë fjalët: shkrep, shtrojë, shkret, shfryn, shkrepëtin dhe shkretëtirë, kurse fjalët: myshk, hesht dhe trishtim e kanë në brendi. Në vargun e fundit, përmbyllës: “Shkretëtirë e shkretë mbetet shkretë”, tingulli “sh”, përkatësisht togu zanor “shkr”, përfton aliteracionin dhe rimën e brendshme. “Saharaja, larg është Saharaja, / Saharaja shkëmb e rërë e gurë, / Që ka shok veç emrin e saja./ Dhe ngaqë s’sheh ëndrra, s’sheh as drurë”. Shikuar nga ky aspekt mund të thuhet se poezia e Blloshmit është në vazhdën e traditës më të mirë të poezisë shqipe nga Naimi e Mjeda deri te Noli e Lasgushi. Me Nolin e afrojnë antitezat brilante: “Saharaja s’ka këngë të këndojë,/ Saharaja s’ka as lot të qajë”, kurse me Lasgushin e lidh “kujtimi që tret në pusin e harresës”: “Gjithçka e marrin vitet duke shkuar (…)/ Troket lehtë kujtimi i trishtuar”, që asocion me vargjet e poetit të Yllit të Zemrës: “Prej çdo gazi-e hidhërimi/ Mbetet pas vetëm kujtimi”.
Saharaja është kurora e poezisë së Vilson Blloshmit dhe një nga poezitë më me peshë të poezisë shqipe të kohës kur u shkrua, por ai ka edhe vjersha të tjera interesante, të krijuara me mjete e forma të tjera shprehëse.
Një përqasje e shpejtë dhe dy fjalë në fund
Poezia e Genc Lekës, ndryshe nga ajo e Vilsonit, nuk është aq e angazhuar në luftë kundër së keqes. Duke qenë bir i një babai të arratisur, Genci kujdesej të mos binte shumë në sy, ndonëse ky kujdes i karakterizonte që të dy. Ajo është një poezi lirike, intime, refleksive, që trajton tema e motive nga jeta e përditshme. Shkolla, nxënësit, mësuesit, oxhaku i vjetër, shtëpia e rrënuar dhe miqtë që vinin dikur në të, ciganët endacakë, natyra, stinët, dashuria, ëndrrat dhe përsiatjet për jetën janë motivet që trajton ky poet. Nota elegjiake e përshkon pjesën dërrmuese të vjershave të tij. “Qyshkur rënkon e hesht ti zemr’ e mjerë,/ Qyshkur, ti shpirt plot derte s’je i qetë!/ Veç… në s’ju çeli kjo pranverë/ … Për jetë jeni tharë, ah… për jetë!” (vargje nga poezia Për jetë, shkruar në janar të vitit 1971). Poezia e Gencit është, siç thoshte vetë, si pardesyja me dy faqe, që mund të lexohet në dy mënyra: brenda dhe jashtë sistemit letrar të kohës. Genci si poet debutoi në vitin 1961 me tri lirika të shkurtra dhe la pas vetes rreth 30 poezi. Poet i tij i preferuar ishte Jesenini, vdekjen e të cilit e krahason me zbritjen e diellit në varr, kurse nga poetët shqiptarë në pikëpamje të ndjeshmërisë dhe shprehjes afrohet me Jorgo Bllacin dhe Bilal Xhaferrin. Shkruan vargje kryesisht të rimuara e melodike, kurse në një rast e provon edhe sonetin (Soneti i kujtimit).
Vilsoni, edhe pse më i ri në moshë, është pak më i rëndë, më i menduar, më i zymtë. Ai përsiat për zigzaget e jetës dhe shtegtimin e njeriut nga lindja deri në vdekje: “Sikur të mbeteshin e shiheshin/ Rrugët nga vjen mendimi,/ Brenga, shpresa, vegimet,/ Të dukej krej i jetës zigzagu i gjatë/ Që nga ardhja në këtë botë e gjer/ Tek varri, pikës së llahtartë”. Në vargjet e tij ka shpeshherë shmangie stilistike dhe vizione apokaliptike, gjë që është veti e poezisë moderne. Njeriu për të cilin këndon ai është i lodhur dhe mban vetveten në kurriz. Ky njeri i shpërfytyruar, “masë zhelesh mishi e shpirti”, bredh rrugëve të zbrazëta, kërkon vetveten e nuk e gjen, por edhe kur e gjen nuk e njeh dot. Si te shumë poetë tanë bashkëkohorë, si në Shqipëri, ashtu edhe në Kosovë, te Vilsoni gjejmë reflekse migjeniane, gati reminishenca: “E as e di ç’të dhemb,/ Veç sulesh para, shkon,/ Me zemrën e rëndë plumb/ Dhe sa më shumë kërkon,/ Ç’kërkon,/ Më tepër/ E humb”. Thyerja e vargut e bën më dinamik ritmin, që i përgjigjet emocionit. Poezia e gjatë pa titull, që fillon me vargun: “Sërish dukesh në udhë”, një nga vjershat më të gjata të Vilsonit, ka pikëpjekje me Saharanë, veçse këtu vargu është i lirë. Subjekti lirik ecën “Mbi këtë tokë shkëmb,/ Mbi këtë tokë gur,/ Mbi këtë tokë kockë e lëkurë”. Togfjalëshi “kockë e lëkurë”, që përdoret për njerëzit e uritur dhe të sëmurë, i mvishet në këtë rast tokës, duke e zgjeruar fushën asociative të poezisë. Fjalët djep, varr, brengë, llahtar, gur, pluhur, gjak janë të shpeshta në leksikun poetik të Blloshmit, ndërsa fjalët: vegim, kujtim, mall, shpirt, zjarr e të tjera si këto janë të pranishme edhe te Genci, edhe te Vilsoni. Të dy janë poetë të trishtimit, herë më të lehtë e herë më të theksuar, që binte ndesh me tonin optimist të letërsisë së realizmit socialist. “Në komunizëm nuk lejohej të ishe i dëshpëruar. Nëse ishe, nuk duhet ta shprehje. Nëse e shprehje, duhet të prisje hakmarrjen e shtetit”, thekson Sadik Bejko në studimin e tij për këta dy poetë. Në rrafshin e figurës, Genci është kryesisht poet i personifikimit (në vargjet e tij nata hesht, hëna vështron, retë dremisin) dhe apostrofës (Oj hënë, pse dole, moj, aq e trishtuar?), kurse te Vilsoni mbizotërojnë kontrasti dhe paradoksi: “Nëse nuk munda brengës t’i bëj ballë,/ Zjarr përsëri unë kam në shpirt të djegur./ Nëse më i vdekur jam nga çdo i gjallë,/ Mirë pra, m’i gjallë jam se çdo i vdekur”.
Kjo vjershë njëstrofëshe do të mund të shërbente si epilog jo vetëm i poezisë, por edhe i jetës së këtyre dy poetëve, që iu këput dhunshëm jeta dhe kënga 45 vjet më parë.
Si përfundim do të mund të thoshim se poezia e Genc Lekës dhe Vilson Blloshmit arrin të komunikojë me lexuesin edhe pas më se pesë dekadash nga koha kur është shkruar. Dhe kjo ndodh jo vetëm për shkak të fatit tragjik të autorëve, edhe pse as ky fakt nuk është pa ndikim, por para së gjithash për hir të vlerës që ka kjo krijimtari, sado e paktë si sasi. Janë harruar shumë poetë që kanë shkruar mijëra vargje, duke e vënë artin e tyre në shërbim të propagandës së kohës, por kujtohen vargjet e ndjera lirike të Genc Lekës dhe vargjet tronditëse të Vilson Blloshmit, në mënyrë të veçantë Saharaja, që është maja e relievit të tij poetik, një krijim vërtet antologjik. Po të mos u ishte shuar jeta në vitin 1977, njërit në moshën 35, kurse tjetrit 29 vjeç (u pushkatuan që të dy një natë vere në vendin e quajtur “Përroi i Firarit”, 5-6 kilometra larg Librazhdit), do të kishin krijuar me siguri edhe vlera shumë më të arrira se këto që lanë kryesisht në dorëshkrim në fletët e nxira nga koha, por të pashlyera dhe të paharruara.