Ramadan Musliu, “Shtjellë shpirtërore”, poezi e zgjedhur, botoi Shtëpia Botuese “Beqir Musliu”, Gjilan 2021, faqe 2020. ISBN 978-9951-760-57-7
Poezia e Ramadan Musliut është e veçantë, sidomos për mënyrën e shkrimit poetik, po ashtu edhe për qasjen tematike të mendimit që ai e shtjellon në poezinë e tij. Kjo poezi i plotëson të gjitha vlerat e poezisë postmoderne. Si njohës i teorive letrare dhe i zhvillimeve botërore të poezisë, Ramadan Musliu gjatë gjithë jetës së tij u shqua për elokuencë të shprehjes, me vargun konciz e me mendim të thellë, mjaft eksperimentues dhe abstraksionist, njohës i antikes dhe mitologjisë. Më pas, i frymëzuar edhe nga letërsia arbëreshe, vargu i tij u bë edhe më i kompletuar, veçanërisht për motivin e mërgimit të cilin e ka shtjelluar më ndryshe dhe me kujdes të shtuar, veçanërisht kur mërgimi manifestohet si ndjenjë poetike. Ramadan Musliu ishte përkthyes i letërsisë botërore, pastaj redaktor librash poetikë, letrarë e historiografikë; pra, me një fjalë ishte shkrimtar i kompletuar, andaj dallohej nga brezi i tij. “Në mëngjesin e parë kur u linda/ Në vajin tim dëgjova/ Hapat e Pal Engjëllit/ Si shkonte duke e thënë përmendësh/ Formulën e pagëzimit nëpër shekuj”, (faqe 46). Diku tjetër poeti është shprehur: “Hap Çetën e profetëve/ Mesharin e Buzukut/ Dhe para Pasqyrës së Budit/ Rrëfehem si para vetvetes”, (faqe 47-48). Ky mendim poetik kaq i thellë e bën poezinë e Ramadan Musliut si tematikë mjaft të qëndrueshme dhe si vlerë letrare të pakapërcyeshme.
Veçantia e vlerës poetike
Ramadan Musliu, kapitullin e tij letrar e mbylli më herët sesa pritej, në moshën kur letërsisë shqipe mund t’i sillte edhe libra të tjerë poetikë, kritikë e artistikë. Megjithatë ka lënë pas vetes një poezi të veçantë, vlerën e së cilës, si me piketë, tashmë e kemi të përmbledhur në librin “Shtjellë shpirtërore”, libër ky që jep mundësinë për lexim të qasshëm dhe një qasje më të kompletuar të poezisë, me estetikë të rrallë dhe me rimën brilante. Autori e ndërtoi figuracionin e poezisë artistike në mënyrë të papërsëritshme, pra, një veçanti e cila si dhunti ishte e rrallë te ky poet.
KËNGA E TRUPIT
Trupi im në flakë fjale
heq mashtrimet heq stolitë
mvesh blerim fusha e male
sytë e mi i mbush me dritë
Fshehur nën shpuzë kënge
qenia ëmbël pëshpërit
jam në bredhje natë e ditë
si në rrjetë merimange
Rend zjarrit nëpër kohë
nëpër vdekje nëpër jetë
kohën time që ta njoh
Ky instinkt befasie
për një fjalë të vërtetë
trupit viktimë m’i bie
Faqe 51.
Poezitë përfaqësojnë shqetësimin e përhershëm të tij dhe sigurisht, edhe shumë e shumë motive të tilla poeti i ka marrë me vete. Preokupimi jetësor i Ramadan Musliut duket të ketë qenë shkrimi estetik dhe mendimi artistik, të cilët i kultivoi me një pasion të papërsëritshëm. Ai kishte intuitë të zhvilluar, mendim të thellë në qasjet tematike; ishte personalitet i letrave shqipe që dëshmoi cilësi në shkrimin letrar, me kritikën brilante dhe me studime të thelluara letrare, të cilat iu bënë pasion krijues. Me një fjalë, Ramadan Musliu ishte tip aristokrati në shprehje dhe mendim! Kjo ishte bota intelektuale dhe krijuese e Tij dhe së këndejmi, edhe bota poetike e cila shpaloset në mënyrë brilante përgjatë librit “Shtjellë shpirtërore”.
Një shekull para se të shfaqet
dritë bënte rreth nesh në astral
as për gjashtë shekuj nga faqet
e Dheut të Arbrit s’ hiqet drita kristal
Faqe 72.
Kjo është dhembje
plazmë që tajit ëndrrën
kur faqen e pasqyrës
e pastron me lot.
Faqe 75.
Të këtij motivi janë edhe poezitë: Gjuha e gjallë, (Eqrem Çabej); Me fjalë shpirti në buzë, (Nënës Tereze); Gravurë në bronz, (Dëshmorëve të atdheut) dhe disa poezi të tjera.
Shtjella e poezisë
Shtjella e kësaj poezie ka kuptimin e rrjedhës së përhershme dhe zhvillimeve të pandalshme poetike e letrare, ku qëndron: “mes emrave: historia/ mes foljeve: jeta/ nëpër këngë: vepra”, (faqe 81). Po ashtu ka kuptimin e rrymës letrare, ashtu sikurse shpjegohet, për shtjellën e ujit dhe shtjellën e erës. Aty ku ndeshen dy rrjedha të kundërta uji, ose dy fryma a erëra të forta dhe mbase të tërbuara, do të krijohet një ndërmjetësim i ri, qoftë ky ujor ose ajror dhe siç duket, në mënyrë të ngjashme me këto shtjella kozmologjike është zhvilluar dhe krijuar edhe poezia e Ramadan Musliut. Kjo poezi është ndërtuar mbi një specifikë të veçantë, që mund të kategorizohet si poezi përfaqësuese e postmodernizmit, në të cilën janë gërshetuar elemente të poezisë moderne dhe asaj klasike, me njohje nga antika e mitologjia. Këto elemente kanë freskuar mendimin postmodern në poezi dhe kanë krijuar një shtimung përjetues – atmosferë tejet të këndshme, e cila manifestohet si shakullinë e mendimeve përdredhëse, në vorbullën e së cilës përjetohet ai, shtimungu, si përjetim i rrallë emocional dhe si mënyrë e re artistike e të shprehurit poetik.
PËR EMRIN E LASHTË TË TRUPIT TONË
Pa kompas me vete pa orë dhe pa asgjë
lundronim detit plot lagështirë e reumë
për të dalë në brigjet atdhetare
…
Marinarët zhvisheshin deri në palcë:
njëri çonte spirancën tjetri velat shpaloste
jeta duhej zbarkuar në breg
…
Dikur vonë shumë vonë
nga thellësia somnambule e historisë
shfaqeshin bukuroshet e jetës sonë lakuriqe
me gjerdane psherëtimash varur në gushë
Faqe 87
Kjo shtjellë (si kuptim a nocion psikologjik), të përvetëson, por në momentin që subjekti do të bjerë në tokë, drithërimat e kësaj rryme metaforike, e këtij mendimi të thelluar artistik dhe të këtij përjetimi socio-psikologjik kaq të rafinuar, sikur vërvitin magjinë, pasi poezia e Ramadan Musliut, nuk është poezi në të cilën mendimi kapet në sipërfaqe, në një varg a strofë të saj. Kjo poezi është e konstruktuar si mendim i thellë tematik e meditativ, që të detyron lexim të kujdesshëm. Duke e përjashtuar ciklin e poezive me rimë të përsosur, që pëlqehen për ritmikën që kanë, edhe thellësia e mendimit të tyre, si nuancë tjetër, sfidon secilin krijues me përvojë, edhe ata që me vite e trajtojnë poezinë si art letrar.
Duke pritur në radhë
dikush për gazetë
tjetri për letër tualeti
u bëmë edhe vetë
për t’u hedhur në plehra
Poezia: “Fati i keq”, faqe 89.
Sidoqoftë ky ndijim rrëmbyes i vargut është aftësi dhe afinitet poetik, për të përfshirë anën shpirtërore e cila të fut në atë vorbullën (shtjellën) e tyre tematike, pastaj me ngadalë zhvillohet e zbërthehet kjo frymë e re poetike. Nga ana tjetër “shtjella” poetike lidhet me aspektin e përjetimit “shpirtëror”, që të lë një mbresë të gjatë paskëtaj. Kjo do të thotë që nga çasti i leximit e më pas, në kohën që do të vijojë, kjo poezi manifestohet si metamorfozë e zhvillimit të brendshëm evolutiv, ndjenjë e përjetimit artistik, përkatësisht shtjellë e historisë poetike të Ramadan Musliut. Janë këto arsyet se pse them që titulli i librit “Shtjellë shpirtërore”, është gjetje fatlume dhe në të njëjtën kohë edhe gjetje figurative, që intrigon për një qasje serioze, për një përkushtim të qasshëm dhe njëkohësisht edhe të thelluar të kritikës letrare.
I shtrëngova zengjitë
dhe i graha
kërmillit tim
të fshehur
prapa një shkurreje
brenda veshit
Dhe dola
nëpër atë korridor
kokulur
nga lëkura
se më s’ma mban
t’i dal dikujt
në mejdan
Poezia: “Në kopshtin e zverdhur”, faqe 92-93.
Modernizmi poetik
Libri “Shtjellë shpirtërore” është strukturuar në gjashtë cikle: “Brenda prushit të fjalëve”; “Në shtjellën e hijes sime”; “Ëndrra e hap derën e harrimit”; “Kohë e djegur në shpirt”; “Në thjerrëzën e syrit” dhe cikli “Syve të t’u liqeni mbyll kaltërsinë”, kurse poezitë e përzgjedhura janë pjesë e pesë librave të autorit, të botuar në të gjallë të tij: “Parodia e trupit”, 1981; “Shqisa e gjashtë”, 1985; “Pasqyra e të rrëfyerit”, 1987; “Në zemrën e gjërave”, 2004 dhe “Gjendje neutrale”, 2019.
Poeti Ramadan Musliu, shquhej për një modernizëm të vargut, për mënyrën estetike të shkrimit poetik dhe për shprehjen artistike, përveç thellësisë së mendimit. Poezia e tij, si një interpretues i shqetësimeve personale, shquhet edhe për nëntekstin specifik që lidhej drejtpërdrejt edhe me zhvillimet e shumta socio-politike, ndërsa poezia kurdoherë është shquar për mendimin e peshuar të fjalës publike. “Duke pritur në radhë/ Dikush për gazetë/ Tjetri për letër tualeti/ U bëmë edhe vetë/ Për t’u hedhur në plehra”, (poezia: “Fati i keq”, faqe 89). Ai ishte i saktë dhe i guximshëm. Revoltë kjo e shprehur përmes poezisë, herë të drejtpërdrejtë, e shpeshherë e shprehur përmes metaforës ose ironisë, ku poeti ka realizuar dëshpërimin dhe pezmin si pjesë e pandashme e proceseve me të cilat përballej shoqëria njerëzore, në një vend me turbulenca të zhvillimeve dhe të dhunës politike. ”Shtron gazetën mbi tryezë/ E vë ushqimin mbi të/ Dhe duke lexuar/ Përtyp mbeturinat/ E ditës së djeshme”, (poezia: “Ushqimi i thatë”, faqe 107).
Vrojtim për mërgimin arbëresh
Plaga e mërgimit, qoftë si motiv, po më tepër si vrojtim, kundrohet si rikthim i domosdoshëm te plaga që ka brejtur qenien nacionale. Kjo grithmë, për shekuj të tërë është manifestuar tek Arbëreshët e Italisë, të cilët për Ramadan Musliun kanë qenë frymëzim i përhershëm.
U ktheva nga mërgimet e mia
erdha nga gjumi i rremë
me ëndrra për të ardhshmen
Shih
dy qerberë
kafshë të liga
rojë bëjnë
te pragu i shtëpisë
Poezia: “Mërgimi i mendjes”, faqe 49.
Ndërsa në poezinë “Rekuiem për Zef Seremben”, (faqe 76-78), Ramadan Musliu thellon edhe më tej dashurinë e vet për botën arbëreshe, andaj është më i dukshëm motivi i mërgimit, të cilin siç e theksuam e kemi prezent nga libri në libër. Ramadan Musliu nuk e ironizon mërgimin, por e trajton si fatkeqësi të shoqërisë, i vetëdijshëm se edhe mërgimet e reja do të kenë fatin e migrimit arbëresh, ai s’pran së shkruari, kurse klithma poetike është kundër çdo lloj migrimi nacional.
Pa dyshim Ramadan Musliu kishte një dashuri të veçantë për botën arbëreshe, ndaj motivin arbëresh që zhvillohet në disa trajta, e ndeshim edhe në poezitë: Natë Kalabreze; Kënga e mërgimit; Mërgimi i frymës; Mërgimi i trupit etj., në të cilat vetëm sa zgjerohen dijet, kurse qasja bëhet më e përshpirtshme. Shikuar nga ky prizëm dhe për disa ndijime specifike, e shoh të udhës për të sjellë të plotë poezinë kushtuar Zef Serembes.
REKUIEM PËR ZEF SEREMBEN
I .
Po vjen detit
detin po e sjell në sy
dhe një gur kripe të vendlindjes
udhës së lashtë nëpër gjumë
nëpër detin me furtunë
sypafjetur truplodhur
gjuhë gjaku, gjuhë nëne
këndoje nëpër histori
Ç’tel i hollë kënge
tëhollohet në kudhrën e zemrës
kur shpirti arbëresh
shpall të kremtet e gjuhës mëmë
O prush i fjalëve të mia
Zef Serembe po këndon me mua në duet
këngën që ashtin bren
zë bilbili është a erë e jugut
II.
Ngjyra e gjakut tim a është kjo në botë
flutura të limfës janë këto fjalë
ndjenja ime pastaj
ulet në një qoshe të mendimeve
dhe përvajet
III.
Valët e detit gurin e kripës
e hodhën në bregun e detit tim
tash njelmësia e bukës është njelmësia e gjakut
Ç’kërkojmë tash nëpër botë
kurbetçarë të bukës
ç’kërkojmë zemra ime
Nëpër anije trupi ynë nëpër botë
bredh pa busull e pa fanar
IV.
Fanari me flokët tanë fitil
dritë bën në këtë tempull
kur në gjunjë kërkoj shëlbim
nga Atë Lekë Matrënga
O ai kandil iluzor kandil iluzor
natën e varrit ma ndriçon në trup
Kush më zgjon me shpirt ndër dhëmbë
kush ma premton parajsën
në malin e shenjtë
kush ferrin nën diell
V.
Tash nata po tretet
velat e agimit
nga frymëmarrja shpalosen
Gjumi që ikën detit
flokët me stërkala zgjimi
m’i veson
kur ëndrra e trupit të huaj
baltës shpirtin ma tërheq
zhvarur nëpër kohë
Verb poetik i formës së harmonizuar
Poezia e Ramadan Musliut është klasifikimi më i mirë i motiveve dhe tipareve thelbësore të përbashkëta, ndërsa gjuha e poezisë është tipologji më vete që nxjerr në pah verbi poetik i saj, veprim ky i ideve si anë tipike të kësaj poezie. Vlera e saj përftohet si lëndë lirike që përmbledh anët më të spikatura të vlerës themelore. Si tematikë trajton aspekte historike apo merret me dukuritë shoqërore e politike, duke paraqitur në mënyrë metaforike anët e rëndësishme të veprimit, parë si verb poetik i formës së harmonizuar dhe i tërësisë si veprim të subjektit të marrë për shqyrtim, qoftë si qasje poetike ose si qasje metaforike.
NATA E VARRIT
Një vaj mbi vaje
në botën tonë
të zënë në lak
sikur Zoti të na kish lënë
të vetëm
në natën e varrit
Faqe 172.
Metafora e poezisë së Ramadan Musliut ka ndërtim asociativ, asonancë e cila nëpër poezitë ku nuk e zbathet rima e plotë shpeshherë vërehet i njëjti tingëllim në fjalët fundore, duke krijuar një rimë ndryshe asaj klasikes së cilën autori e zbaton në mjaft poezi të tjera, që (për shijen time) janë krijimet më të mira të këtij libri. Ky afinitet për të zbërthyer kuptimësinë figurative, në mënyrë të pashmangshme e bën vargun poetik të Ramadan Musliut specifik dhe me figurshmëri metaforike. Ndër më të mirat për rimat e sistemuara, qofshin si trajtë apo si përmbajtje motivore, janë poezitë: Himni i krijimit; Kënga e trupit; Çelësi i ëndrrës guacën çel; Ideali; Këngë e përshpirtshme; Zalli; Acari; Kanarinë kristali; Fotografia e zemrës; Rrezitja në hënësinë; Hënësia e trupit tënd; Hënësina që po shuhet; Mashtrimi i hënësisë etj.
Mishërimi artistik si dhunti hyjnore
Mishërimi artistik si dhunti hyjnore në vetëdijen krijuese të Ramadan Musliut përcakton angazhimin e tij në fushën e poezisë, të cilën në kuadër të mozaikut të përgjithshëm ai e kishte pasion, e kishte frymëzim jetik e epik, se mbase vetëm përmes artit të shkruar ai la gjurmët përtej asaj që quhet jetë. “Mollën e grindjes/ E kanë ngrënë/ Po djalli më në shishe/ Nuk po hyn”, (poezia: “Mbyllja në vetmi”, faqe 169). Por tej-jeta e tij është materializuar vetëm në sajë të librit dhe shkrimit artistik. Kjo dhunti në qenien e krijuesit është hyjnore; është psikologjia e vetë krijuesit, i vetëdijshëm për krijimin artistik që bënte. Poezia e Ramadan Musliut, përveç anës estetike dhe artistike, ka një psikologji të veçantë e cila që në fillimet e botimeve e bëri poetin më të dukshëm dhe natyrisht edhe më të pranueshëm në rrethin e zërave premtues që u shfaqën në ato kohë. ”A ka trupi ujë sa deti/ Apo deti mbushet lot/ Ndër qeliza kush e gjeti/ Zjarrin tim që s’shuhet dot“, (poezia: “Sonet akuatik”, faqe 161).
Përfundim
Psikologjia e kësaj poezie ka arritur të depërtojë në vetëdijen krijuese duke arritur të tejkalojë krizat shoqërore e politike të kohës. Kjo dhunti poetike e Ramadan Musliut bëri komunikimin me lexuesit dhe së këndejmi u rreshtua shpejt me elitën krijuese të asaj kohe, e cila i hapi rrugë Ramadan Musliut në sajë të vlerës së tij, duke e pranuar prirjen e tij drejt poezisë postmoderne, tendencë në rritje e sipër gjatë asaj periudhe. “Erdhi koha/ Që gjithkush ta brejë/ Ashtin e vet/ Jetë qençe/ Me asht mes dhëmbësh/ E bisht nën këmbë“, (poezia: “Darkë qençe”, faqe 158), ose vargjet: ”I zhveshi rrobat/ U la e u shpërla/ Gati për të hyrë/ Nëpër atë vrimë të gjilpërës“, (poezia: “Vrima e gjilpërës”, faqe 138). Ky zbulim poetik, që për kohën ishte një risi, u pranua si vlerë dhe u inkurajua, pasi përveç nuancave kundërshtuese të poezisë, poeti e ka vrojtuar suksesshëm realitetin e kohës duke e përcaktuar saktë. Prirja gjykuese e bëri atë pjesë të tërësisë krijuese që premtonte: “E kaluara/ Më sot s`do të jetë/ As e nesërmja/ Si sot e dje“, (poezia: “Koha vdes në vetvete”, faqe 100).
St. Gallen, 10 prill 2022