Në periudha të vështira për njerzimin , si lufta kriza, pandemitë, letërsia ndihmon për të kuptuar rëndësinë e jetës përmes hapësirës dhe peshës që përhap e mbart fjala .
Duke lexuar një intervistë të shkrimtares Jojo Moyes për librin e saj “Unë më parë se ti“ dhënë gazetës Indipendent ,botuar në shqip nga Uegen, mësoj se shkrimtarja frymëzimin e merr nga lajmet e ditës ,nëpër gazeta , nga Media .. Ajo rastësisht para pak vitesh kishte dëgjuar për rastin e lojtarit regbie Daniel Xhejmsit, i cili pasi u paralizua u mbushi mendjen prindërve ta lejonin të shkonte në Dinjitas, qendër për kujdesjeje . Jeta si një i paralizuar nuk është thjesht një jetë i ulur në karrocën me rrota ,por një betejë e e pafundme , kundër dhimbjes dhe infeksioneve si dhe një sfidë e fortë mendore. Jeta i mbush shekujt plot ngjarje,ndodhi, luftra, zhgënjime e fitore , zbulime e arritje.Dhe shkrimtarja në fjalë nuk është as e para e as e fundit që frymëzohet nga ndodhitë dhe ngjarjet e jetës .
Dhe unë sot ratësisht lexova në face -book për “Misteri i një lajmi“,një libër me tregime e shkrime psikoanalitike , të poetit dhe shkrimtarit Edmond Shallvari emigrant në Greqi prej vitesh.Ky libër më së mirë vërteton se shkrimtari frymëzimin e ka marrë nga jeta reale në tokën Helene ku ai punon e jeton.Në tregimin “Pirroja i Epirit në Referendum“,është vetë jeta me ngjarjet e saj , është Pirroja, luftëtari i lashtë , i sjellë në kohët moderne , i cili frymëzon dhe i jep material rrëfimtarit të trillojë me fantazinë e tij duke u mbështetur në ngjarje reale.Pirroja, i mësuar të fitojë përmes humbjes , nuk tërhiqet nga fusha e betejës, përkundrazi vendos të largohet nga bisedimet dhe shpall Referendumin e madh popullor, ku është populli ai që do të vendosë për të ardhmen e tij.
Është vetë jeta që ia dikton shkrimtarit këtë frymëzim.Të them të vërtetën populli vendas e aq më tepër ne emigrantët, që i përjetuam ato ngjarje sa tragjike edhe komike në Greqinë moderne, një vend evropian tashmë me një histori e kulturë të lavdishme nuk kuptonim shumë gjëra nga gjithë ato që thuheshin e shkruheshin në lajme.Asgjë nuk dihej e saktë, e qartë. Shumica e gjërave ndryshe kuptohej e ndryshe interpretohej, disa gjëra trilloheshin, skenoheshin nga mendja jonë e shokuar dhe e bombarduar nga lajmet e ditës.
“Ajo për të cilën nuk mund të flasim,duhet ta kalojmë në heshtje “,thotë Ëittgenstein, filozof austriak i shekullit të njëzet. Po a mund ta kalojmë në heshtje këtë makth që po kalon mbarë bota.Ne thjesht dëgjuam për përhapjen e virusit ,por nuk dimë gjë për arsyet, shkakun e vërtetë,thjesht u informuam për masat parandaluese dhe për proçesin që duhet të ndjekim në rast prekje nga virusi.Shumë gjëra nuk i dimë , as të vërtetën , por edhe nuk mund të rrimë pa folur , pse , si ndodhi, kur, qysh,për çfarë, ku , e të tjera pyetje që na brejnë përbrenda. Në raste të tilla njerzimi i drejtohet filozofisë, besimeve fetare,shkencave të ndryshme si atyre të lashtave edhe të kohëve të fundit. Nuk e dimë nëse filozofia mund të zgjidhë probleme dhe çështje siç është kjo e epidemisë, apo duhet ti anashkalojmë ato duke i lënë në heshtje. Mos vallë duhen rilexuar dhe rishikuar librat filozofikë nga e para.Ne nuk mund të flasim për vërtetësinë e përhapjes së korona virusit por ja që nuk po e lëmë as nuk po e kalojmë në heshtje.Mbase është ashtu siç shkruan Marks dhe Engels “Gjithshka që është e fortë , shkrihet në ajër“. Por si dhe a mundemi ta kalojmë në heshtje e të tretet virusi vetë në ajër kur edhe pse u mbyllëm brenda katër mureve të shtëpisë, lajmet e ditës na ndjekin nga pas e na bombardojnë.Dhe fantazia ime merr krahë.Dua të shkruaj një libër aq shumë e frymëzuar jam sot.Po si mos të jem kur ..
Një njeri me maskë dhe me bombolën e dizenfektimit në kurris kaloi para dritares sime që në pikën e mëngjesit.Vetëm ai, asnjë tjetër në rrugë.Të gjithë kanë frikë të dalin. Kushedi se ku do të kenë raportuar për ndonjë të prekur nga virusi. Hyj në rrjetet sociale . Vetëm lajme për të prekurit nga virusi. Hap radion për të dëgjuar pak muzikë. Vetëm njoftime për numrin e të vdekurve dhe numrin e personave të prekur nga virusi kudo në botë. Përmatanë murit ndarës me gjitonët dikush teshtiti. Ktheva kokën e tmerruar.Nuk e di nëse duhet ta mbaj maskën edhe brenda në shtëpi.Prej mureve të çarë e të plasaritur nga tërmeti hyn virusi e më kap dhe mua, mendova.Tani për një gjë nuk jam e qartë . Virusi është një trillim apo një ngjarje e vërtetë.Ç`farë duan të fshehin me këtë lajm të kobshëm, apo erdhi vërtet fundi botës.Dhe fantasia ime merr krahë dhe truri vazhdon e punon …
Mos vallë kanë hyrë jashtë tokësorët dhe qeveriu nuk do që ata të takohen me ne. Mos vallë po hyjnë në Shqipëri refugjatët për të zëvendësuar njerzit që po ikin emigrantë nëpër botë.Mos o zot, mos filloi Lufta e Tretë Botërore dhe nuk po na e thonë dot.Po si na u ngritkërka një laborator që krijon viruse në një krahinë të Kinës dhe shteti Kinez nuk ishte në dijeni. Po ç`kanë me moshën e tretë xhanëm, le të shohin dhe pensionistët një ditë të bardhë tani në pension. Ata kanë punuar për atë pension . Mos vallë kanë falimentuar bankat botërorë.U rëzua sistemi i komunizmit, ra sistemi socialist , ra dhe ai kapitalist. Po tani kush e ka radhën. Ndoshta duan të zvogëlojnë tregtinë e mallit kines që ka pushtuar botën.Lojra politike hesapi që ne nuk i kuptojmë e as nuk i marrim vesh . Ku është dëgjuar të mbyllen kufijtë nga një virus.Vetëm në diktaturë mbyllen kufijtë, si ajo e Hudës në Greqi .Nuk e di në se ishte vërtet një diktaturë e vërtetë apo një trillim politik.Po thirret kujtesa për të rishkruar historinë.Mua më shkon në mendje thënia .“ Historin e kanë shkruar fitimtarët.“Ndoshta ka ardhur koha e humbsave të shkruajnë historinë. Por me shpejtësinë që po përhapet ky virus , nuk i shkon në mendje njeriu as për humbsa e as për fitimtarë. Mos o zot.
Duke shfletuar nga AntologjiaPoetike Botërore ,gjeta këto poezi përkthyer nga anglishtja nga Jeton Kelmendi.
FUNDI I BOTËS
Këto vite
ju marr ju nëpër botë
si një politikan
më shumë si një dogmë e vjetër në çështje dashurie.
Këto vite
ju dhe bota po kënaqeni me njeri tjetrin.
si një palë aktorësh.
më shumë se një palë homoseksualësh.
Oh, këto vite ,
ti fle së bashku me botën,
por ti nuk ke ditur asgjë rreth botës
Oh, këto vite .
Kambanat eoliane në qiell, janë si një i dehur
që çalon përgjatë tunelit të kohës .
[ Nga Zhang Zhi, poet dhe kritik i shquar në Kinë .]
Përderisa dhimbjet , vuajtjet, gëzimet, hidhërimet,lufta dhe paqja , lindja dhe vdekja janë fakte, emocione dhe gjendje shpirtërore që e kanë shoqëruar njerëzimin,ato ndonjëherë mund të përballohen më lehtë me ndihmën e poezisë, lexova diku.Dhe u ula të shkruaj këtë poezi sot,për tu larguar sadopak nga lajmet dhe postimet e portaleve .
U mbylla në dhomën e poezisë.
Në oaz aromash të panuhatura më parë,
Freski e flladtë , mori ngjyrash ,
në një delir emocionesh,
fjalëve të pashkruara tu rri pranë .
Por dua të ha përveç tre vakteve
edhe një çokollatë diete,
Më të zezë se sa vetë zija e bukës.
Të vrapoj pas ëndrrave ashtu si më thanë,
Për medalion bota ka virtytet,
nderin dhe moralin e pastër,
por koha nuk i përfill aspak.
eh, për mëkatin nuk bëhet fjalë,
është i ëmbël , mjaltë.
Ah, të bëhesha dhe një herë e re ,
Pastaj le të vdisja..
Sot jam këtu,
e mbyllur në shtëpinë e poezisë .
jo, e qetë , aspak
se teshtima e gjitonit plak në dhomën përmatanë
i prekur nga korona virusi, ndoshta
më trondit e më kujton
se përveç shishes së ujit këtej e tutje
na duhet të ngremë dhe bombolën e oksigjenit më krahë.
Korona virusi po bën kërdinë jashtë.
Më duhet të dal nga poezia ,
para se të lindë sovrani
dhe të ushtrojë tmerr e terror
mbi njerzimin e ngratë.
Të djeshmen s`mund ta kthej mbrapsht,
iku,pa më thënë një fjalë lamtumire.
E nesërmja akoma nuk ka ardhur.
E sotmja,
e di që do kalojë ,
e mbyllur, pa u jetuar, e vrarë.
Por mua nuk më vret dot sovrani ,
se më parë më vrau mbetja e qefit tuaj ,
mbetjet prej mërzitjeve të tyre meskine
më vrau mbetja cinike e hatrit të të tjetrit,
mbetja e dëshirave të mia të parealizuara.
Më vrau frika prej të pathënës fjalë .
Edhe Murtaja , vdekja e zezë , ashtu si lufta, kriza , katastrofa , terrori,shkatërimi i jetës nga kushtet atmosferike, ska se si të mos lërë gjurmë në letërsi dhe art, ku vdekja bëhet tematika kryesore,ku lufta mes jetës dhe vdekjes përmes alogorisë bëhet konflikti kryesor artistik.Poezia dhe arti në përgjithësi nuk e kanë mundësinë për të zgjidhur çështje të mëdha , të jetës,të kohës dhe të botës , por janë në gjendje të ,të formulojnë pyetje të sakta e të qartë dhe të ngrenë fort zërin për të kërkuar përgjigje të ndërgjegjësuara , të vërteta.
Anton Çehovi, dramaturgu dhe një ndër shkrimtarët më të mëdhenj të tregimit të shkurtër, nuk kërkoi falje për vështirësitë që i krijonte lexuesit në tregimet e tij dhe kritikës iu përgjigj me këto fjalë. “Ju me të drejtë,kërkoni që autori të mbajë një qëndrim intelekt në veprën e tij , por ju ngatërroni dy gjëra, zgjidhjen e problemit me atë të shtrimin drejt të problemit.“Për Çehovin dertyra e artistit nuk ështe të zgjidhë probleme, as të japë përgjigje pyetjeve që shtron koha, por të shtrojë drejt problemet duke formuluar qartë e saktë pyetjet.
Një tjetër thënie e Çehovit është “ Nëse duhet ta bësh lexuesin të lëvizë duhet të shkruash ftohtë“, çka ka zgjuar debatet brenda kritikës .Por shkrimet e Çehovit , tregimet e shkurtra vetëm të ftohta nuk ishin.Plot delikatesë, me përshkrime të mahnitshme, me humor therrës e herë me satirë, tregimet e tij dhe sidomos karakteret e realizuara aq bukur ,me dashuri e ngrohtësi ,jetojnë të gjalla deri në ditët e sotme.
Albert Camy është fitues i çmimit Nobel për letërsi më 1957 .Me veprën e tij,“ Murtaja “mbetet një ndër shkrimtarët më imponues, bashkëkohor sepse vepra e tij tingëllon kaq aktuale deri në ditët e sotme.Historia në pak fjalë është kjo.Qyteti Oran, në Algjeri,aty rreth viteve 1950 u gjend i izoluar për shkak të murtajës. Numri i të prekurve rritet me shpejtësi nga dita në ditë, numri i të vdekurve nga ora në orë, nga çasti në çast.Në një gjendje izolimi të plotë banorët e qytetit vazhdojnë të jetojnë, të shpresojnë, të përballen , të dorzohen , të falen e luten në Perëndi e Zot të luftojnë, të kundërveprojnë, pse jo disa prej tyre dhe të përfitojnë nga gjendja e krijuar.Karakteri i banorëve , ndryshon, sjelljet e tyre po ashtu tjetërsohen.Ata jo vetëm që humbasin njerzit e tyre më të afërt , por humbasin, dashurinë, ndjenjat akoma dhe lirinë.Çështja e murtajës, vdekja e zezë, nuk ishte më një problem personal, por një çështje masive e të gjithë banorëve , që nga drejtori i burgut e deri tek i burgosuri i fundit, që nga këshilltari i lartë e deri tek qytetari më i varfër , të gjithë pa përjashtim ishin të kërcënuar nga vdekja.Por e keqja më e madhe nuk ishte mikrobi që përhapte kudo murtajën, por njerzit u ngurtësuan, u bënë pa ndjenja, pa mendime, pa ide, pa dëshira , pa kujtesë, pa shpresë.Gjithshka ngriu, edhe vetë dashuria , gjithshka e krijuar dhe e fituar me aq mund e përpjekje u shfaros nga faqja e dheut. “Sepse dashuria ka nevojë për një të ardhme ,kurse për ne tashmë nuk kishte më , veç disa çaste .“shkruan romancieri.
Murtaja ishte ajo që mbylli jo vetëm portat e qytetit , por edhe portat e zemrës , mendjes e shpirtrit , u kishte larguar dashurinë njerëzore banorëve,ç ka kish bërë që ata të harronin gjithshka.Dhe kjo ishte armiku kryesor që kërcënon çdo banor, çdo qytet çdo epokë.
Vjen momenti kur murtaja largohet dhe qytetit Oran i kthehet jeta normale, me ritmet fiziologjike edhe pse me shumë humbje në të gjitha anët, si në atë shpirtërore, materiale dhe njerëzore.Autori, përmes personazhit kryesor, doktorit Rie, i cili qëndron i menduar e veçmas turmës që përqafohej , gëzohej, do të japë një mbyllje sa të bukur aq edhe domethënës mes fjalëve të tij. “Murtaja nuk vdes, as nuk zhduket.Ajo mund të rrijë e përgjumur vite të tëra në mobilje, në rroba, se ajo pret me durim e këmbëngulje në dhoma e qilare,në arka ,në shamira dhe në stivën e letrave të vjetra.Dhe se do të vijë dita e trishtë që për ti dhënë një mësim njerzve ,murtaja do të zgjojë përsëri minjtë. Dhe atëherë do ti dërgojë për të ngordhur në ndonjë qytet të lumtur.“
E çfarë i mbetet njeriut , përderisa është i pafuqishëm para kërcënimit të natyrës , përpara tragjedive e katastrofave të mëdha.
Asgjë, veç ndjenjës së dashurisë për njeri tjetrin dhe më kryesorja të jesh e të mbetesh Njeri në kuptimin e plotë të fjalës, përtej çdo teorie filozofike, fetare , shkencore , arritje e suksesi.
Ndryshe e shprehin poetët dhimbjen, frikën, dashurinë dhe shpresën.Ata jo vetëm e pikturojnë çdo ndjenjë por edhe i këndojnë , secili poet me mënyrën e vet.