7 dhjetor 2012
Të nderuar anëtarë të Akademisë Suedeze, Zonja dhe Zotërinj:
Nëpërmjet mediumeve të televizionit dhe internetit, imagjinoj se secili këtu ka të paktën një njohje të përciptë të Rajonit të largët të Gaomit Verilindor. Ju ka mundësi ta keni parë babain tim nëntëdhjetë vjeçar, si dhe vëllezërit e mi, motrën time, gruan time dhe vajzën time, madje edhe mbesën time, tani në moshën e saj një vit e katër muaj. Por personi që në këtë çast më së tepërmi është i pranishëm në mendjen time, nëna ime, është dikush që ju kurrë nuk do ta shihni. Shumë njerëz ndanë nderin e fitimit të këtij çmimi, por jo dhe ajo.
Nëna ime lindi në vitin 1922 dhe vdiq më 1994. Ne e varrosëm atë në një kopsht me pjeshkë në lindje të fshatit. Vitin e kaluar qemë të detyruar ta lëviznim varrin e saj ca më larg prej fshatit në mënyrë që të bëhej vend për një linjë të propozuar hekurudhe. Kur e gërmuam varrin, pamë se arkivoli ishte kalbur dhe se trupi i saj ishte shkrirë me dheun e lagësht përreth. Kështu ne gërmuam ca prej atij dheu, një veprim simbolik, dhe e morëm për vendin e varrit të ri. Ky qe momenti kur mora dijeni se nëna ime ishte bërë pjesë e dheut, dhe kur unë fola me mëmën (e bërë) dhe, unë vërtet po flisja me mëmën time.
Unë kam qenë fëmija më i vogël i nënës sime.
Kujtesa ime më e hershme ka qenë kujtesa e marrjes së shishes tone të veteme të termosit në restorantin publik për ujë të pijshëm. I dobësuar nga uria, e lëshova atë shishe termosi nga dora dhe ajo u thye. Frikësuar pa e ditur, tërë atë ditë u fsheha në mullar sane. Nga mbrëmja, e dëgjova nënën duke e thirrur emrin tim të fëmijërisë, kështu dola prej vendit ku isha fshehur, i përgatitur për të marrë një rrahje apo qortim. Por nëna nuk më rrahu, bile as më qortoi. Ajo vetëm ma fërkoi kokën time dhe lëshoi një psherëtimë.
Kujtesa ime më e dhimbshme përfshin shkuarjen në arën e kooperativës bujqësore me Nënën të mbledhnim kallëzat e mbetur. Ne kallëzambledhësit u shpërndamë kur e pikasëm rojën. Por Nëna, që kishte këmbët e mbështjella, nuk mund të vraponte; ajo u zu dhe u qëllua me pëllëmbë aq fort nga roja, njeri avdall, sa u rrëzua përdhe. Roja konfiskoi kallëzat që kishim mbledhur dhe u largua duke fishkëlluar. Ndërsa u ul në tokë, me buzën që i rridhte gjak, Nëna veshi një shikim të dëshpëruar, që unë nuk do ta harroj kurrë. Vite më vonë, kur e takova rojën, tash një plak flokë-thinjur, në sheshin e tregut, Nëna kishte për të më ndaluar prej shkuarjes të marr hakun e saj.
“Bir”, tha ajo në mënyrë të qetë, “njeriu i cili më qëlloi mua dhe ky njeri nuk janë i njëjti person.”
Kujtesa ime më e qartë është e një dite të Festivalit të Muajit të Hënës, në mesditë, e njërit nga ato rastet e rralla kur ne hanim jiaozi në shtëpi, nga një pjatë për secilin. Një lypës i moshuar erdhi te dera jonë derisa ne ishim në tryezë, dhe kur unë provova për ta larguar me gjysmën e pjatës të mbushur me patate të ëmbla të pjekura ai reagoi hidhërueshëm: “Unë jam një plak,” tha ai. “Ju njerëz po hani jiaozi por mua dëshironi të më ushqeni me patate të ëmbla. Sa të pashpirt vallë jeni ju?” Reagova tamam si i hidhëruar. “Ne nëse hamë jiaozi nja dy herë në vit, një pjatë të vogël secili, mezi të mjaftueshme për t’ia ditur shijen, jemi me fat! Ti duhet të jesh mirënjohës që po të japim patate të ëmbla, dhe në qoftë se nuk i do këto, ik prej këtu!” Pasi (duke më tërhequr nga rrobat) më qortoi, Nëna zbrazi gjysmën e pjatës së saj me jiaozi në pjatën për plakun.
Kujtesa ime e cila me la me ndërgjegje të vrarë më së tepërmi përfshin ndihmën që i bëra nënës në shitjen e lakrave në pazar kur para se të nisesha për shkollë – qëllimisht apo jo, nuk më kujtohet, i kërkova çmim më të lartë një plaku. Sapo atë pasdite erdha në shtëpi, pashë se Nëna ishte duke qajtur, diçka që ajo e bënte rrallë. Në vend të qortimit, ajo vetëm më tha me zë të ulët: “Bir më vure në pozitë të vështirë sot.”
Nëna u sëmurë rëndë prej mushkërive kur unë isha ende në moshën para të njëzetave. Uria, sëmundja, dhe puna e shumtë i bënë gjërat skajshmërisht të vështira në familjen tonë. Rruga përpara dukej sidomos e zymtë, dhe unë kisha një ndjenjë të keqe për të ardhmen, brengosesha se Nëna mund ta vriste veten. Çdo ditë, gjëja e parë që kam bërë kur kam hyrë në derë pas një dite të vështirë të punës ka qenë thirrja ime për Nënën. Dëgjimi i zërit të saj ishte sikur dhënia përtëritje të re zemrës sime. Por mosdëgjimi i zërit të saj më hedhte në panik. Duke kërkuar për të do të shkoja në ndërtesën anësore dhe deri në mulli. Një ditë, pas kërkimit kudo dhe duke mos e gjetur askund, u ula në oborr dhe qava si fëmijë. Kjo është si Nëna më gjeti kur hyri në oborr duke e bartur një barrë dru në kurriz. Ajo ishte shumë e pakënaqur me mua, por unë nuk mund t’i thoja se për çka isha frikësuar. Ajo sidoqoftë e kuptoi. “Bir”, tha Nëna, “mos u brengos, mund të mos ketë gëzim në jetën time, por nuk do t’iu lë juve derisa Zoti i Botës së Hijeve të mos më thërras.”
Unë pata lindur i shëmtuar. Fshatarët shpesh më përqeshnin në fytyrë dhe shokët me sjellje prej mujshari të shkollës nganjëherë më rrihnin për shkak të kësaj. Do të shkoja në shtëpi duke qarë, ku Nëna më thoshte, “Ti nuk je i shëmtuar, Bir. T’i fali Zoti hundën dhe dy sy, dhe nuk ka asgjë të keqe me duart dhe këmbët e tua, kështu si mund të jesh i shëmtuar? Nëse ke zemër të mirë dhe gjithnjë bën gjënë e duhur, çka është konsideruar e shëmtuar bëhet e bukur.” Më vonë, kur shkova në qytet, atje kishte njerëz të arsimuar që u tallën me mua pas shpinës sime, disa edhe para meje, por kur sillja ndër mend çka Nëna më kishte thënë, atyre u ofroja keqardhjet e mia tamam i qetë.
Nëna ime analfabete njerëzit të cilët mund të lexonin i vlerësonte lart. Ne ishim aq të varfër sa shpesh nuk dinim prej ku do të vinte vakti ynë i ngrënies, megjithatë ajo kurrë nuk e refuzoi kërkesën time për të blerë një libër apo diçka për të shkruar me të. Nga natyra punëtore e zellshme, ajo nuk i pëlqente fëmijët dembelë, prapëseprapë unë do t’i kapërceja punët e përditshme për sa kohë që e kisha hundën në ndonjë libër.
Njëherë një tregimtar erdhi te sheshi i tregut, dhe unë u përvodha deri aty për ta dëgjuar atë. Nëna ishte e pakënaqur me mua, që kisha për t’i harruar punët e mia. Por atë natë, derisa ajo ishte duke i qepur rrobat e shqyera për ne nën dritën e dobët të llambës së vajgurit, unë nuk mund të përmbahesha nga ritregimi i rrëfimeve që i kisha dëgjuar atë ditë. Ajo në fillim dëgjoi me durim të paktë, pasi në sytë e saj tregimtarët profesional ishin burra fjalëmbël në një profesion të dyshimtë. Kurrë diçka e mirë nuk erdhi për hir të gojëve të tyre. Por ngadalë ishte tërhequr në rrëfimet e mia të ritreguara, dhe nga ajo ditë e tutje, ajo kurrë nuk më dha punë në ditë tregu, pata lejen e pashqiptuar të vej te sheshi i tregut dhe t’i dëgjoj rrëfimet e reja. Si shpërblim për mirësinë e Nënës dhe mënyrë për ta treguar kujtesën time, unë do t’i ritregoja për të rrëfimet në hollësi të gjalla.
Nuk do të kaloj kohë e gjatë dhe ritregimin e rrëfimeve të tjetrit do ta gjej si të pakënaqshëm, kështu unë fillova zbukurimin e tregimit tim. Do të thoja gjëra të cilat e dija se do ta kënaqnin Nënën, bile ndonjëherë në të rrallë e ndërroja përfundimin. Dhe ajo nuk ishte i vetmi person i dëgjuesve të mi. që më vonë përfshinin motrat e mia të vjetra, tezet e mia, dhe gjyshen prej nëne. Nganjëherë, pasi Nëna ime e kishte dëgjuar ndonjërin nga tregimet e mia, ajo do të pyeste në një zë të kujdesshëm, pothuaj si për vete “Si kush do të jesh kur të rritesh, bir? Mund ta mbarosh dërdëllitjen për ta nxjerr jetesën një ditë?”
Unë e dija pse ajo ishte e brengosur. Fëmijët llafazanë nuk shiheshin me sy të mirë në fshatin tonë, sepse ata mund të sillnin telashe për veten dhe familjet e tyre. Ka një grimë të vetes sime në djaloshin llafazan i cili përplaset me fshatarët në tregimin tim “Bulls”/”Demat”. Nëna zakonisht më porosiste të mos flas aq shumë, duke dëshiruar të jem fjalëpak, fëmijë i qetë dhe i përmbajtur. Në vend të kësaj unë u pushtova nga një kombinim i rrezikshëm – aftësitë e shquara për të folur dhe dëshira e fuqishme që shkon me to. Aftësia ime t’i them tregimet i sillte asaj gëzim, por kjo për të krijonte një dilemë.
Një fjalë e urtë popullore thotë: “Eshtë më lehtë ta ndërrosh rrjedhën e një lumi se sa ta ndryshosh natyrën e një njeriu”. Me gjithë udhëzimin e prindërve të mi të palodhur, dëshira e ime e natyrshme për të folur kurrë nuk u largua, dhe kjo është ajo që e bëri emrin tim – Mo Yan, ose “mos fol” – një shprehje ironike të vetë – qesëndisjes.
Pas daljes prej shkollës fillore, isha shumë i vogël për punë të rënda, kështu u bëra bari lopësh dhe delesh në një breg lumi me bar. Shfaqja e ish shokëve të mi duke lozur në oborr shkolle kur e çoja bagëtinë pranë portës së shkollës gjithnjë më pikëllonte dhe më bënte të vetëdijshëm se sa e vështirë është për të gjithë – madje edhe për një fëmijë – lënia e grupit.
I ktheja kafshët e zgjidhura në bregun e lumit të kullosnin nën qiellin e kaltër si oqeani dhe në tokën e mbuluar me qilim bari shtrirë aq larg sa ta kapte syri – pa pasur person tjetër në fushëpamje, as zë njeriu, asgjë pos klithmave të zogjve përsipër. Unë isha fillikat dhe tmerrësisht i vetmuar; zemra ime ndihej e vetmuar. Nganjëherë shtrihesha në bar dhe i vështroja retë si rrinin pezull pranë, të cilat i nxisnin të gjitha llojet e imazheve të çuditshme. Kjo pjesë e vendit është e njohur për tregimet e saj për dhelprat në formën e grave të reja e të bukura, dhe unë do të fantazoja dhelprën-e kthyer- në vajzë – bukuroshe duke ardhur t’i ruajë kafshët me mua. Ajo kurrë nuk vinte. Një here, megjithatë, një dhelpër e kuqe si flakët e zjarrit doli prej kaçubës përpara meje, duke bërë që të më shkojnë shtatë palë dridhje në këmbët e mia. Pasi dhelpra u zhduk mbeta ende i ulur atje me dridhje të gjata. Nganjëherë do të kruspullosesha poshtë pranë lopëve dhe do t’i vështroja ngultas sytë e tyre me ngjyrë të kaltër të thellë, sy që kapnin të menduarit tim. Herë-herë, do të kisha një dialog me zogjtë në qiell, duke i imituar britmat e tyre, ndërsa në rastet e tjera unë do t’i zbuloja shpresat dhe dëshirat me një dru. Por zogjtë më shpërfillnin, dhe ashtu bënin edhe drurët. Vite më vonë, pasi isha bërë romancier, i shkrova disa nga këto fantazi në novelat dhe tregimet e mia. Njerëzit shpesh më bombarduan me komplimente për imagjinatën time të gjallë, dhe dashamirët e letërsisë shpesh më kërkuan të bëj të ditur sekretin tim për zhvillimin e një imagjinate të tillë të begatë. Përgjigjja ime e vetme është një buzëqeshje e lehtë.
Mësuesi ynë Taoist Laozi e thoshte më së miri shprehjen: “Fatësia është e mbajtur në pafatësi. Fati i keq (pafatësia) rri fshehur në fatin e mirë (fatësinë).” Kam lënë shkollën si fëmijë, shpesh shkova i uritur, vazhdimisht isha i vetmuar, dhe nuk kisha libra të lexoj. Por për këto arsye, sikur shkrimtari i një brezi të mëparshëm, Shen Kongwen, kam pasur një fillim të hershëm në leximin e librit të madh të jetës. Përvoja ime e shkuarjes në sheshin e tregut për ta dëgjuar tregimtarin qe një faqe e këtij libri.
Pas largimit nga shkolla, u hodha jorehat në botën e të rriturve, ku nisa udhëtimin e gjatë të të mësuarit me anë të dëgjimit. Dyqind vjet më parë, njëri prej tregimtarëve më të mëdhenj të të gjitha kohërave – Pu Songling – jetonte afër vendit ku unë u rrita, dhe ku shumë njerëz, përfshirë dhe mua, e vazhduan traditën të cilën ai e kishte përsosur. Kudo që ndodhte të jem – duke i punuar fushat me kolektivin, në ekipin e prodhimit të ahureve të lopëve apo stallave, në kango-n e ngrohur të prindërve të mi, madje edhe mbi qerret që kërcenin e lëkundeshin tatëpjetave të rrugës, veshët e mi u mbushën me tregimet e romancave të mbinatyrshme, historike, dhe me tregime të çuditshme e joshëse, të gjitha të lidhura për mjedisin natyror dhe historitë klanore, dhe të cilat të gjitha krijuan një realitet të fuqishëm në mendjen time.
Edhe në ëndrrat e mia më të papërmbajtura, unë nuk do të kem parashikuar ditën kur gjithë kjo do të ishte lëndë e prozës sime letrare, sepse isha vetëm një djalosh që i donte rrëfimet, i magjepsur me tregimet të cilat njerëzit përreth meje ishin duke i thënë. Atëherë isha, pa asnjë dyshim, një teist, duke besuar se të gjitha krijesat e gjalla janë të pajisura me shpirtra. Unë do të ndalesha dhe do t’i jepja nderimet e mia për një dru shumë të vjetër; nëse do ta shihja një zog, isha i sigurt se ai ndonjëherë do të bëhej njeri, dhe dyshoja se çdo i huaj që takoja mund të ishte një kafshë e transformuar. Natën, në rrugën për në shtëpi më shoqëronin frika të lemerishme, kështu do të këndoja me gjithë mushkëritë e mia ndërsa vrapoja ta ndërtoja një trohë guximi. Zëri im, i cili asokohe ishte duke ndryshuar, krijonte këngë gërvishtëse, angullitëse që kërcëllonin në veshët e ndonjë fshatari i cili më dëgjonte.
Njëzet e një vitet e mia të para i kam kaluar në fshat, kurrë pa udhëtuar më larg prej shtëpisë se sa deri te Qingdao, me tren, ku unë gati kam humbur në mes të oxhakëve gjigantë prej druri në një fabrikë të lëndëve drusore. Kur Nëna ime më pyeti çka kisha parë në Qingdao, raportova pikëllueshëm se krejt çfarë kisha parë ishin oxhakët prej druri. Por ky udhëtim për Qingdao mbolli në mua dëshirën e fuqishme ta lë fshatin tim e ta shoh botën.
Në Shkurt të vitit 1976 unë qeshë rekrutuar në ushtri dhe u largova prej Rajonit Verilindor të Gaomit që edhe e doja edhe e urreja, duke hyrë në një faze kritike të jetës sime, me librin në katër vëllime mbi shpinë Brief History of China/Historia e Shkurtër e Kinës të cilin nëna ime e kishte blerë duke i shitur bizhuteritë e saj të dasmës. Kështu filloi periudha më e rëndësishme e jetës sime. Duhet të pranoj se po të mos ishin tridhjetë vitet e çuditshme të zhvillimit dhe përparimit të jashtëzakonshëm në shoqërinë kineze, dhe reformat pasuese kombëtare e hapja e dyerve të saj ndaj botës, unë nuk do të isha sot shkrimtar
Në mes të jetës ushtarake të mpirjes së mendimit, kam mirëpritur emancipimin ideologjik dhe entuziazmin letrar të viteve 1980-ta, dhe evoluova prej djaloshit që i dëgjonte tregimet dhe i merrte nga fjalët e gojës në dikë që eksperimentonte me shkruarjen e tyre në letër. Kjo ishte rrugë e thepisur në fillim, kohë kur nuk kisha zbuluar sa burim i pasur i materialit letrar do të ishin dy dhjetëvjetëshat e jetës sime të fshatit. Mendoja se letërsia ishte e gjitha për njerëzit e mirë të cilët bëjnë gjëra të mira, për tregimet e veprimeve heroike dhe të qytetarëve shembuj, ashtu që pjesët e pakta të mia që ishin publikuar pandehja se kishin vlerë të vogël letrare.
Në vjeshtën e vitit 1984 unë u pranova në Departamentin e Letërsisë të Akademisë së Arteve të UÇP (Ushtrisë Çlirimtare Popullore), ku, nën drejtimin e mentorit tim të nderuar, shkrimtarit të njohur Xu Huaizhong, kam shkruar një seri me tregime dhe novela, përfshirë, “Autumn Floods”/“Përmbytjet Vjeshtore”, “Dry River”/“Lumi i Tharë”, “The Transparent Carrot”/“Karota Transparente”, dhe “Red Sorghum”/“Kallam sheqeri i kuq”. Rajoni Verilindor i Gaomit pati paraqitjen e parë në “Përmbytjet Vjeshtore”, dhe prej atij momenti e tutje, si një fshatar bredharak që gjen pjesën e tij të tokës, ky endacak letrar gjeti një vend që do të mund ta quante vend të vet. Duhet të them se në rrjedhën për ta krijuar territorin tim letrar, Rajonin Verilindor të Gaomit, isha frymëzuar shumë nga romancieri Amerikan William Faulkner dhe nga shkrimtari Kolumbian Gabriel Garcia Marquez. Nuk i kisha lexuar asnjërin prej tyre gjerësisht, por u inkurajova nga mënyra e guximshme, e pakufizuar të territorit të ri që ata krijuan në shkrim, dhe prej tyre mësova se shkrimtari duhet ta ketë një vend që i takon vetëm atij. Përulësia dhe kompromisi janë ideale në jetën e përditshme të dikujt, por në krijimin letrar, vetë-besimi më i lartë dhe nevoja për të ndjekur instiktet personale janë thelbësorë. Për dy vite përcolla gjurmët e ecjes të këtyre dy mjeshtërve para se të kuptoja se unë duhej t’i shmangesha ndikimit të tyre; kjo është si e përshkruajta këtë vendim në një ese. Ata ishin dyshe e furrave të mëdha, unë isha një bllok akulli. Nëse afrohesha shumë pranë tyre, unë do të kthehesha në një re avulli. Sipas meje, një shkrimtar ndikon në shkrimtarin tjetër kur ata gëzojnë një ngjashmëri të thellë shpirtëore, çka për ne shpesh është thënë kur “zemrat rrahin njëherësh”. Kjo sqaron pse, megjithëse kam lexuar pak prej veprës së tyre, për mua ishin të mjaftueshme disa faqe të kuptoj çfarë ishin duke bërë dhe si ata ishin duke e bërë këtë, gjë që më dha të kuptoj çfarë duhet të bëj dhe si duhet ta bëj këtë unë vetë.
Kjo që unë duhet të bëja ishte e thjeshtë fare. Të shkruaj tregimet e mia në mënyrën time. Mënyra ime ishte si e tregimtarit të tregut, me të cilin isha aq i afërt, mënyra ime ishte si i rrëfenin gjyshi im dhe gjyshja ime dhe veteranët e tjerë të fshatit tregimet. Në gjithçka i çiltër, kurrë nuk dhashë një mendim për dëgjues kur isha duke i rrëfyer tregimet e mia; ndoshta publiku ishte i përbërë nga njerëz si nëna ime, apo mbase ky publik isha vetëm unë. Tregimet e hershme ishin kallëzime të përvojës personale: djaloshi i cili mori një rrahje me kamxhik në “Lumi i tharë,” për shembëll, apo djaloshi që kurrë nuk flet në “Karota transparente.” Unë kisha bërë vërtet diçka shumë të keqe sa e meritoja rrahjen me kamxhik nga im atë, dhe kisha punuar kacekët për një farkëtar në një pjerrësi ure. Natyrisht, përvoja personale nuk mund të kthehet në prozë artistike sakt ashtu siç ndodh, nuk ka rëndësi sa do të qe kjo unike. Fikcioni duhet të jetë imagjinar/i trilluar, duhet të jetë i përfytyruar. Për shumë nga miqtë e mi, “Karota transparente” është tregimi im më i mirë; unë por nuk kam një mendim për këtë. Çka mund të them është se, “Karota transparente” është më tepër simbolike dhe thellësisht më kuptimplotë se çdo tregim tjetër që kam shkruar. Ai djalë zeshkan me aftësi mbinjerëzore që të vuajë dhe shkallë mbinjerëzore të ndjeshmërisë përfaqëson shpirtin e tërë prodhimit tim të fikcionit. Asnjëri prej të gjitha personazheve që kam krijuar deri atëherë nuk është i afërt për shpirtin tim sa ai personazh. Apo ta themi në mënyrë tjetër, mes gjithë personazheve që shkrimtari krijon, gjithmonë është një personazh i cili qëndron mbi të tjerët. Për mua, ai djalosh lakonik është njëshi. Ndonëse ai nuk thotë asgjë, ai e çan rrugën për gjithë të tjerët, në gjithë larmërinë e tyre, duke interpretuar lirisht në skenën e Rajonit Verilindor të Gaomit.
Një person mund të përjetojë vetëm kaq, dhe në një kohë që i harxhon tregimet tua, duhet t’i tregosh tregimet e të tjerëve. Dhe kështu, nga thellësitë e kujtimeve të mia, si ushtarët rekrutë, dolën tregimet e anëtarëve të familjes, të fshatarëve të tjerë, dhe të paraardhësve kaherë të vdekur që i mësova prej gojës së veteranëve. Ata pritën shpresues në mua t’i them rrëfimet e tyre. Gjyshi im dhe gjyshja ime, nëna ime dhe babai im, vëllezërit dhe motrat e mia, tezet dhe dajallarët, gruaja dhe vajza ime të gjithë janë paraqitur në tregimet e mia. Edhe banorët e pa lidhur me Rajonin Verilindor të Gaomit kanë bërë paraqitjet e tyre në skenë. Sigurisht ata kanë pësuar ndryshime letrare për t’u kthyer në personazhe fikcioni më të mëdha- se sa- janë si persona në jetë.
Një teze imja është personazh kryesor i romanit tim të fundit Frogs/Bretkosat. Njoftimi i ndarjes së Çmimit Nobel i dërgoi gazetarët e shumtë te shtëpia e saj me kërkesa për intervistë. Në fillim, ajo ishte rregulluar me durim, por shpejt kishte për t’i ikur vëmendjes së tyre me zhdukjen te shtëpia e djalit të saj në kryeqytetin e provincës. Unë nuk e mohoj se ajo ishte modeli im në shkrimin e Frogs, por dallimet në mes asaj dhe tezes së fikcionit janë të mëdha. Tezja e trilluar është arrogante dhe dominuese, në ca vende praktikisht bandite, derisa tezja ime reale është e mirë dhe e butë, grua e kujdesshme, model dhe nënë e dashur. Vitet e arta të tezes sime reale kanë qenë të lumtura dhe të përmbushura, homologia e saj imagjinare pati pagjumësi në vitet e saj të vona si pasojë e vuajtjes shpirtërore, dhe shëtit natën si fantazmë, duke e mbajtur veshur një rrobe të zezë. I jam mirënjohës tezes sime reale për të mos qenë e zemëruar në mua për atë si e kam ndryshuar në roman. Unë gjithashtu e respektoj shumë zgjuarsinë e saj në të kuptuarit e marrëdhënieve komplekse në mes të karaktereve imagjinare dhe njerëzve të vërtetë.
Pasi nëna ime vdiq, në mes të pikëllimit gati paralizues, vendosa ta shkruaj një roman për të. Ai roman është Big breasts and wide hips/Gjinj të mëdhenj dhe këllqe të gjera. Pasi plani im mori formë, unë po digjesha me emocion të tillë sa e kam përfunduar një projekt prej gjysmë milioni fjalësh në vetëm tetëdhjetë e tre ditë.
Në Gjinj të mëdhenj dhe këllqe të gjera paturpësisht përdora material që lidhej me përvojën e vërtetë të nënës sime, por gjendja emocionale e nënës imagjinare është ose një trillim i përgjithshëm ose një përzierje e shumë nënave të Rajonit Verilindor të Gaomit. Megjithëse kam shkruar “Për shpirtin e nënës time”, në faqen e përkushtimit, romani vërtet qe shkruar për të gjitha nënat kudo qofshin, provë, ndoshta, i ambicies sime të mbibesimit, në mënyrë shumë të njëjtë si shpresoj për ta bërë Rajonin e vogël Verilindor të Gaomit një mikrokozmos të Kinës, madje rajon edhe të gjithë botës.
Procesi i krijimit është unik për çdo shkrimtar. Secili prej romaneve të mi ndryshon nga të tjerët në aspektin e subjektit/intrigës dhe udhëheqjes së frymëzimit. Disa, si “Karota transparente” kanë lindur në ëndrra, ndërsa të tjerat, si The Garlic Balads/Baladat e hurdhës, kanë origjinën e tyre në ngjarjet e vërteta. Burimi i një vepre qoftë ëndrra ose jeta e vërtetë, vetëm nëse është e integruar me përvojën individuale mund të jetë e brumosur me individualitet, kërkon të jetë e populluar me karaktere tipike formësuar nga hollësi të gjalla, të përdoret gjuhë evokative e pasur, dhe të ngrihet një strukturë e hartuar mirë. Këtu më duhet të vë në spikamë se në The Garlic Balads kam futur një tregimtar e këngëtar të vërtetë të jetës në njërin nga rolet më të rëndësishme të romanit. Sa do të doja të mos e kisha përdorur emrin e tij të vërtetë, megjithëse fjalët dhe veprimet e tij ishin sajuar. Kjo është një dukuri e përsëritur në mua. Unë do të filloj përdorimin e emrave të vërtetë të karaktereve në mënyrë që të arrij një ndjenjë të intimitetit, dhe pasi vepra është kryer, do të duket shumë vonë të ndërrohen këta emra. Kjo ka bërë që njerëzit që shohin emrat e tyre në romanet e mia të shkojnë te babai im të shfryjnë pakënaqësinë e tyre. Ai gjithmonë kërkon falje në vendin tim, por pastaj u kërkon që të mos i marrin gjërat e tilla aq seriozisht. Ai do t’u thotë: “Fjalia e parë në Red Sorghum, “Babai im, një pasardhës banditi” mua nuk më mërziti, kështu pse ju duhet të jeni të pakënaqur?”
Sfidat e mia më të mëdha vijnë me shkrimin e romaneve që merren me realitetet shoqërore, të tilla si The Garlic Balads, jo sepse jam i frikësuar për të qenë haptazi i kritikuar nga aspektet më të errëta të shoqërisë, por për shkak se emocionet e nxehta dhe zemërimi lejon politikën që ta ndrydh letërsinë dhe romanin ta shndërrojë në reportazh të një ndodhie shoqërore. Si një anëtar i shoqërisë, romancieri ka të drejtë për qëndrimin dhe këndvështrimin e vet; por kur është duke shkruar ai duhet të marrë një qëndrim humanist dhe të shkruajë në përputhje me të. Letërsia atëherë mund jo vetëm të hap udhë në ngjarjet, por edhe t’i kapërcejë ato, jo vetëm të tregojë shqetësim për politikën, por të jetë më e madhe se politika.
Ndoshta pse i jetova aq shumë pjesë të jetës sime në rrethana të vështira, mendoj se zura një kuptim më të thellë të jetës. Unë e di çka është guximi i jetës, dhe e kuptoj dhembshurinë e vërtetë. Unë e di se terreni i mjegullt ekziston në zemrat dhe mendjet e çdo personi, terren që nuk mund të karakterizohet në mënyrë adekuate në terma të thjeshta të të drejtës dhe të padrejtës, të të mires dhe të keqes dhe ky terren shumë i madh është vendi ku një shkrimtar i lëshon frerin talentit të tij. Për sa kohë që vepra përshkruan në mënyrë korrekte dhe të gjallë këtë terren të mjegullt, shumë kundërthënës, pashmangshëm do ta kalojë politikën dhe do të jetë i pajisur me përsosmëri letrare.
Dërdëlitja pa pushim për punën time duhet të jetë e bezdisshme, por jeta dhe vepra ime janë të lidhura në mënyrë të pandarë, kështu që nëse unë nuk flas për punën time, nuk di për çfarë tjetër të flas. Shpresoj se jeni në një disponim që fal.
Kam qenë një tregimtar modern i ditës i cili fshihej në sfondin e veprës së tij të hershme, por me novelën Sandalwood Death/Vdekja e Dru santalit dola nga hijet. Puna ime e hershme mund të karakterizohet si një seri e monologjeve, pa e pasur lexuesin në mendje, duke filluar me këtë novelë, megjithatë, unë e bëra të dukshëm veten duke qëndruar në një shesh publik shpirtërisht duke ua thënë tregimin tim grumbullit të dëgjuesve. Kjo traditë është fenomen botëror në fikcion, por është kështu sidomos në Kinë. Një kohë kam qenë nxënës i zellshëm i fikcionit modern Perëndimor, dhe kam eksperimentuar me të gjitha llojet e stileve narrative. Por në fund u ktheva në traditat e mia. Sigurisht, ky kthim nuk ishte pa modifikimet e tij. Sandalwood Death dhe romanet që e pasuan janë trashgimëtarë të traditës së romanit klasik Kinez por të zgjeruar me teknikat letrare Perëndimore. Çka është e njohur si fikcion inovativ, në pjesën më të madhe, është rezultat i kësaj përzierje, që nuk është kufizuar në traditat vendase me teknikat e huaja, por mund të përfshijë përzierjen e fikcionit me art nga fushat e tjera. Sandalwood Death, për shembull, përzien fikcionin me operën lokale, ndërsa ca nga vepra ime në fillim ushqehet pjesërisht nga arti i bukur, pjesërisht nga muzika, pjesërisht dhe nga akrobatika.
Më në fund, unë kërkoj lejen tuaj të flas për romanin tim Life and Death Are Wearing Me Out/Jeta dhe Vdekja po më lodhin e bëjnë rrecka e pecka” Titulli në gjuhën kineze vjen prej shkrimeve të shenjta Budiste dhe mua më është thënë se përkthyesit e mi kanë pasur kriza duke provuar ta përkthejnë këtë në gjuhët e tyre. Unë në shkrimet e shenjta Budiste nuk jam veçanërisht i mirë dhe kam një kuptim sipërfaqësor të religjionit. E zgjodha këtë titull pasi besoj se doktrinat bazë të besimit Budist paraqesin dijeninë universale, dhe se shumë grindje të racës njerëzore janë plotësisht pa kuptim në botën Budiste. Në atë shqyrtim të lartë të universit, bota e njeriut është për të ardhur keq. Romani im nuk është një pamflet politik; në të kam shkruar për fatin e njeriut dhe emocionet njerëzore, për kufizimet e njeriut dhe zemërgjerësinë njerëzore, dhe për gjurmimin e njerëzve për lumturi dhe mos ndaljen e tyre para asgjëje për ta arritur qëllimin, për sakrificat që do t’i bëjnë, t’i ngrenë besimet e tyre. Lan Liani, personazhi që merr një qëndrim kundër rrymave bashkëkohore, është, për mendimin tim, një hero i vërtetë. Një fshatar në njërin fshat fqinj ishte model për këtë personazh. Si i ri shpesh e shihja atë duke kaluar pranë derës sonë, duke e shtyrë një karrocë krikëlluese, me rrotë druri, me gomarin e çalë në ballë, tërhequr nga gruaja e tij me këmbë të mbështjella, Dhënë me natyrën kolektive të shoqërisë asokohe, ky grup i çuditshëm punues paraqiste një pamje bizare që ata i mbante jashtë hapit me kohën. Në sytë e ne fëmijëve, ata ishin palaço duke marshuar kundër rrjedhave historike, duke provokuar në ne indinjatë të tillë sa ne hedhnim gurë në ta ndërsa ata na kalonin në rrugë. Vite më vonë, pasi unë kisha filluar të shkruaj, ai fshatar dhe tabloja që ai paraqiste rrinin pezull në mendjen time, dhe unë e dija se një ditë do ta shkruaja një roman për të, se herët a vonë do ta thoja këtë rrëfim për botën. Por kjo nuk ndodhi deri në vitin 2005, kur unë vështrova me vëmendje pikturën Budiste të murit “The Six Stages of Samsara”/”Gjashtë Botët e Samsara-s” në një mur tempulli që sakt e dija si të shkoja në të rrëfyerit e tregimit të saj.
Lajmërimi i shpalljes i Çmimit Nobel për mua ka çuar te polemika. Në fillim kam menduar se isha shenjestër e diskutimit, por me kohë kam arritur të kuptoj se objektiv i vërtetë ishte një person që nuk kishte të bëjë asgjë me mua. Sikur dikush duke e shikuar një shfaqje në teatër, unë vëzhgoja shfaqjet përreth meje. E shihja fituesin e çmimit edhe të zbukuruar me lulevargje edhe të rrethuar nga gurë – hedhës dhe shpifarakë. Isha i frikësuar se ai do të dorëzohej nga goditjet, por ai doli prej lulevargjeve dhe gurëve, buzëqeshja në fytyrën e tij; ai largoi baltën dhe zgjyrën, qëndroi i qetë ca përanash, dhe i tha turmës:
Për shkrimtarin mënyra më e mirë të flas është shkrimi. Ju do të gjeni gjithçka kam nevojë të them në veprat e mia. Fjalët e folura i merr era, fjalët e shkruara kurrë nuk do të jenë të zhdukura. Do të doja që ju të gjeni durim t’i lexoni librat e mia. Nuk iu detyroj ta bëni këtë, dhe edhe nëse i lexoni, nuk pres që mendimi juaj për mua të ndryshojë. Ende nuk ka lindur shkrimtar, gjëkundi në botë, që është pëlqyer nga të gjithë lexuesit e tij; kjo është veçanërisht e vërtetë gjatë kohëve sikur këto.
Edhe po të parapëlqeja për të mos thënë asgjë, pasi kjo është diçka që duhet ta bëj me këtë rast, më lejoni ta them vetëm këtë:
Unë jam një tregimtar, kështu do t’iu them disa rrëfenja.
Kur isha nxënës i klasës së tretë në vitet e 1960-ta, shkolla ime organizoi një ekskursion mësimor te një objekt i ekspozuar i vuajtjes, ku, nën drejtimin e mësuesit tonë, ne derdhëm lot të hidhur. Unë lashë lotët e mi të qëndrojnë në faqe për të mirën e mësuesit tonë, dhe vështrova me vëmendje disa nga shokët e klasës si pështynin në duar dhe e fërkonin pështymën mbi faqet e tyre si lot të shtirur. Në mesin e gjithë fëmijëve që e kishin vënë kujën – ca me të vërtetë, ca në mënyrë të rreme – pashë njërin nxënës faqja e të cilit ishte e terur, dhe që kishte mbetur i heshtur pa e mbuluar faqen e tij me duar. Ai vetëm shikonte në ne, me sytë e hapur shumë në një shprehje të habitjes apo të hutimit. Pas vizitës e paraqita atë te mësuesi, dhe atij iu dha një vërejtje disiplinore. Vite më vonë, kur unë e shprehja brejtjen e ndërgjegjës për informimin mbi djaloshin, mësuesi tha se së paku dhjetë nxënës kishin bërë çka kisha bërë unë. Vetë djaloshi kishte vdekur një dhjetëvjetësh apo diçka më herët, dhe ndërgjegja ime ishte thellësisht e trazuar kur mendoja për të. Por prej kësaj rastësie mësova diçka me rëndësi, dhe kjo është: Kur secili rreth jush është duke qajtur, ju meritoni të jeni të lejuar të mos qani, dhe kur lotët të gjithë janë për t’u treguar, e drejta e juaj për të mos qajtur është ende më e madhe.
Këtu është rrëfenja tjetër. Më tepër se tridhjetë vjet më parë, kur isha në armatë, një mbrëmje isha duke lexuar në zyrën time kur një oficer i moshuar hapi derën dhe hyri brenda. Ai vështroi shpejt vjedhurazi poshtë në ulëse përpara meje dhe mërmëriti, “Hëm, nuk ka ndonjë njeri këtu?”Unë u ngrita në këmbë dhe thashë me zë të lartë, “Je duke thënë se unë nuk jam ndonjëri?” Veshët e shokut të vjetër u skuqën prej ngushtimit, dhe ai doli jashtë. Për një kohë të gjatë pas kësaj isha krenar për atë që e konsideroja një interpretim guximtar. Vite më vonë, kjo krenari doli t’i forcojë brejtjet e ndërgjegjës.
Keni durim, ju lutem, për një rrëfenjë të fundit, një gjyshi im më tha shumë vite më parë: Një grup prej tetë muratorëve jashtë qyteti zuri strehë prej një stuhie në një tempull gati të rrënuar. Bubullima gjëmonte jashtë, duke i dërguar topat e zjarrit rrugës së tyre. Ata bile dëgjuan atë çka kumbonte si vikatje dragoi. Burrat ishin lemeritur, fytyrat e tyre të hirta. “Mes ne të tetëve”, tha njëri prej tyre, “është dikush që duhet t’i ketë ofenduar perënditë me një veprim të tmerrshëm. Personi i fajshëm duhet vullnetshëm të dale jashtë ta pranojë dënimin e tij dhe t’i kursejë të pafajshmit prej vuajtjes. Natyrisht, aty nuk pati vullnetarë. Kështu njëri nga të tjerët erdhi me propozimin: pasi askush nuk është i vullnetshëm të shkojë jashtë, le t’i hedhim kapelat tona prej kashte drejt derës. Kapela e cilitdo që fluturon jashtë nëpër derë është pala fajtore, dhe ne të gjithë do t’i kërkojmë atij të shkojë jashtë dhe ta pranojë dënimin e tij.” Kështu ata i hodhën kapelat e tyre drejt derës. Shtatë kapela ishin kthyer brenda, njëra doli jashtë derës. Ata e shtynë burrin e tetë të shkojë jashtë dhe ta pranojë dënimin e tij, dhe kur ai ndaloi, burrat e ngrenë lart dhe e hodhën jashtë derës. Vë bast ju të gjithë e dini si rrëfenja përfundon. Ata nuk e kishin hedhur atë ende aq shpejt jashtë derës, sa shpejt tempulli rreth tyre u shemb përdhe.
Unë jam tregimtar.
Duke i rrëfyer tregimet fitova Çmimin Nobel për Letërsi.
Shumë gjëra interesante kanë ndodhur me mua menjëherë mbas fitimit të çmimit, dhe ato më kanë bindur se e vërteta dhe drejtësia janë gjallë dhe mirë.
Kështu unë do të vazhdoj t’i them tregimet e mia në ditët që vijnë.
Ju faleminderit të gjithëve.
Nga kinezishtja në anglisht: Howard Goldblatt
Nga anglishtja në shqip: Zymber Elshani
V. Mo YAN: Tregimtarët. Leksion Nobeli. Nga anglishtja në shqip: Zymber Elshani . Nga kinezishtja në anglisht: Howard Goldblatt
