UNITETI I EKZISTENCËS, VEÇANTIA E VETVETES:
Për Naim Frashërin, Poezia Botërore dhe poezia e Festivalit të Poezisë ‘Ditët e Naimit’ 2023
Xhorxh UALLAS
I
Mirësevini në antologjinë e fundit të poezisë, të përmbledhur nga asambleja e shquar e poetëve botërorë, të bashkuar në Tetovë të Maqedonisë së Veriut, në kuadër të Festivalit lNdërkombëtar të Poezisë “Ditët e Naimit” 2023. Një festival tashmë me qëndrueshmëri të gjatë dhe me reputacion të lartë në plejadën e gjerë të bashkimeve poetike botërore, udhëhequr me kompetencë nga Shaip Emerllahu dhe ekipi i tij.
‘Ditët e Naimit’ zë një vend të spikatur në zemrën time, si njëri prej festivaleve të para ndërkombëtare që më mirëpriti me vëllazërinë e tij (ose farefisninë, për të qenë disi më neutral me gjininë).
Mbase, më e rëndësishmja për këdo që është i interesuar në qëllimet e këtyre vorbullave të përbashkëta, ky bashkim i poetëve botërorë zotëron disa veçori të jashtëzakonshme, ka rëndësinë e tij të veçantë në peizazhin botëror të poezisë dhe në shprehjen e prekshme të disa vlerave tejet të veçanta, e të cilat Unë i konsideroj si mishërim të asaj për çka festivalet ndërkombëtare të poezisë ekzistojnë.
Midis tyre? Një ndjenjë farefisnie, në kuptimin e saj më abstrakt. Një ndjesi e familjes, në mënyrën konkrete të marrëdhënies.
Një ndjenjë e lirimit nga lidhjet e parokializmit dhe pikëllimit brenda-shoqëror për të gjetur gjuhën e përbashkët.
‘Ditët e Naimit’, natyrisht, janë një tubim nën flamurin e poetit të madh dhe veprimtarit shoqëror, Naim Frashërit – mishërimi i shpirtit të ‘poetit si përbashkues’ që shtrihet përtej rezultateve të tij në emër të popullit shqiptar, por më tepër, shërben si model i fuqishëm për bashkues për unifikimin e poezisë në emër të të gjithë popujve të të gjitha kombeve.
Libri që po mbani në dorë është një shprehje e kësaj tradite – një përmbledhje poezish nga një shumëllojshmëri shkrimtarësh nga shumëllojshmëri kulturash, me shqetësime estetike dhe aspiratash individuale, që mblidhen së bashku në tetor për disa ditë transcendence dhe tejkalimi, dhe po, guxoj ta them, gëzimi reciprok.
Fryma e festivalit ‘Ditët e Naimit’ nuk lexohet në përmbajtjen e poezive të veçanta ose në arritjet e poetëve të veçantë, por në shprehjen e ndjeshmërisë së përbashkët, gjë të cilën e çimenton secili.
Naim Frashëri, përbashkues i madh dhe veprimtar shoqëror,i cili punoi për të çuar përpara idenë tek i gjithë kombi i tij – se të gjithë burrat dhe gratë janë vëllezër, motra dhe miq.
Naim Frashëri, në shënimet e tij deklaronte se, ndër aspektet e iluminizmit janë miqësia, dashuria dhe humanizmi dhe se, ne duhet t’i trajtojmë të gjithë njerëzit me respekt dhe të mos i shohim kurrë të tjerët si të huaj.
Naim Frashëri, i cili, siç ka vënë në dukje antropologu Albert Doja, ishte poeti i fundit shoqëror, një qenie njerëzore në një shoqëri njerëzore, puna e të cilit si shkrimtar dhe poet në botë mishëronte dëshirën për të kapërcyer “ndarjet” e ndryshme fetare, sociokulturore dhe dialektore mbi të cilat u bazuan shkrimet e paraardhësve të tij.’
II
Poeti romantik anglez Shelli, dikur tha se, poetët janë ligjvënësit e panjohur të botës. Si të tillë, ne e angazhojmë botën jo si një çmim gjeopolitik apo ekonomik për të luftuar, por me zemrat dhe mendjet e udhëtarëve të tjerë njerëzorë në këtë planet të vogël, po aq të frymëzuar nga rrethanat e ndryshme të ekzistencës sonë dhe të motivuar në mënyrë unike për të ndarë vizionin tonë me njëri-tjetrin.
Kjo është e drejta jonë e lindjes si poetë, licenca jonë dhe përgjegjësia jonë.
Në këtë kohë tensionesh politike brenda dhe ndërmjet kombeve, është më e rëndësishme se kurrë, që poetët e çdo kombi të thyejnë kufizimet e grindjeve politike dhe të përfshihen në dialogun estetik, që na bashkon të gjithëve në një lidhje të përbashkët njerëzore.
Në vitin 2023, popullsia botërore, familja e njeriut, duket se është përfshirë në mënyrë shqetësuese në një tërheqje nga iluminizmi përbashkues që ishte i mishëruar në veprën dhe shpirtin e Naim Frashërit. Ne shohim shumë shpesh përreth nesh një familje botërore të huajve, grup kundër grupit, popuj të indinjuar ndaj ndërveprimit, që ruajnë me xhelozi pasurinë ose sigurinë e tyre individuale.
Dikush mund të argumentojë se, në epokën e politikës së identitetit, familja e njeriut e ka harruar unitetin e saj thelbësore, se është një familje e ndarë, e reduktuar në parokializëm dhe e zhytur në një moçal pasigurie dhe mosbesimi.
Evolucioni rajonal i shprehjes kulturore është diçka që duhet çmuar. Promovuar… Dhe po, mbrojtur, si shprehje e shumëllojshmërisë së përvojës njerëzore. Në këtë aspekt, dhe në masë të konsiderueshme, nxitja për të mbajtur diversitetin rajonal nga përfshirja në një botë globaliste – është e dobishme.
Por, kur ajo e tejkalon rolin e saj pozitiv, kjo nxitje është e dëmshme – lëndë e intolerancës, ksenofobisë, nacionalizmit militant dhe luftës.
Ju them se, në një shkallë alarmante, ne i shohim këto forca duke u përhapur në mbarë globin dhe në politikën e kohës sonë.
Natyrisht, kjo është një çështje që duhet ta zgjidhin politikanët, gazetarët, shkencëtarët socialë dhe filozofët.
Por, si anëtarë të ‘pasurisë së pestë’, poetët dhe shkrimtarët kanë gjithashtu rolin e tyre për të luajtur dhe duhet të dëgjohen kur flasin për këto çështje. Dhe në masën e të qenit artist në një botë artistësh nga një prej kulturave të panumërta të botës, na takon t’i shikojmë jo vetëm rrënjët tona të përbashkëta, por ekologjinë e mrekullueshme të familjes njerëzore në emër të së cilës i bashkojmë duart.
Një artist duhet të jetë kurioz, të eksplorojë, të jetë i hapur ndaj ideve dhe shkëmbimit. Të mos bie me kokëfortësi në terrenin e forcave izoluese. Një artist ka për qëllim të zërë vendin e tij në mjedisin global të kulturës botërore si përfaqësues i respektueshëm i kulturës së tij ose të saj dhe si koleg dhe bashkëpunëtor me artistë të tjerë të kulturave të tjera. Për të bashkëndarë në një shkëmbim, me respekt dhe vlerësim të ndërsjellët.
Në dialogun e sotëm, shumë shpesh ndërveprimi i kulturave reduktohet në nocione të fshirjes, zëvendësimit, kooptimit apo shfrytëzimit. Unë e refuzoj këtë propozim ‘fito ose humb’ si një dikotomi të rreme. Dhënia dhe marrja e shkëmbimit ndërkulturor duhet dhe mund të jenë çështje të bashkëpunimi dhe të ndarjes. A është roli ynë vetëm të promovojmë identitetet tona fisnore, apo është edhe të festojmë dhe eksplorojmë shumëllojmshmërinë e kulturave rajonale? A jemi ne agjentë të tërheqjes apo përparimit intelektual dhe estetik?
Bashkimi si ‘Ditët e Naimit’, dhe kjo antologji si përfaqësuese e këtij tubimi, argumentojnë këtë të fundit. Unë besoj në origjinën hyjnore dhe idealin demokratik të farefisnisë njerëzore. Unë besoj në pohimin e Uullt Uitmanit, Kameradorit të madh të botës, i cili e shpalli ‘secilin prej nesh të pashmangshëm, secili me të drejtën e tij ose të saj mbi tokë, secili prej nesh këtu në mënyrë hyjnore.’ Unë besoj në etikën e Carl Sandburg, i cili deklaron: “ka vetëm një njeri në botë dhe emri i tij është Të gjithë njerëzit”.
Unë besoj se është roli ynë, jo vetëm për pikëpamjet tona provinciale ose personale (ose për t’ua imponuar ato të tjerëve), që të festojmë dhe të ndajmë, së bashku me kolegët tanë poetë, shprehjet e ndryshme të dhëna nga gratë e burrat dhe grupet kulturore në të gjithë botën.
Dhe duke bërë këtë, përfshihuni në punën e ribashkimit, të rivendosjes së lidhjeve të vlerësimit dhe besimit të qenësishme në familjen e njeriut.
III
Në të gjitha këto ka një Kalorës Sufist, një linjë hiri: ‘të jesh një fëmijë i momentit, me brendësi mistike dhe eksterioritet të guximshëm’; bujar, i guximshëm dhe i përulur.’
Krejt ndryshe nga imazhi i poetit të vetmuar, që shkruante nën dritën e llambës, DylanThomas u angazhua në ‘mjeshtërinë ose artin e tij të ngrysur, duke shkruar për individë të tjerë, jo për lavdi personale – jo për të ngjitur në skenë, jo për të vdekurit e lavdishëm, por për të dashuruarit që luftojnë krahënjëri – tjetrit.”
Poeti i vetmuar, duke fituar ‘pagat e përbashkëta/të fshehtësisë së zemrës.’
Një imazh vërtet bindës, edhe pse individualist në thelbin e tij dhe i mungon në kuptimin e roleve më socialë dhe përbashkuese që mund të luajë vërtet një poet.
Imazhe të tjera të ‘poetit’ – poetit si zë në shkretëtirë, poeti si dëshmitar shoqëror, poeti si kërkues i virtyteve më të larta ose i shenjtë apo hyjnor – poeti si, ai që njeh dualizmin e punës në këtë botë, që të gjithë njerëzit kanë ‘argjila dhe hir’ të Zotit në to në mes të një serie të pafundme momentesh të orës tokësore.
Të gjitha këto, përbëjnë një koncept tërheqës. Po, të gjitha këto, në zemrën e tyre janë një çështje individualiste, mjaft e heshtur ndaj rolit të poetit si një agjent shoqëror në shoqëri.
Fakti është se, ka një vend më të gjerë për të jetuar dhe punuar poetët; më shumë se sa, ai shkruesi i vetmuar nën dritën e llambës, për vëllaun apo motrën, për shokun e tyre, zëdhënës i të njëjtës, përfaqësues i kulturës në një tubim përbashkues të poetëve botërorë.
Naim Frashëri, me artin dhe në karrierën e tij – na nxit të gjithëve të kuptojmë dhe të zbatojmë këtë rol shoqëror të poetit të vetmuar.
Rruga jonë si poetë socialë në një komunitet global, për mua, është një rrugë e shenjtë, të cilës ne i japim trup dhe shpirt sa herë që mblidhemi. Siç shprehet emri i këtij festivali, rruga që të çon drejt ndriçimit – urtësia, vëllazëria, miqësia, dashuria, humanizmi dhe të gjitha virtytet – mbulohet nga njëra anë nga lulet e urtësisë dhe nga ana tjetër nga lulet e së vërtetës. Do të ishte mëkat i madh të hysh në këtë shteg lulesh të bukura, aromatike dhe të shpërndash mbi të gjemba, gjemba, gurë dhe mbeturina.
Mëkat apo mundësi e humbur, tubim të suksesshëm, qoftë live në Tetovë apo përmes Zoom-it; qoftë duke marrë pjesë personalisht në festivalin ‘Ditët e Naimit’ apo duke komunikuar nga largësia me poetët në kopertinat e kësaj antologjie; këto janë punë dore e yjeve dhe një dëshmi e mesazhit të pafund të Përbashkuesit të Madh të Shqipërisë, NaimFrashërit.
Kur lexoni këto poezi, sot i kushtoni respektin e duhur poetit Naim Frashëri dhe kremtoni mesazhin e tij, të mishëruar në fjalët e pjesëmarrësve në ‘Ditët e Naimit’ 2023.
Përktheu Edita Kuçi – Ukaj