Pranimi i vlerave diverse dhe respektimi i të drejtave të njeriut në fokusin e etnokulturës së trevës së Konispolit dhe më tej
Në të vërtetë kjo temë është e gjerë dhe do të kërkonte një studim kompleks dhe më të thelluar, por këtu do të mjaftohemi me skicimin e problemit duke shkruar ca prej impresioneve tona, banore të përhershme të kujtesës sonë emocionale dhe episodike, pasi ato duam s’duam ne, janë bërë tashmë pasuri e jona shpirtërore.
Po e fillojmë me një ngjarje të jetuar. Ju e dini se ç’janë bakllavatë e Çamërisë e të Konispolit. Të bësh bakllava me 100 petë s’është e lehtë. Tradicionalisht mblidheshin gratë e lagjes ditët e enjte për të ndihmuar shtëpinë e djalit, që martohej për të holluar bakllavanë. Kështu ndodhi dhe atë ditë. Mirëpo Nënë Memesë nuk i thanë. Mbase qe një harresë e rastit. Por ajo s’e gëlltiti dot, i mbeti merak. Dhe ju e dini se merakun s’e tret as dheu! Për t’u larë gabimi ajo u ftua në dasëm. Në të vërtetë atë e quanin Meme Arapja dhe qe realisht pak e zeshkët, po shumë e pastër. Kur befaz del në krye të valles dhe ia fillon këngës:“Jesh e zezë, /‘Anadaj s’më thanë,/U lerosja bakllavnë…/ Pa dhe unë e kam një djalë, / Po kur të martoj Selanë, / Do ta ftoj të gjithë fshanë, / Do ta tund tërë dunjanë…”
Fakti që kjo këngë këndohet edhe sot tregon përpjekjet e vetëdijshme për pranimin e vlerave të qëndrueshme, pohimin e gabimit dhe ndjesën ndaj fajit. Kjo është mungesë kompleksiteti, një shenjë e qartë emancipimi shpirtëror. Ka dhjetra shembuj të tillë. Të gjitha kanë brenda një doze qesëndie, por janë të pranueshme, të bukura dhe jetësore. Burri që përshkruhet në këngën e mëposhtme ka qenë person real, pak i shkurtër e rondokop, por i zgjuar e fjalë flori: “Paska burra Shqipëria,/ Burra si Jasin Hania./Rrumbullak si çorja e shkopit,/ Mustaqet si leshtë e Sopit.*/ Jasini, burrë me mend,/ Fjalë e tij peshon kuvend./ Fjalë e tij gur-ë qoshe, / Hije i ka kur rri përdhe.”
(*Shënm: sopit, këtu emri i cjapit)
Krahina e Konispolit në të vërtetë është më se e begatë me etnokulturë materiale e shpirtërore, pasi ajo gjithnjë është gjendur në udhëkryq të kohrave, në udhëkryq të erërave epokale dhe të paktën në pikëpamjen shpirtërore ka ditur të absorbojë vlera. Jo më kot një nga qafat e saj quhet Qafa e Botës. Një simbol unkal në topomastikën kombëtare për nga shprehësia dhe rrezëllimi. Pika e kontaktit mes nesh dhe të tjerëve, një antenë për të kapur dhe shkëmbyer mesazhe me kontinente e botëra të tjera. Bile më shumë se kaq. Një zgjatje e qafës së botës për të kqyrur universin dhe kontaktuar me aljenët. Ky simbol shpreh në esencë përmbajtjen e temës sonë që ndryshe mund të thuhet: Konispoli është i hapur ndaj të tjerëve, pranues dhe vlerësues. Kjo është pjesë e qënies së tij historike, e origjinës pellazgo-ilirike si një fis i vogël Prasajb midis Kaonisë dhe Thesprotisë së madhe. Duke qenë i hapur dhe pranues ndaj labërve dhe çamërve konispolatët janë ndjerë edhe labër për nga disa tipare të karakterit dhe kontaktet shpirtërore, fizike e politiko-luftarake me Vlorën e Ismail Qemalit e të Selam Musait, me Onhezmin dhe Lëkurësin, me Delvinën e Gjirokastrën gjatë gjithë rropamave të historisë shqiptare nëpër mote të përgjakshme dhe ditë të kthjellëta. Ata janë ndjerë çamër për nga gjuha e nuancat e saj dialektore, marrëdhëniet tregëtare e zakonore, fatet shpesh të përbashkëta e natyrën e butë dhe pak lirike. Ky përjetim i dyfishtë mbase më mirë se kudo duket në dy epitete në pamje të parë të zakonshme, por që të përdorura me vend kanë nëntekst të fuqishëm. Kur në Konispol thonë për një grua “Ajo është Labe” do të thotë se është burrëreshë, e fortë si guri dhe e ashpër si stralli, një grua që s’ia ha qeni shkopin. E kur thonë “Ajo është Çame” do të thotë është e bukur, e pastër dhe nikoqire, ç’i sheh syri ia bën dora! Konispoli e ka pranuar bashkëjetesën dhe kontaktin e përhershëm, jo vetëm me krahinat, por edhe me etnitetet e tjera, si grekë, arumunë e romë. Shpesh politikanët e pushtetarët kanë qenë nga Labëria, xhandarët dhe ruajtësit e rendit nga Gegëria, mjekët, rrobaqepësit e shoferët nga minoriteti, sazexhinjtë e zanaçinjtë nga radhët e romëve, barinjtë e blektorët nga vllehtë (arumunët) e Shkallës etj. Ashtu siç ka pranuar ai edhe bashkëjetesën, krushqitë e martesat me fe dhe besime të tjera duke krijuar kështu një rreze më të gjerë kontakti me botën, një mundësi më të madhe vlerësimi dhe integrimi. Dëgjoni si rezëllinë fjalët dhe figurat e kësaj kënge, është një nga gjardanët e xhevahireve tona:
“Dola në breg të qershisë,/Shkon bejk’e moskovolisë,/Vet’e bardh’e rrobat pisë,/Të vret me cep të shamisë. /Me gjoks e supe të vret,/Dallgë-dallgë por si det./Moj bejka konispolite,/ Në gjerdan treqind mexhite./Në beson Kristo-në hiqe./Treqind mexhite i kam,/Vajzë zagorite jam,/Shoqe përmbi vete s’kam!”
Prania e ndryshimit në kulturat e besimit, pranimi i ekzistencës së një shtrese kristianizmi si fondament bazë, para atij mysliman, prezenca e një vajze zagorite si nuse në Konispol dhe pranimi i ndryshimit kulturor, etnik dhe fetar si diçka e zakonshme, bile e bukur është shenjë qytetërimi. Vetëm skllavëria shpirtërore nuk i pranon vlerat diverse. Gjithashtu kjo është shenjë e sigurt se martesa mes një djali nga Konispoli dhe një vajze zagorite do të funksionojë. Janë të sigurta gjenetikisht dhe shpirtërisht lindja dhe rritja e breznive të shëndetshme.
E me që zumë në gojë martesat, po i kthehemi dhe një herë kësaj teme, por duke u përpjekur për të zbërthyer mesazhet që ndriçojnë disa prej riteve ekzistenciale si dasma, lindja dhe vdekja me tërësinë e vet të ca zakoneve të vogla. Psh. Nusja dhe dhendëri vishen me vello dhe këmishë të bardhë, për të dëshmuar dlirësi e pastërti, qëndrim larg veseve dhe njollave që mund të fshehë rroba me ngjyra, e si për t’iu diktuar të tjerëve urimin: Qoftë përjetë i bardhë çasti i martesës suaj! Kur nusja kapërcen pragun e oborrit të shtëpisë së burrit i hedhin në kokë oriz si për t’i thenë: Paç këmbë të mbarë në këtë prag, shtëpia të qoftë e bardhë dhe e begatë! I hedhin ca kokrra bajame për t’i kujtuar se fjala duhet të jetë me bukë, se në jetë ka edhe pak hidhësi e kokëfortësi, por kapërcehen të tëra; i hedhin karamele apo sheqerka për t’i thenë: Të qoftë e ëmbël buka!
I lyejnë dorën me mjaltë, e ajo me këtë dorë duhet të lyej portën për t’i uruar familjes pritëse ëmbëlsi dhe se këtë ëmbëlsi është ajo, nusja që po e sjell. Çiftit të sapo martuar i venë një djalë të vogël në krevatin bashkëshortor për të pasur lindje të bukura dhe trashëgimtarë të sigurtë. Venë dy thela bakllava që kur të çohen në mëngjes t’u shkojë në mendje që kënaqësitë dhe ëmbëlsitë e jetës nuk i përkasin vetëm krevatit bashkëshortor. Bile ai s’mund të jetë i tillë nëse e ardhmja s’ka ëmbëlsi. Fëmijës së sapo çuar të shtrirë në shesh i venë para duarve fyellin, kalemin, një pushkë lodër dhe sende të tjera si për të përzgjedhur në jetë simbolet e disa profesioneve, pa hirarki, por në shenjë respekti për të gjitha punët njerëzore. E kështu deri në vdekje, kur trupi lahet e vishet me rroba të reja si për të thenë: Dua të iki burrëror dhe i bukur! (Kujtoni Osman Takën e Konispolit, një nga shëmbëlltyrat e bukurisë e trimërisë mashkullore që kërkoi dhe hidhi valle para litarit, Birblenjtë e Labërisë që kërkuan të dredhin cigarë e Vasil Laçin e Bregdetit që kërkoi një krehër para ekzekutimit) Nuk është një eufemizëm që mbulon temën më të lashtë të historisë së letërsisë botërore frikën dhe tmerrin e njeriut nga vdekja (kujto “Epin e Gilgameshit”), por shprehje e respektit për njeriun. Nuk është rastësi as vendosja e gërshërës apo çelësit në arkivol. Duan të thonë se vdekja këtu u pre, u mbyll në çelës, u ndry në arkivol, pas ngelën të mirat e kësaj bote, ndaj përpiquni t’i shijoni!
Jeta dhe vdekja janë dy antipode të ekzistencës, që pa dashur na kujtojnë një distik të Migjenit ”Unë e ti murgeshë,/dy skaje të një litari.” (njeri skallav i besimit e tjetri qenie e lirë).
Konispoli e vlerësonte jetën, vishej e krihej bukur. Edhe fukarai ishte sqimëtar aq sa dhe ai e kishte një kostum si të agait. Kjo i detyroi grekët dhe evropianët e konsullatave të Korfuzit të përdornin shprehjen Europeos konispolatis, pra Evropian nga Konisoli. Po të kemi parasysh mardhëniet tregëtare e kulturore të Konispolit me Korfuzin kjo s’ishe shprehje qesëndie, por një realitet, pasi në shekuj Konispoli ka investuar për dijen dhe kulturën ashtu si thotë kënga për atdhetarin Alush Taka “O Alush mustaqeverdhë,/ lirat për shqipen t’u derdhë…”Dhe kur erdhi puna për shërimin e tij investuan edhe miqtë e tij të vërtetë në Korfuz. E megjithëse ai vdiq prej sëmundjes, qëndrimi vlerësues ndaj tij nuk mund të harrohet.
Përmendëm vdekjen dhe respektin për të. Kjo nuk është rastësi. Ka dhjetra e qindra këngë për patriotë, dëshmorë e heronj të dijes e dritës, të armës e trimërisë në emër të idealeve të larta që janë përjetësuar në këngët e popullit të Konispolit. Këngë për Pirro Burrin e Hasan Tahsinin, Kuçukajt e Dinejtë, Plakanjt e Çaparenjtë, për Alush Takën e Muharrem Rushitin, Musa e Rexhep Demin, Thimjo Gogozoton e Lefter Talon, Damin Korron e Thoma Lulën. Po rikujtojmë një ngjarje. Është një episod i jetuar në dy kohë. Kur çeta partizane ishte në Zminec, u dha urdhër për marrshim dhe në shtëpinë ku ishte strehuar i riu Qemal Kuçuku nuk kishte dalë buka nga zjarri. Qemali iku po thuaj pa ngrënë dhe të nesërmen u vra në betejë me gjermanët. Ndodhi që një grua e kësaj familje pas shumë vitesh të vinte në Konispol për të takuar vajzën konviktore dhe kur pa pllakën përkujtimore me emrin e Qemalit, nxori dhe vuri një copë kulaç mbi të. Le ta hanin zogjtë, zogjtë e ajrit të lirisë! Të asaj lirie për të cilën ra dëshmor Qemali.
Përmendëm më më lart emrin e fshatit Zminec, një nga fashatrat e minoritetit me të cilat Konispoli ka pasur miqësi, ashtu si Janjari me Karroqin, Markati me Qesaratin, Shalësi me Vagalatin e Pandalejmoni me Livadhjanë e Komatin. Emri Zminec na kujton gjithashtu mjekun e spitalit partizan Petro Nako, i cili u pushkatua nga gjermanët dhe forcat kolabracioniste gjatë luftës për mbështetjen dhe humanizmin e tij përkushtues ndaj djemve shqiptarë e minoritarë të rreshtuar së toku në çetën partizane “Çamëria” e më pas në batalionin “Thoma Lula”. Aty nga vitet ’60 ishte infermieri markaqot Sheref Nelaj që dëshmon koncepte të larta morale kur përmes një artikulli u propozon organeve kopetente në shtypin e kohës që spitali i Sarandës të pagëzohej me emrin e Dr. Petro Nakos dhe kështu ndodhi vërtet.
Por është gjithashtu e vërtetë se vlerësimi i diversiteteve dhe respektimi i të drejtave njerëzore nuk mud të fshehë as masakrat zerviste dhe as synimet gllabëruese të politikave shoveniste të fqinjëve tanë jugorë. Ashtu si nuk mund të fshehë as dukuritë e mbrapshta të realitetit shqiptar të djeshëm e të sotëm.
Patrioti dhe vjershëtori popullor Haxhi Murati mund të mbahet mend qoftë edhe vetëm me një pëllëmbë publike që i dha politikës së pamoralshme dhe korrupsionit të qeveritarëve zogistë në prag të pushtimt fashist me këto vargje:“Rroftë Duçja, rroftë Mbreti!/Që na sjell sheqer nga deti,/Dyqind gram i ha mileti,/Dy kuintalë Nënprefekti.”
Reflektimi qe i menjëhershëm dhe ndihmat u ndanë në rregull, ndaj dhe morali i saj mbeti i gjithëkohshëm: për dje dhe për sot.
Trashëgimia jonë etnokulturore është e pasur dhe e shëndetshme, pikërisht pse është e larmishme, se ka sipas rastit kripën dhe ëmbëlsinë e nevojshme. Shpesh emrat e vendeve e të njerëzve, si pjesë e kulturave të ndryshme gërshetohen bukur dhe krijojnë një ansambël harmonik vlerash.
Vëreni një listim të shkurtër toponimik:
Qyteti Konispol – Livadhet e Lumbardhës,/ Posta në Pagane – Fshati Çiflik/Bregu i Koçit – Kroi i Agait, /Mali i Nartës – Mali i Saraqindit,/Çuka e Ajtoit – Çuka e Hierzës /Mali i Orlës– Prroi i Manetës,/ Kroi i Vasiliqisë – Kroi i Shelqit/Maja e Shëndëllisë – Bregu i Sterrës/Lagjja Çuçat – Lagjja Aliagat,/Prroi i Pirros – Qafa e Hoxhës,/Gropa e Tetos – Bregu i Pyllotope,/Arat e Kondit – Plazhi i Shëndodhërit,/Kroi i Çiçirikut – Gropa e Vulës,/ Lugu i Dardhës – Fusha e Patates / Maja e Nikollës – Sheshi i Halabakut etj.
E kështu mund të evidentoja me dhjetra e qindra të tjera. Por do të mjaftohesha për të theksuar një dukuri: në lartësi, pikërisht në pikat e kontaktit me qiellin emrat kanë mbetur paganë: Pagane, Shëndëlli, Shëndodhër. Pak më poshtë kemi toponime praktike, panteiste dhe ateiste: Rrapi i Konispolit, Prralli i Markatit, Lisi i Thatë, Gropa e Tetos, Bregu i Pyllotope, Kroi i Shelqit, Lugu i Dardhës, Fusha e Patates, pastaj renditen dukuri të besimit kristjan, më pas ato myslimane: Konispoli, Bregu i Koçit, Qafa e Nikollës; Fshati Çiflik, Kroi i Agait, Qafa e Hoxhës.) dhe mbase më të bukurat janë ato që janë krejt të zhveshura nga ngarkesat fetare dhe ku gjejmë një etnokulturë krejt të pastër, shqipe: Lugina e Lumbardhës, Qafa e Botës, Kroi i Shelqit, Plazhi Paqyrat, Pema e Thatë, Shpella e Krëshmoit etj.
Në to ka gërshetim të bukur të shqipes me greqishten pasive apo të mbartur, shtresëzime të besimeve pagane, politeiste dhe monotesite, krishtërim dhe myslimanizëm, mprehtësi dhe humor, shpirtdhëmbshuri dhe qesëndisje, florë dhe faun, shenjtorë dhe shejtanë. Të gjitha janë pjesë e natyrshme e ekzistencës, të gjitha kërkojnë të jetojnë, e po ta respektojmë hisen e diellit të gjithësecilit, dielli i ngroh e i thek të gjithë.
Po e shikojmë më konkretisht problemin në fokusin albanologjik, por të nxitur nga letërsia. Mbase do t’ia vlente ta citoja shumë poezi të poetit minoritar Jorgo Çati nga fshati Qesarat. Jorgua ka mbaruar gjimnazin “Bido Sejko” të Konispolit dhe më pas është shkolluar si ekonomist finance me rezultate të larta. Ka shkruar 15 libra në poezi dhe prozë, për të rritur dhe për fëmijë, për të mençur e për të marrë. Gjatë viteve të shkollimit në Konispol, ku e mësoi ta fliste dhe ta shkruante shqipen më mirë se shqiptarët, në shtegëtimet e tij me këmbë në maja e brinja, kodra e livadhe, (se dhe makinë në atë kohë nuk kishte), ai fiksoi veç të tjerave mjaft toponime prej fshatit dhe krahinës së tij dhe qytetit jugor të Konispolit dhe komunës së Markatit përbri. I gjithë ky plym emrash gjendet në poezitë e tij. Rast unik dhe i veçantë është poezia “Në festën e Shëngjergjit” shkruar në 1 maj 1996 në Mesopotam dhe botuar në vëllimin poetik “Në skaj të ëndrrës prêt një vajzë” (Albin, Tiranë 1998, fq. 62-63).
Vetëm në poezinë e mësipërme ka mbi 80-të emra dhe emërtime të tilla:
NË FESTËN E SHËNGJERGJIT
Një Jorgo jam unë dhe Gjergj seç më quajnë
Ca Xhorxhio më flasin miqësisht, disi me takt
Në Gurrëz pi ujë, në Sudhë etjen shuaj
Dhe një ish-president më thotë: Jemi emnakë!
Më vijnë për Shëngjergj miq e bashkëfshatarë,
Më flasin hapur, të matur, me lyrë buzëngjyer
Më përmendin se jam pinjoll minoritar,
Por unë, poeti, në shpirt ndihem i fyer!
I lemë diku etikat, elozhet, ndërhyrjet
Dhe hartën e Vendlindjes e shtrijmë mbi trapezë
Marrin udhë pa fund batutat, qyfyret
Njeri sypërskuqur, tjetri faqendezur!
Porse Qesarati më kujton shpesh Jul Qezarin
Dhe qypat antikë të çelura në Rrëzë,
Gurrësi, Bregvarra, Shumeti, Grimeri, Dyjari
Ma shtrijnë dorën drejt gotës në trapezë!
U flas për Pogon, për Çatistë e për Mengul,
Për kapedan Ismailin, që sheshit nxorri pallë,
Për Pashkët në Komat, për sherrin plasur shekujsh,
Për shqiptarë e grekë – gjitonë në Mëhallë.
Më përmendin Homerin, e unë u tregoj Omerë,
Aretisë i them Vyrtyte, Dhoqinës – Doruntinë,
“E ç’mbeti prej heleni tek ty, o i mjerë?”
Më ngasin të ndezur prej verës në këthinë!
Tërë bota po shtiret, po e dredh, po e luan
Hedh baltë, përdhos Skënder e të bir,
Ti Gjergjin po e mban medaljon e nuk e luan,
Kur dihet se Helada na mori fiqir…
Më kujtojnë qilimat e “Iliadës” e “Odisesë”
Dhe unë “Ylliadë” i shqiptoj dhe “Udhërrëfyes”
Gjëmojnë vetëtimat që bien majë Milesë
Romuzet më shpojnë e tutje shkoj shpërthyes!
Gropat e Brahos, Jazi, Qafa, Vreshtat, Breshka,
Më shtyjnë drejt shtigjesh me mallin e fëmijës,
Manxeta, Rrushati, Driza, Gurëzdeti, Borima ku vjershat
I mblodha një ditëz nën Dushqet e Malinës!
Pastaj propozimi tek Gjolet, e puthura, ndarja,
Brengosja tek Vidhat; betimet, psherëtimat
Tek Puset e Bënglës, Darrëza e gjer tek Llamja,
Ku te Molla zbuluar m’u shfaq gjokslëndina!
Përqeshjet, munxët, trishtimi, çurgu i lotit,
Në Ketunë, Bush, Llupsinë, Shelgje e Mullez
Janë lidhur pazgjidhmërisht me mua e me botën
Dhe shpirti prej turtulli vrarë nga një syzezë!
Rrapishta, Shpati, Shëjza, Mulliri i Merkos,
Na ngatërrojnë sadopak në festën e emrit.
Rako i Zi, Dërrasa, Rrethi, Ara e Zeqos,
Ç’më pleksin nën cimbisjen e thumbit të ndonjerit!
Manxeta, Kungji, Lashnja, Shtogu, Karroqet, Malçani,
Më shtyjnë drejt vitesh me hi të mbuluar
Dhe dreka bën firo, vringëllin “jatagani”
Tërë sherr po ngrihen miqtë që erdhën për të më uruar!
…Gjithçka përreth flet me gjuhë të qartë Arbërie:
(Arëza, Ferra, Rrapet, Shëngjergji, Shëndniku…)
Me buzë të gjakosura, me prush vajzërie,
Mua Muza më thotë:-Vazhdo se mirë e ke nisur!!
* Topinimet janë të vendlindjes së autorit.
Kjo poezi mund të shërbente si një ilustrim i shkëlqyer i onomastikës dhe toponimisë shqipe dhe i bashkëjetesës dhe harmonisë ndërkulturore.
Në të ka shumë:
Antroponime, si: Gjergj- Jorgo dhe Xhorxhio, Qesar(at) dhe Jul Qezar, Ismail, Homer dhe Omer, Areti dhe Vyrtyte, Dhoqinë dhe Doruntinë, Skënder, Braho, Rako, Malinë, Merko, Zeqo, Iliadë dhe Ylliadë, Odise dhe Udhërrëfyes etj;
Oikionime: Qesarati, Komati, Mëhalla, Malçani, Karroqi, Pogon, Çatista, Menguli;
Etnonime: Helada, Arbëria, grekë, shqiptarë, Shëngjergj, Shëndënik;
Hidronime: Gjolet, Gurrëza, Gurrëdhësi, Gurrëzdeti, Sudhësi, Mesopotami; Jazi, Borima, Puset e Bëngëls, Mulliri i Merkos ( Marrë si hidronime);
Oronime njëfjalëshe: Mileja, Mullezi (ose Mëllezi), Shpati, Sheshi, Shumeti, Bregvarra, Grimeri, Dyjari, Qafa, Vreshtat, Breshka, Manxeta, Rrushati, Driza, Vidhat, Darreza, Llamja, Molla, Ketuna, Bushi, Lluspina, Rrapishta, Shëjza, , Dërrasa, Rrethi, Ara e Zeqos, Kungji, Lashnja, Shtogu, Karroqet, Arëza, Ferra, Rrapet etj
Oronime dyfjalëshe: Shelgjet e Mullezit, Dushqet e Malinës, Gropat e Brahos, Rako i Zi, Mulliri i Merkos, Puset e Bëngëls (marrë si oronime) etj.
Kështu ato mund të rindahen dhe rigrupohen në makrotoponime dhe mikrotoponime etj.
Do të dilnim shumë nga tema nëse do të futeshim në etimologjinë e të gjitha këtyre fjalëve, por po mjaftohem me një rast.
Udhëtoja me këmbë nga Cerkovica për në Gravë, rrugës bëmë një pushim në Malçan, ishte fund shtatori dhe fshati kishte fare pak njerëz, shumë shkëmbenj, ujra, rrush, fiq, bajame dhe arra. Rrëzë shkëmbenjve kishte shumë myshqe dhe kullonin ujra. Shoku im Jorgo më thotë se emri i këtij fshati, ashtu si qindra emra të tjerë rrotull është shqiptar. Malçan=Mali qan, siç e sheh kjo përputhet dhe me realitetin e tij konkret, emri i fshatit i përshtatet aspektit gjeografik dhe gjeologjik të terrenit: male dhe ujra. Por sa bukur tingëllon: malçan, mali që qan një animizim dhe metaforizim i natyrës. Tani mund të provoni të shkruani një hartim, poezi apo ese për brengën e malit që qan, të fshatit Malçan që i kanë ikur djemtë në kurbet dhe ka mbetur vetmitar. Këtë brengë e japin bukur një varg poetësh. Ndër librat më të spikatur është ai i Dashamir Malos “Fshehja e lotit”, po citoj prej tij poezinë “Përse ofshan mendimi im”: “Përgjaku malin e topitur,/Dielli sovran teksa u var,/Një bredh i plakur, i vetmuar,/ Qëndron në shpat si oshënar//Tek tret vështrimin perëndimit,/Më lë mendimi endacak,/Si shpend i egër fluturon,/Përmbi kurorë të bredhit plak.//Për botën mbarë që përgjaket,/Ofshan mendimi im i ikur,/Atje në shpat të shenjtëruar,/Rri bredhi si pishtar i fikur.”
Por brengën e vet, të Jorgos dhe të krahinës e jep bukur një poet tjetër minoritar, Vangjel Zafirati. Vangjeli ashtu si Dashua është poet tejet lirik. Poezia e tij është plot tinguj dhe ngjyra, tablo dhe imazhe, mbresa dhe mallëngjime. Lexoni psh. poezinë “Fshatrat e Theollogos”: “Më shumë shenjtorë dhe /Manastire/Në shkëmbinjtë e zinj/Si murgjër./Kishave përreth/Në shpella asketësh,/Vetëm pak pleq /Që ndezin qirinjtë./Çaji i verdhë dhe sherebeli,-/Fëmijë të vegjël /Në faqen e malit.
4 maj 2012