Ajo qëndronte në dritare duke parë muzgun që kishte rënë mbi rrugë. Koka e saj ishte mbështetur përkundrejt perdeve të dritares dhe në hundën e saj ishte aroma e pluhurit të kretonit. Ishte e lodhur.
Disa njerëz kaluan. Burri i shtëpisë së fundit që po kthehej kaloi në rrugicën e shtëpisë së tij; ajo dëgjoi zhurmën e hapava të tij përgjatë trotuarit të çimentosur dhe më pas kërcitjen e tyre në zhir para shtëpive të reja të kuqe. Dikur atje kishte qenë një fushë në të cilën ata luanin çdo mbrëmje me fëmijët e tjerë. Derisa një burrë nga Belfasti bleu fushën dhe ndërtoi shtëpi në të—jo si shtëpitë e tyre të vogla e të murrëta por shtëpi me tulla të kuqe të ndezura dhe me çati të shndritshme. Fëmijët e asaj rruge luanin së bashku në atë fushë—Divajnsët, Uotersët, Dunsët, Keogi i vogël uloku, dhe ajo me vëllezërit e motrat e saj. Ernesti, megjithatë, nuk luajti kurrë: ai ishte i rritur. Babai i saj shpesh i përzënte ata nga fusha me thupren e tij me therrca; por zakonisht Keogi i vogël bënte rojen dhe i njoftonte kur shihte babain e saj tek vinte.Veçse, mesa dukej në atë kohë kishin qenë të lumtur. Atëherë babai i saj nuk ishte dhe aq i keq; dhe për më tepër, nëna e saj ishte gjallë. E gjithë kjo ishte shumë kohë më parë; tani ajo me vëllezërit e motrat e saj ishin të gjithë të rritur; nëna e saj kishte vdekur. Tizi Dan, gjithashtu, kishte vdekur, dhe Uotersat ishin kthyer ne Angli. Çdo gjë ndryshe. Tani ajo ishte duke ikur larg si të tjerët, duke lënë shtëpinë e saj.
Shtëpia! Ajo shikoi rreth dhomës, duke i riparë të gjitha objektet aq të afërta të cilave ajo ua kishte fshirë pluhrin çdo javë për kaq vite, duke u habitur se nga dreqin vinte gjithë ai pluhur. Ndoshta ajo s’do mundtte t’i shihte më kurrë ato objekte familjare prej të cilave ajo kurrë nuk e kishte imagjinuar që do të ndahej. Megjithatë gjatë gjithë këtyre viteve nuk kishte mundur të gjente emrin e priftit fotografia e zverdhur e të cilit ishte e varur në mur mbi harmoniumin e prishur afër shkronjave me ngjyra të premtimit të bërë të Bekuarës Margaret Mary Alacoque. Ai kishte qenë një shok shkolle i babait të saj. Sa herë babai i saj i tregonte fotografinë ndonjë mysafiri ai e kalonte atë me fjalët e momentit:
“Ai është në Melburn tani.”
Ajo e kishte vendosur të ikte larg, të linte shtëpinë e saj. A ishte gjëja e duhur? Përpiqej të peshonte çdo anë të pyetjes. Në shtëpinë e saj të paktën kishte strehë dhe ushqim; ajo kishte rreth dhe ata që i njihte prej një jete. Sigurisht i duhej të punonte shumë, si në shtëpi ashtu dhe në punë. Çfarë do të thonin te dyqani për të kur të merrnin vesh që ia kishte mbathur me një djalë? Do thonin ishte budallaqe, ndoshta: dhe vendi i saj do gumëzhinte nga kjo ngjarje. Znj. Geven do kënaqej. Gjithnjë ishte sjellë ashpër me të, veçanërisht kur kishte njerëz në dyqan.
“ Zonjusha Hill, nuk i shikoni këto zonjat që po presin?”
“Luani vendit, Zonjusha Hill, ju lutem”
Nuk është se do të derdhte shumë lot meqë do ikte nga puna e dyqanit.
Por në shtëpinë e saj të re, në një vend të largët e të panjohur, nuk do të ishte kështu. Ajo do të martohej—ajo, Evelina. Njerëzit do ta trajtonin atë me respekt atëherë. Ajo nuk do të trajtohej si e ëma. Edhe tani, që ajo ishte mbi nëntëmbëdhjetë vjeç, ndonjëherë e ndjente veten në rrezik nga dhuna e të atit. Ajo e dinte që ai ishte shkaktari i drithërimave të saj. Kur u rriten ai s’kishte shkuar kurrë me të, si me Herin dhe Ernestin, sepse ajo ishte vajzë; por më vonë ai kishte filluar ta kërcenonte atë dhe duke i thënë që gjithë çfarë bënte e bëntë vetëm për hir të nënës së saj të vdekur. Dhe tani ajo s’kishte askënd që t’i dilte krah. Ernesti kishte vdekur dhe Heri, i cili punonte si dekorues në kishë, ishte thuajse gjithmonë jashtë. Për më tepër, s’mund të thuhet sa shumë e kishin lodhur grindjet e përhershme për paratë të shtunave në mbrëmje. Ajo gjithmonë dorëzonte paratë e rrogës—shtatë monedhat—dhe Heri gjithnjë dërgonte aq sa mundtte por telashet fillonin kur i duhej t’i kërkonte para të atit. I cili thoshte gjithmonë që ajo i shpërdoronte paratë, që s’kishte tru në kokë, që s’do t’i jepte paratë me zor të fituara që ajo t’i hidhte n’rrugë, dhe akoma më shumë, ai zakonisht ishte keq të shtunave në darkë. Si përfundim, do ia jepte paratë, dhe duke i thënë se a kishte ndërmend të blinte drekën e së dielës apo jo. Atëherë asaj i duhej të nxitonte që të bënte pazarin, duke mbajtur të shtrënguar në dorë kuletën e saj prej lëkure të zezë e duke çarë mes turmave për të marrë rrugën për në shtëpi me qeset e mbushura. I duhej të punonte shumë që të mbante shtëpinë dhe të kujdesej nësë dy fëmjët, të cilët i kishte në ngarkim, hanin rregullisht dhe shkonin në shkollë rregullisht. Ishte punë e vështirë—jetë e vështirë—por tani që ishte duke u larguar nuk i dukej aq keq.
Ishte gati të zbulonte një jetë tjetër me Frenkun. Frenku ishte shumë i mirë, i pjekur, i çiltër. Ajo do të ikte larg me të me një barkë nate për tu bërë gruaja e tij dhe për të jetuar me të në Buenos Ajres ku ai kishte një shtëpi që po e priste. Sa mirë e kujtonte herën e parë që e kishte parë; ai kishte buajtur në një banesë në rrugën kryesore ku ajo shkonte e takonte. Sikur të kishte ndodhur para pak javësh. Ai që rrinte te porta, kapelja e tij me majë që kishte rrëshqiur prapa kokës dhe flokët e tij të shprishra mbi fytyrën e bronxtë. Pastaj ata filluan të njihnin njëri-tjetrin. Ai e takonte çdo mbrëmje jashtë dyqanit dhe e përcillte në shtëpi. Një herë e mori që të shihnin shfaqjen “Vajza Bohemiane” dhe ajo ndjehej e ngazëllyer ndërsa ishte e ulur në një cep të platesë me të. Ai ishte i tëri i përqendruar te muzika dhe këndonte nga pak. Njerëzit kuptonin që ata pëlqeheshin dhe, kur ai këndoi për vajzën që dashuronte marinari, ajo përherë ndjente një siklet të ëmbël. Ai për shkaka e thërriste Popins. Pra së gjithash për të kishte qënë eksituese të pasurit një të dashur dhe më pas filloi ta pëlqente atë. Ai i fliste për vendet e largëta. Ai kishte filluar punë si mbulues i anijes me një paund në muaj në një anije të Allan Line që shkonte në Kanada. I tregonte asaj emrat e anijeve në të cilat kishte qenë dhe emrat e punëve që kish bërë. Ai kishte kaluar nga ngushticat e Magelanit dhe i tregonte historitë e Patagoneve të tmerrshme. I kishte ecur mirë në Buenos Ajres, thoshte, dhe kishte ardhur në kontinentin e vjetër vetëm për pushime. Natyrisht , babai i saj e kishte marrë vesh historinë dhe ia kishte ndaluar të shoqërohej me të.
“I njoh unë këta marinarët” thoshte.
Një ditë ai ishte zënë me Frenkun dhe pas kësaj ajo duhet ta takonte të dashurin e saj fshehurazi. Errësira po thellohej në rrugë. Bardhësia e dy letrave në prehrin e saj bëhej e padallueshme. Njëra ishte për Herin; tjetra për babain e saj. Megjithëse Ernestin e kishte dashur më shumë, edhe Herin e donte. Babai i saj po plakej, e kishte vënë re; do ta merrte malli për të. Ndonjëherë ai ishte shumë i mirë. Para pak kohësh, kur ajo mbeti në shtrat gjatë gjithë ditës, ai i kishte lexuar një histori fantazmash dhe i kishte bërë bukë të thekur. Një ditë tjetër, kur nëna e tyre ishte gjallë, ata shkuan të gjithë në piknik në kodren e Houthit. Asaj i kujtohej kur babai i saj vendoste kapelën e nënës së saj që t’i bëntë fëmijët të qeshnin.
Jashtë koha e saj po fluturonte por ajo vazhdonte të qëndronte në dritare, duke mbështetur kokën përkundrejt perdës së dritares, duke thithur aromen e pluhrit të kretonit që ato lëshonin.
Poshtë në rrugë arriti të dëgjonte oraganon e një muzikanti rruge. Ajo njohu melodinë. E çuditëshme që duhej të vinte për t’i kujtuar asaj premtimin që i kishte bërë nënës, premtimin e saj për të mbajtur shtëpinë të bashkuar për aq sa të mundtte. Ajo kujtonte natën e fundit të sëmundjes së nënës së saj; ajo ishte ende në dhomën e errët të mbyllur në anën tjetër të korridorit dhe jashtë dëgjoi muzikën melankolike të Italisë. Instrumentisti u urdhërua të ikte pasi kishte marrë gjashtëpensëshin. Ajo kujtonte të atin që hynte me nerva në dhomën e të sëmures duke thëne:
“Italianët e dreqit! deri këtu të vinin!”
Ndërsa mendonte imazhin fatkeq të jetës së nënës së saj i mëshonte thirrjes në thellësi të qenies së saj—ajo jetë me sakrifica të zakonshme që mbyllej me çmenduri të plotë. Dridhej ndërsa dëgjonte sërisht zërin e nënës së saj që thoshte vazhdimisht me këmbëngulje qesharake:
“Derevaun Seraun! Derevaun Seraun!”
Ajo u ngrit me një impuls të befasishëm tmerri. Të ikte! Ajo duhet të ikte! Frenku do ta mbronte atë. Ai do t’i jepte jetën e tij, ndoshta edhe dashurinë. Po ajo donte të jetonte. Pse duhet të ishte e mjerë? Ajo kishte të drejtën e lumturisë. Frenku do ta merrte në krahët e tij, do ta mbështillte në krahët e tij. Ai do ta mbronte atë.
* * *
Ajo qëndronte në mes turmave të lëvizshme të njerëzve në stacionin North Ëall. Ai e mbante për dore dhe ajo e dinte që ai ishte duke i folur asaj, duke i folur pa pushim rreth udhëtimit. Stacioni ishte plot me ushtarë e me bagazhe të kafta. Ndërmjet portave të gjëra të sportelit arriti të shihte masat e zeza të barkës, pranë murit të molit, me ndriçimin e dritareve anësore. Nuk përgjigjej. Ajo e ndjente fytyrën të zverdhur e të ftohtë dhe, e mbytur nga ankthi, ajo i lutej Zotit ta drejtonte atë, t’i tregonte cila ishte detyra e saj. Barka sillte një fishkëllimë të gjatë trishtimi në mjegull. Nëse do të shkonte, nesër do të ishte në det me Frenkun, duke lundruar drejt Buenos Ajresit. Vendi i tyre ishte pronotuar. A mund të kthehej mbrapa ajo pas gjithë asaj që ai kishte bërë për të? Ankthi i ngjalli një neveri në trupin e saj dhe ajo vazhdonte të lëvizte buzët në lutje të zjarrta të heshtura.
Një tingllimë i preku zemrën. Ajo ndjeu atë duke e kapur për dore:
“Hajde!”
Të gjithë detet e botës vërshonin afër zemres së saj. Ai ishte duke e hedhur atë në to: ai do ta hidhte atë. Ajo u kap me dy duart në kangjellat e hekurit.
“Hajde!”
Jo! Jo! Jo! Ishte e pamundur. Duart e saj shtrëngonin hekurat me egërsi . Mes deteve ajo dërgoi një të qarë angështie!
“Evelinë! Evi!”
Ai kapërceu barrierën dhe i thirri asaj ta ndiqte. Atij i bërtisnin të shkonte po ai vazhdonte të thëriste atë. Ajo ktheu fytyrën e zbehtë drejt tij, e palëvizshme, si një kafshëz e pambrojtur. Sytë e saj nuk i dhanë asnjë shenjë dashurie, lamtumire apo mirënjohje.
Pëktheu: Klodiana Danaj
Studente, Universiteti i Tiranës
Shënim i përkthyeses.Evelina është një ndër tregimet e përmbledhjes “Dublinasit” të Xhejms Xhojsit, botuar në 1914. Në këtë tregim Xhojsi eksperimentoi për herë të parë me teknikën ‘përroit të ndërgjegjjes’ , teknikë e cila më vonë do të karakterizonte letërsinë e Xhojsit, veçanërisht veprën e tij Uliksi. Për modernistët ndërgjegjja nuk ishte statike, por përkundrazi ishte vazhdimisht në lëvizje nëpërmjet mendimeve, kujtimeve e ndjesive, dhe koha subjektive merrrte më shumë rëndësi duke shpërfillur kështu kohën e jashtme, objektive. Në këtë tregim veprimi është i reduktuar në minimum, (fizikisht thuajse nuk kemi lëvizje fare), por gjithë lëvizja është në mendjen e personazhit kryesor, Evelinës. Tregimi është i ndarë në dy pjesë me anë të një hapsire tipografike. Pjesa e parë është skena e qëndrimit të Evelinës në dritare, gjatë kësaj kohe ajo rikujton thuajse gjithë jetën e saj, pra kemi kohën e kujtesës, e cila ndërthuret herë pas herë me kohen e tashme, duke qënë se ajo po largohet ajo përjeton nëpërmjet kujtesës gjithë jetën e saj. Nuk është një kujtesë e rregulllt, por me copa, nëpërmjet asosacioneve të lira. Pjesa e dytë është skena e portit, sërisht lëvizja është në mendjen e saj, ankthi, pasiguria dhe frika për t’u larguar, dhe si rezultat ajo nuk largohet me të dashurin e saj Frenkun siç e kishte planifikuar. Pjesa e dytë është pasojë e drejtëpërdrejtë e pjesës së parë, gjithçka që kishte kaluar e bën atë të paaftë për të ndryshuar.