RAMIZ GJINI: KARVANI , TREGIM

Pasi Asena u dogj e u shkatërrua nga lufta, duke u kthyer në gërmadhë, asgjë tjetër nuk mund të na mbante më të lidhur me tokat e saj.
Sepse, që ta dini ju, ato toka nuk qenë tjetër, veçse djerrina me barishte të egra dhe me gurë, mbi të cilët ngroheshin në diell hardhucat. Ne gënjeheshim vetëm me faktin se ishin tonat. Dhe prapë vazhdonim t’i donim, mu sikur t’u merrnim e t’u hanim dheun si ushqim.
Ndoshta e donim Asenën thjesht pse kishte një emër, me të cilin qemë mësuar. Ndoshta, pse kishim aty varret e të parëve tanë, bashkë me historitë e tyre, që rrëfeheshin pasdarkave!
Po lufta e zhveshi Asenën krejt lakuriq; ia hoqi edhe atë hijeshi të paktë, pothuajse të rreme; atë ndrojtje, që pati në përpjekjet për t’u zbukuruar si viset e tjera; dhe sikur ia fshiu, madje, edhe emrin. Pamja e saj ndryshoi krejtësisht. Gjithçka mori tjetër kuptim, duke na zhgënjyer thellë. Dhe ne pyesnim veten: si paskësh qenë e mundur të jetonin kaq shumë breza në Asenë?!
Atëherë u kujtuam që Asena paskësh qenë për brezat që shkuan, dhe për ne gjithashtu, ajo që ishte; thjesht një tokë e dhuruar nga fati i keq për të na punuar qindin; një tokë, që na kishte mashtruar brez pas brezi, duke na dhënë bujarisht vetëm varre për të vdekurit. Sepse, sado t’i punoje tokat e saj, ne u merrnim atyre vetëm bar të thatë për kuajt, gjembaçë dhe çikore me ato lulet e saj ngjyrë blu të çelët, që i zienim dhe u pinim lëngun si çaj për të qetësuar nervat tona të acaruara nga vuajtjet.
Nuk na hynin në punë as ato bokërrimat e kuqe, të dy shpateve të të vetmit përrua, që verës shterej nga uji, duke bërë të ngordhnin bretkosat, krimbat, krustazat e shushunjëzat, të cilat, pasi u thithnin lëngjet mizat, thaheshin në diell përgjatë shtratit. Dhe, kur thaheshin, ia behnin zogjtë shtegtarë, të cilët i copëtonin me sqep dhe i hanin; dhe pas tyre u vinte radha milingonave, që mblidhnin mbetjet për t’i tërhequr e futur në labirintet e tyre, thellë nëntokë.
As arrat që mbollëm nuk u bënë; gjithë mundi dhe djersa jonë e derdhur për to vajti kot. Sepse na gënjyen të huajt, që medemek do t’i blinin.
Mbillni arra, na thanë, sepse vetëm ato rriten në tokat e Asenës! Pastaj, kur të rriten, do t’ua blejmë ne prodhimin. Po arrat u thanë pa u rritur. Pra, edhe kjo punë nuk qe tjetër, veçse një mashtrim.
Kur lufta në Asenë pushoi dhe barbarët qenë larguar, ne mblodhëm kufomat e të vrarëve; dhe, që të mos e ndienin shumë braktisjen dhe vetminë, i varrosëm të gjithë bashkë në një gropë të madhe. Pastaj, të bindur që dashuria për Asenën paskësh qenë një mallkim i vetë zotit, ne vendosëm ta braktisnim atë përgjithmonë, me mendimin, që edhe luftën e kishim bërë kot së koti. Ne donim të linim aty vetëm atë… mbathësin e kuajve, Jak Delfin.
Në fakt, Jakun e mbajti në Asenë vdekja e vet, që na e kish pasur shumë të afërt; e që i erdhi nga neveria karshi të vëllait, Llazarit, i cili, dy javë para se të kriste lufta, vrau Dren Martinin, një burrë i zoti e trim mbi trima, që nuk i gjendej shoku në Asenë.
U zunë me njëri-tjetrin për një palo-tokë-djerrinë, që në të vërtetë nuk qe e tij. Dhe të mendosh që ishte aq e vogël ajo tokë, sa një kalë i lidhur me litar për një kunji të ngulur në mes të saj, mund t’i binte qark e ta shkelte gjithandej.
E pështynte Jaku të vëllanë dhe i thoshte: “Ja pse nuk duhej ta vrisje Drenin, Llazar! Ja pse nuk duhej ta vrisje, të vraftë buka, që kemi ngrënë bashkë! Në këtë luftë, Asena do të kishte jo vetëm një luftëtar trim më shumë, por edhe një strateg të madh!”
Ndërsa fliste kësisoj, ai e pështyu të vëllanë aq herë, sa pështyma iu sos. Po edhe pasi iu sos pështyma, ai vazhdoi ta pështynte me gjakun e vet. Madje, edhe kur Llazari, i përbuzur dhe i mohuar nga të gjithë, qe larguar me turp prej Asenës, Jaku vazhdoi të pështynte me gjak hijen që la pas i vëllai. Pështynte papushim, ndërsa përsëriste të njëjtat fjalë.
E bëri këtë gjë për gati një javë rresht, derisa edhe gjaku iu shter; dhe atëherë u plandos në tokë i vdekur, me fytyrën e shtrembëruar nga neveria, që i dukej si t’ia kishin mbajtur mbi flakët e vatrës së zjarrit.
Kur e varrosëm, i futëm në varr një enë bakri, që edhe i vdekur, të kishte mundësi të pështynte aty vrerin e vet.
Pastaj mbushëm xhepat me dhe, që të mos e harronim Asenën dhe që t’i luteshim të na falte për braktisjen që po i bënim. Morëm udhën të shkonim për t’i ngritur shtëpitë tona në një vend tjetër, dhjetë ditë e net larg prej Asenës; në një vend, për të cilin na kishin thënë se ishte i mirë, plot diell; një ultësirë e sheshtë, me burime të virgjëra ujërash të ëmbël, ajër të pastër dhe toka të buta e të pëlleshme, që punoheshin lehtë. Shkurt fjala, ai vend na paskësh qenë mu si një tepsi e stërmadhe toke, mbushur plot me gjithë të mirat që fal nganjëherë Zoti.
Tashmë, pas tri ditë udhëtimi me këmbë, karvani ynë ka hyrë në kanionin e lumit Dosta. Udha kalon përmes shpatit të thepisur e të gurtë nga e djathta; një shteg aq i hollë, sa kërkon vëmendje dhe ekuilibër; dhe një ecje gjithë kujdes, si ajo që bëjnë për trau artistët e cirkut.
Nga e djathta e udhës është shkëmbi, që e prekim nganjëherë me duar; e nganjëherë, fusim gishtërinjtë përethshëm mes të çarave për t’u mbajtur; e na bëhet sikur do të na bjerë në kurriz. Kurse në anën tjetër, humnera, e etur të na gëlltisë me urinë e saj të pangopur mijëravjeçare.
Në këtë vend ku kemi hyrë është e pamundur që ai, i cili gjendet para teje, të lëvizë anash në shmang për të lëshuar udhë. Nëse kryepari ndalon, e nuk mund të ecë, ka vetëm një mënyrë të vetme për të çelë udhë që karvani të bëjë përpara: t’i hedhësh syve dheun e Asenës; pastaj t’i japësh një të shtyrë në greminë, duke bërë kujdes mos të të marrë me vete.
Duket që kjo udhë është hapur mijëra vite më parë, duke gdhendur horizontalisht anën e shkëmbit me gjerësi sa shputa e këmbës së një njeriu. Ka shumë të ngjarë që të jetë gdhendur nga banorët e hershëm të shpellave, sepse shpellat nuk mungojnë kësaj ane. Pastaj është përdorur më shumë nga dhitë e egra, kakërdhitë e thara të të cilave po i shkelim tani me këmbë.
Por besoni: nuk kishim rrugë tjetër nga të shkonim, pasi lufta ende nuk është shuar gjithandej; shtigjeve të tjera mund të biem në ndonjë pritë barbarësh të mbetur e të ndodhë të na korrin me mitralozat e tyre të rëndë.
Vetëm kur ta kalojmë këtë shteg e të fillojmë t’i ngjitemi shpatit të malit, që duket para nesh atje larg, mund të marrim frymë lirisht, me ndjesinë çliruese të shpëtimit nga rreziku. Pastaj do të na duhet të kaptojmë atë kreshtën e malit që duket përballë nesh, për t’u hedhur matanë, ku thuhet se terreni do të na mundësojë ta kemi më të lehtë ecjen përpara.
Tani që gjendemi në këtë shteg kaq të ngushtë, fati i udhëtimit tonë ka ngecur në dorë të udhërrëfyesit Bec Buveshi, që vetë ne e zgjodhëm t’i prijë karvanit!
Para se të linim Asenën, ai rrihte gjoksin e betohej se e njihte udhën me pëllëmbë dhe se mund të na çonte në atë vendin e ri plot diell e burime ujërash të ëmbël pa na hyrë ferrë në këmbë. Por tani ai është mbërthyer nga paniku prej greminës dhe ndjen edhe një mall përvëlues për Asenën, që me sa duket, nuk do që ta braktisë përgjithmonë. Diçka e ngucakeqshme brenda shpirtit të tij i ka ligështuar vullnetin. Fytyra i ka marrë ngjyrën e një luleje të verdhë kungulli e shkelur me këmbë. Gjunjët i dridhen dhe nuk bën dot asnjë hap përpara. Bashkë me të ka ndaluar gjithë karvani.
– Lëviz, Bec!- e cyti unë.- Bëj përpara! Ç’më rri ashtu si guak?!
– Nuk mundem,- thotë ai.- Nëse lëviz, do të bie në humnerë!
Është pështetur e është bërë njësh me shkëmbin. Nganjëherë hedh sytë poshtë, ku duket lugina me shelgjishtet rrëzë lumit Dosta, e ku kullot një tufë dhish, që për shkak të lartësisë së madhe, ngjajnë si kandrra të vogla.
– Po është gjithë ky karvan, që po të pret ty, Bec!- ngulmoj unë.- Duhet të ecësh ti, që të lëvizë karvani!
– Pa më lër rehat!- thotë gjithë nervozizëm ai.
Dhe, teksa më hedh ngultas një vështrim prej këlyshi të trembur zardafi, truset edhe më fort për shkëmbit.
Pas meje dëgjohen zëra që pyesin. Duan të dinë çfarë ka ndodhur, që karvani ka ndaluar.
Zërat e tyre janë të lodhur dhe fjalët dalin gjysmake si në kllapi. Po nuk kanë faj, sepse pas gjithë asaj lufte shkatërruese dhe rruge të gjatë, u është sosur durimi. Të paktën të kishim mundësi të uleshim të pushonim për pak kohë; të përtypnim ndonjë mbetje nga haja e paktë që patëm marrë me vete. Madje, nuk do të qe keq të merrnim edhe një sy gjumë! Po nuk është e mundur të ulesh në këtë vend, ku udha zgjatet përskaj greminës si një rrip i hollë.
Është aq i gjatë ky karvan, sa nuk i duket fundi. Dhe, ata që gjenden pas nesh, tutje larg, as që marrin vesh çfarë ka ndodhur me udhërrëfyesin tonë.
I parë nga larg, karvani ynë duhet të ngjajë mu si një bollë e stërmadhe mitologjike, llangosur prej lëvizjeve rrëshqanthi nëpër llom. Një bollë, që e ka goditur me kacup në kokë ndonjë div nga ata të përrallave. Dhe çfarë ironie! Bec Buveshi është pikërisht koka e kësaj bolle!
Po duhet thënë, që ishte faji i të gjithëve, sepse, nëse nuk do të ishim ngutur të merrnim vendim, që të na printe Beci, nuk kishte pse ndodhte që Gjon Bolena, më i urti e më i dituri ndër ne, të mbetej në bisht të karvanit.
Tani, që për shkak të prijësit tonë karvani ka ndaluar e nuk bën dot asnjë hap përpara, ne kemi shumë nevojë për udhëzimet e të urtit Gjon Bolena. Po ku ta gjejmë se?! Ai është larg, shumë larg; është në bisht të karvanit.
Çfarë të bëjmë me kryeparin, që duhet të na prijë përpara, por që ia ka shkrepur të mos lëvizë?!
Në fakt, unë që ndodhem në rresht fill pas Becit, siç e thashë më parë, e di mirë përgjigjen e kësaj pyetjeje. Madje jo vetëm unë, por e dinë edhe Gasper Hoti me të shoqen, Ujanën, që ecin pas meje; Tanush Gega me vajzën në bylik, syshkruarën Amanta, që ecën pas tij; dhe mësuesi Tim Mikeli, gjithashtu, që ndodhet pas Amantës. Sepse këta janë më të afërmit në rresht pas meje dhe mund të shikojnë çfarë ndodh. Po ata nuk flasin. Dhe unë, nuk kam asnjë tagër të bëj veprime me kokën time.
Edhe pse e dimë ç’duhet bërë, kjo pyetje duhet të shkojë patjetër në vesh të të urtit Gjon Bolena. Vetëm fjala e tij është ligj për ne.
– Udhërrëfyesi ka ndaluar në vend,- i them Gaspër Hotit, që gjendet pas meje.- E ka mbërthyer paniku dhe malli për Asenën, nuk bën dot asnjë hap përpara. Çfarë të bëjmë me të, o i urti Gjon?
Menjëherë, dëgjoj Gasperin të përsërisë fjalët e mia. Pastaj, këto fjalë, dëgjohen të thuhen nga goja e së shoqes, Ujanës, e cila i pason te Tanush Gega, që gjendet pas saj; pastaj, të njëjtët fjalë përsërit e bija, syshkruara Amanta, që i pason te mësuesi Tim Mikeli; e kështu me radhë…
Fjalët thuhen goja-gojës, shëtisin vesh më vesh, duke u dëgjuar prej meje gjithherë pak e më pak, derisa vjen një çast që fashiten larg.
Tashmë do të duhet të presim bukur kohë, derisa mesazhi im të ketë mbërritur tek i urti Gjon, i cili gjendet në bisht të karvanit; dhe po aq kohë do të duhet të presim të vijë përgjigjja e tij.
Kanë filluar të na dridhen gjunjët. Na bëhet sikur rrimë varur në humnerë vetëm me një fije të hollë peri, i cili mund të këputet nga çasti në çast. Përpiqemi të mos lëvizim, ndërsa hedhim ndonjë fjalë, ashtu kot, sa për të mposhtur frikën.
Në majën e thepisur të kepit më të lartë, që gjendet në krahun tjetër të kanionit, ka qëndruar një shkabë e madhe. E shikoj se si lëviz qafën e saj të gjatë e të rrjepur për të vështruar e mbajtur nën kontroll gjithë terrenin.
Një tjetër shkabë sillet në fluturim qiellit lart mbi kanion. Duhet të jenë çift.
Dielli ka përskuqur retë e pakta, që ngjajnë si bashka leshi mbi flakë. Tashmë është pasdite vonë. Do të afrohet mbrëmja. Pas mbrëmjes do të pllakosë shumë shpejt nata. Ç’mund të bëjmë pastaj ne në errësirën xëc buzë kësaj gremine?!
Dhe ja ku, më në fund, pas një pritjeje të gjatë gjithë ankth e padurim, fjala e të urtit Gjon përcillet vesh më vesh dhe mbërrin tek unë, në krye të karvanit.
– As që dua t’ia di! Më lini të qaj Asenën dhe të vdes,- dëgjoj të përsërisë Gaspër Hoti fjalët që i kanë ardhë në vesh.
Jam i sigurt se nuk mund të jetë kjo përgjigjja që ka dhënë i urti Gjon Bolena. Filli i fjalëve të tij ka të ngjarë të jetë ngatërruar diku dhe ka marrë tjetër kuptim. Ndoshta, është ngatërruar në gojën e ndonjë shpirti të malcuar, që ka folur për hesap të vet; të një shpirti, që mund të ketë humbur gjatë luftës gjithë njerëzit e tij të dashur e që tashmë nuk i hyn në sy jeta, ndaj nuk ka dashtë t’ia dijë për mesazhin e të urtit Gjon.
Asena që braktisëm, bashkë me ata që vdiqën për të, duket se paska mbajtur peng në gjirin e saj edhe shpirtrat tanë. A nuk qemë bërë të gjithë të pafjalë si të ishim memecë?! A nuk i kishim lotët ende të patharë në sy dhe frikën të ngulur si një gozhdë e ndryshkur në zemër?!
Shumica janë njerëz të mirë, durimtarë të mëdhenj e me mendje të kthjellët, por në karvan gjenden edhe indiferentë, të papërgjegjshëm, mendjebjerrë, të përgjumur, të dërrmuar shpirtërisht; madje, gjenden edhe shurdhë e memecë, që nuk mund t’u vihet faj. Ndaj ndodh që fjalët e mia të mbërrijnë tek i urti Gjon krejt të përçudnuara. Dhe gjithashtu, ka të ngjarë që krejt të përçudnuara të vijnë edhe udhëzimet e tij.
– Kthehuni mbrapsht,- thotë gjithë dëshpërim udhërrëfyesi Bec, teksa përkëdhel me gishta në xhep dheun e Asenës.- Dua të shkoj prapë në Asenë dhe të vdes atje!
Dhe shkithet në lot.
Pas fjalëve të tij mua më thotë mendja se të gjithë ne jemi të lidhur me Asenën me nga një fill shumë të fortë; të fortë e të padukshëm. Disa kanë fatin ta kenë atë fill të gjatë; ndoshta aq të gjatë, sa të mbërrijë gjer tek ai vendi me diell, kroje me ujë të ëmbël dhe toka të buta pjellore, që punohen lehtë; madje, ndoshta, edhe më tej. Dikush tjetër e ka më të shkurtër këtë fill. Kurse udhërrëfyesi ynë, Bec Buveshi, padyshim që e ka fillin të gjatë deri në vendin ku tani është gozhduar e nuk mund të bëjë më as edhe një hap përpara.
– Kryepari i kolonës kërkon të kthehet prapë në Asenë!- i them unë Gaspër Hotit pas meje.- Na thuaj, o i urti Gjon, çfarë të bëjmë?!
Dhe Gaspër Hoti përcjell te tjetri pas tij mesazhin tim.
Prapë do të na duhet të presim, derisa fjalët e mia të përcillen vesh më vesh, për të mbërritur tek i urti Gjon, që ndodhet në bisht të karvanit. Dhe po aq kohë do të duhet të presim edhe përgjigjen e tij, e cila, ka shumë gjasë, që për shkak të indiferentëve, mendjebjerrëve, të përgjumurve, shurdhëve e memecëve, do të vijë e ndryshuar, ashtu siç erdhi herën e parë. Po ç’të bëjmë?! Duhet të presim, me shpresën se nuk ka për të ndodhur kështu.
Vështrimi im bie sërish mbi atë shkabën e madhe, e cila vazhdon të qëndrojë në majë të atij kepit të thepisur. Pastaj tek ajo shkaba tjetër, që sillet qiellit në fluturim me vështrimin atje poshtë, mbi shelgjishten përskaj lumit Dosta, ku tufa e dhive, bashkë me çobanin dhe qentë, tashmë po largohen.
Herë pas here dëgjohet klithma e saj e thekshme, që e çan qiellin mespërmes, duke ndjellë zezonë në shpirtrat tanë. Pastaj, jehona e klithmës përplaset shpateve të kanionit, derisa bie e shqimet në ujin e lumit.
Do të duhet edhe pak kohë, që dielli të perëndojë. Pastaj, nuk do të zgjasë shumë e do pllakosë errësira.
Tumzat e rralla të fierit të gurit, që kanë mbirë e rritur nëpër të çarat e shkëmbinjve, kanë filluar të luhaten nga një fllad i lehtë, duke përftuar në ajër një si pëshpërimë plot mistere. Kurse shpati i thepisur shkëmbor, për shkak të diellit, që është fshehur pas një reje të zezë, e ka humbur dukjen e mëparshme. Ka tjetër shëmbëllesë. Është bërë i mugët; më i madh e më i frikshëm; ndaj, pritja jonë sikur bëhet më e sikletshme.
Dhe, pasi ka kaluar një kohë bukur e gjatë, më në fund, përgjatë karvanit, dëgjohet se si kërcen tinëzisht nga njëri te tjetri fjala e të urtit Gjon. Çuditërisht, sa më shumë afrohet, nis e dëgjohet gjithnjë e më pak, derisa mbërrin tek unë, tashmë, mu si një pëshpërimë e lehtë sekrete; por e qartë dhe e saktë, ashtu siç e ka nxjerrë nga goja, vetë i urti Gjon Bolena.
Atëherë mbushem thellë me frymë, pastaj fus dorën në xhep dhe, teksa trazoj me gishta dheun e shkrifët që pata marrë në Asenë, i thërras kryeparit në emër.
Ai kthen kokën. Ato çaste, krejt befas, dëgjohet britma e tij e llahtarshme, jehona e së cilës përplaset brigjeve të kanionit.
Menjëherë pas britmës së tij, që nga maja e kepit të shpatit matanë, pason klithma, tashmë e hareshme, e shkabës që hidhet në fluturim. Dhe unë bëj përpara në rrugën e sapoçelur, duke i hedhur këmbët e mpira me shumë kujdes. Mendjen e kam krejt të topitur, kurse shpirtin, të mbushur me keqardhje.
Pas meje, ngadalë, mu si një bollë e sëmurë që sapo ka marrë veten, nis të lëvizë gjithë karvani.
Në lugajën poshtë nesh, lumi Dosta rrjedh mes shelgjishtesh; i paqtë, me një shushurimë të shtruar e të ëmbël dhe me reflekset e rrezeve të diellit, që frafullojnë në sipërfaqen e ujit, nganjëherë si zjarre të vogla shkrepëtitëse, e nganjëherë tjetër si barqe të bardha peshqish të kthyer në kurriz.
New York, Janar 2020