Pak kohë para se të nisej për në Kosovë si pjesëtar i një ekspedite që do të bënte kërkime në fushën e kulturës popullore, studiuesi G. T. lexoi një libër të një antropologu të huaj. Një nga kapitujt e këtij libri i kushtohej motivit të vdekjes së bukur. I lindur në një fshat të thellë të Shqipërisë së Veriut, një konceptim i tillë nuk ishte i huaj për të. Qysh në fëmijëri, ai i kishte dëgjuar të rriturit të thoshin se akëcilit apo akëcilës i kishte rënë një hir i veçantë në kohën që e kishin vënë në « dërrasën e dekës » , para se ta shtinin në dhé. Po ashtu ai kishte marrë vesh se burrat e gratë e vendlindjes së tij i ruanin me kujdes « petkat e dekës », një kostum tradicional, të ri, me të cilin do të varroseshin. Madje në ato raste kur një njeri jepte shpirt papritur e papandehur, të afërmit e tij bënin çmos për ta blerë me çfarëdo çmimi te ndonjë fqinj kostumin që i mungonte.
Më vonë, një konceptim i tillë për vdekjen, ishte përforcuar edhe nga leximi i ndonjë kënge popullore apo i ndonjë poezie ku flitej për luftëtarë që donin të dukeshin të bukur në çastin e vdekjes. I tillë ishte edhe rasti i një të riu antifashist, i cili, para se ta varnin në litar, kishte kërkuar që t’i jepnin një krehër për t’u krehur dhe për t’u dukur i bukur.
Në kohën që kishte vijuar shkollën e mesme në kryeqytet, mendësisë, me të cilën ishte brumosur studiuesi G. T. në fëmijëri, i kishin rënë ndesh disa vizatime dhe disa piktura ku vdekja paraqitej si një skelet i llahtarshëm, i cili vringëllinte në erë një kosë mizore. Një qasje e këtillë ndaj vdekjes, të cilën ai e kishte hasur edhe në ndonjë film apo në ndonjë libër, e kishte zhehur disi përfytyrimin e tij pwr vdekjen e bukur. Megjithatë edhe në atë periudhë, ai kishte lexuar krijime letrare ku vdekja poetizohej e sublimohej, siç kishte qenë rasti i poemës « Kënga e vdekjes » e Walt Whitman-it. Atë natë që e kishte mbaruar së lexuari këtë poemë ku vdekja përfytyrohej si një qenie mirëdashëse, ngushëllimtare dhe përdëllimtare, ai ishte ngashënjyer aq shumë prej saj, saqë kishte dashur të vdiste.
Me kalimin e viteve, ai ishte pajtuar me mendësinë që mbizotëronte në shoqërinë ku rronte, sipas së cilës vdekja nuk ishte as e bukur as e shëmtuar. Ajo ishte thjesht një dukuri fizike, e cila lidhej me bërjen dhe zhbërjen e pandërprerë të lëndës. Në moshën e pjekurisë, sudiuesi G. T. kishte ndier afëri me doktrinën e stoikëve. Atij i pëlqente ta përmendte herë pas herë thënien e njohur të Demokritit : « Unë nuk kam frikë nga vdekja, sepse, sa të jem unë, nuk është ajo ; dhe kur të jetë ajo, nuk do të jem unë. Kështu që ne nuk do të takohemi kurrë. »
Koncepti për vdekjen e bukur kishte marrë goditje të rënda pas viteve 1990, kur kishin filluar proceset demokratizuese. Në emër të rishikimimit dhe të zhdukjes së çdo gjëje që ishte vlerësuar në kohën e diktaturës së proletariatit, kishte shpërthyer një fushatë çmitizuese dhe çheroizuese, nga e cila nuk kishte shpëtuar asnjë vlerë shpirtërore dhe morale e kombit, asnjë nga heronjtë letrarë apo realë që i kishin mishëruar ato vlera, duke përfshirë Mujin, Gjergj Elez Alinë dhe Skënderbeun. Në ballë të kësaj fushate, kishin qenë disa pinjoj të nomenkturës komuniste, të cilët kishin pasur privilegjin të studionin në universitetet e Europës Perëndimore. Për t’u hequr si modernë, si antikonformistë, si ikonoklastë, për t’u distancuar nga regjimi i etërve të tyre dhe pa dyshim për të zhvatur poste të larta nga pushtetarët e rinj, ata nuk e kishin për gjë të përqeshnin, të përbaltnin, të mohonin ato vlera dhe ato figura që, sipas tyre, ishin romantizante, folklorizante, të demoduara…
Këto gjëra i kalonin nëpër mend studiuesit G. T., të ulur në një ndenjëse të makinës që udhëtonte drejt një krahine që ndodhej në afërsi të Grykës së Kaçanikut. Ai e përfytyroi se si do t’ia kishin krisur të qeshurit ithtarët e çmitizimit, të çheroizimit të së kaluarës, po ta kishte zënë ngoje para tyre konceptin e vdekjes së bukur. Ç’është e vërteta, nën trysninë e zallamahisë që mbizotëronte rreth tij, edhe ai vetë nuk ishte i sigurt si më parë se në disa raste vdekja mund mund të konceptohej si e bukur.
Dilema e tij u bë më ngulmuese gjatë ditëve të ekspeditës, veçanërisht kur dëgjoi nga goja e një burri të moshuar një këngë që bënte fjalë për një prijës të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, i cili kishte qenë nga ato vise. Ajo këngë nuk ishte e panjohur për të, sepse ajo figuronte në disa përmbledhje me poezi gojore. Kur e kishte lexuar për herë të parë, një nga gjërat që i kishte bërë përshtypje më shumë, kishte qenë shkurtësia e saj. E përbërë vetëm nga katër vargje, më tepër sesa një kënge, ajo i ngjante një epitafi. Studiuesi G. T. ishte i bindur se ishte fjala për një tekst të cunguar, që në krye të herës, do të kishte pasur vargje të tjera, të cilat do të kishin humbur gjatë shtegtimit të saj nëpër kohë, ashtu siç e lehtëson ngarkesën e tij alpinisti që i ngjitet një mali shumë të lartë.
Në vargjet që kishin mbetur në atë cung kënge, ngërthehej motivi i vdekjes së bukur, të cilin e kishte shtjelluar në librin e tij antropologu i huaj. Përveç shkurtësisë apo fragmentaritetit të këngës së mbledhur më parë, studiuesin G. T. e kishte befasuar edhe njëfarë zbrazëtie që e rrethonte tekstin e saj. Në shënimin që ndodhej poshtë këngës së botuar, thuhej vetëm se protagonisti i saj kishte qenë një nga prijësat e forcave të armatosura të Lidhjes, të cilin turqit e kishin kapur dhe e kishin lënë tri ditë të varur, për t’i futur tmerrin popullit. Nuk flitej se në ç’rrethana e kishin kapur protagonistin e këngës, kush e kishte dënuar me vdekje dhe ku ishte varur.
Për të qëmtuar të dhënat që i interesonin, studiuesi G. T. iu qep në kuptimin e plotë të fjalës disa pleqve që mbanin mend ngjarje të dëgjuara nga goja e prindërve të tyre. Falë ngulmimit të tij dhe gatishmërisë së personave të pyetur, ai ia doli mbanë të mblidhte një mori të dhënash që lidheshin me protagonistin e këngës ku mbijetonte motivi i vdekjes së bukur.
*
Dervish Pasha, komandanti i ushtrisë osmane që kishte marrë përsipër të shtypte me zjarr e me hekur kryengritjen e frymëzuar nga Lidhja Shqiptare e Prizrenit, doli nga tenda e tij ushtarake, e ngritur majë një kodre që zotëronte një hapësirë të gjerë. I veshur me uniformën e tij të ngarkuar me dekorata, ai eci rëndë-rëndë drejt shqiptarëve që kishin ardhur ta takonin. Pasi e përshëndetën me temenara, ata i thanë se ia kishin dalë mbanë ta zbulonin vendin ku fshihej kryengritësi i rrezikshëm Sefë Kosharja, për kapjen e të cilit pashai kishte vënë një çmim të lartë. Informatorët u betuan se ata e kishin bërë këtë gjë të shtyrë nga besnikëria ndaj padishahut dhe nga devotshmëria për islamin.
Mos m’i lodhni veshët me llomotitje të tilla! tha me vete Dervish Pasha. E di se këtë gjë e keni bërë vetëm nga dashuria për paratë që kam premtuar për gjetjen dhe kapjen e këtij arnauti të prapë. Për mua ka rëndësi vetëm kapja dhe ndëshkimi i armikut të padishahut e të perandorisë. Ai u tha informatorëve se ata do t’i merrnin paratë, vetëm kur t‘ia sillnin përpara firarin e shpallur në kërkim. Pas kësaj, pashai urdhëroi një tabor me ushtarë që të nisej bashkë me ta drejt strofkës ku fshihej Sefë Kosharja. Ai ndoqi me sy varganin që zbriste shpatit të kodrës si një gjarpër i gjatë që do të mbështillej rreth armikut të tij. Me duar të mbështetura në kurriz, ai soditi një copë herë rrafshinat, luginat dhe malet që shtriheshin tutje sa të hanin sytë. Ai solli ndër mend betejat që ushtria e tij kishte zhvilluar në ato vise, të mbuluara nga kufoma shqiptarësh të mbetura pa kokë, me gjymtyrë të copëtuara nga gjylet e topave, me trupa të bërë shoshë nga plumbat.
Ai psherëtiu i kënaqur, duke menduar se falë vendosmërisë së tij, tashti kryengritja shqiptare i ngjante një zjarri të ndezur në fushë, të cilin e kanë shuar dhe e kanë shkelur me këmbë. Megjithatë ai nuk e quante të përfunduar detyrën e tij para se të zhdukte edhe kryengritësin e fundit, ashtu siç shuajnë zjarrfikësit urën e fundit të ndezur apo kongjillin e fundit, të cilët mund të shkaktojnë një vatër të re zjarri. Vetëm duke i shfarour të gjithë krerët e kryengritjes, ai do t’ua mbushte mendjen arnautëve të prapë se nuk bëhej shaka me një shtet të stërmadh e të stërfuqishëm si Perandoria Osmane. Njëkohësisht ai kishte dashur të hakmerrej edhe për gjeneralin Mehmet Ali Pasha, të cilin kryengritësit shqiptarë e kishin vrarë më 1878, pastaj ia kishin prerë kokën dhe ia kishin ngulur në hu…
I çlodhur nga gjumi që kishte bërë atë pasdreke, pashai vazhdoi të priste kthimin e taborit që ishte nisur bashkë me informatorët. Ai zuri t’i lëvizte me shpejtësi kokrrat e tespive që mbante në dorë, sikur ata rruzuj të fildishtë të qenë minutat apo orët e pritjes, të cilat donte t’i nxiste të kalonin sa më shpejt. Më në fund, ordinanca e lajmëroi se tabori po i ngjitej kodrës. Pashai doli nga tenda vetëm kur firari i lidhur me pranga mbërriti në oborr.
Dervish Pasha priste të shihte një burrë vigan e shpatullgjerë, me tipare si të gdhendura në shkëmb, hundëshkabë, me nofulla të fuqishme, me mustaqe vesh më vesh dhe sidomos me sy që lëshonin shkëndija. Ai e pati të vështirë të besonte se kryengritësi i dëgjuar, për kapjen e të cilit kishte premtuar një shumë të madhe parash dhe kishte vënë në lëvizje gjithë ata ushtarë, na qenkësh ai burrë i zakonshëm, i rrethuar nga ushtarët. Pamjes së tij të zakonshme, i shtohej edhe zgavra e errët që kishte në vend të kokërdhokut të njërit sy. Para se të dilte nga tenda, pashai kishte menduar ta pështynte në fytyrë, por ai sy i prishur e pengoi të bënte këtë gjë. Për të shfryrë mllefin që ndiente, i tha :
-U shpëtove armëve të perandorisë në fushën e betejës, por nuk mund t’i shpëtoje mërisë së saj që është po aq e madhe sa ç’është ajo vetë ! Harrove se ajo do të të gjente, edhe po të fshiheshe te Kau i Zi dhe do të të mbërthente me duart e saj të gjata. Dhe ja ku të mbërtheu!
Duke e vështruar nga afër, pashai pati përshtypjen sikur te njeriu që kishte përballë , fshihej një forcë e çuditshme që buronte nga thellësia e qenies së tij. Atë çast, ai mendoi se, po ta bënte për vete atë kryengritës, do të arrinte diçka që nuk mund të arrihej me anë të armëve : do të shuante frymën e rebelimit, të cilën e simbolizonte ai njeri i lidhur me pranga. Ai synoi t’ia hiqte prangat nga duart, për t’ia vënë ato në shpirt. Me vështrimin të ngulur te syri i shëndoshë i kryengritësit, iu drejtua me një zë të zbutur:
-Kam dëgjuar se nuk je vetëm një luftëtar trim, por edhe një prijës, të cilit i peshon fjala në këtë krahinë. Gjynah të vdesë para kohe një njeri si ti! Lidhjes së Prizrenit nuk i ka mbetur më nam as nishan! Krerët e saj i kam vënë në pranga, kështu siç të kam vënë ty. Po të më japësh fjalën se sot e tutje do të heqësh dorë nga mendimet e mbrapshta që ta kanë prishur mendjen, unë do të të fal jetën dhe do të jap urdhër të t’i heqin zinxhirët në vend. Bëhu me ne!
Pas një heshtjeje të shkurtër, kryengritësi i lidhur me pranga u përgjegj:
-Jo, pashë, kurrë nuk bahem me ty! Njëherë ua kam dhanë besën burrave të dheut në Prizren. Ndër ne, besa e dhanun nuk shkelet, sepse burri ka vetëm një fytyrë dhe një besë!
I fyer nga qëndrimi mospërfillës dhe nga fjalët e Sefë Koshares, Dervish Pasha bërtiti:
-Arnaut i prapë, Allahu të ka ndëshkuar duke të prishur njërin sy e duke të bërë qorr, sepse ke guxuar të ngrihesh kundër padishahut tënd!
-Pashë, syrin ma ka prishur plumbi i ushtrisë sate. Mua nuk më dhimbet syri im, sepse ia kam falë Shqipnisë.
-Tashti unë do të qorroj syrin tjetër!
Duke treguar me dorë kodrën përballë, Dervish pasha i dha urdhër komandantit të taborit:
-Vareni qorrin në atë lis atje, në majë të asaj kodre! Do ta ruani ditë e natë atë vend, në mënyrë që askush të mos guxojë të afrohet për ta ulur në tokë kufomën e tij dhe për ta varrosur! Do ta lini atje, derisa ta hanë sorrat e korbat e ta bëjnë shëmtim !
-Me dekë për Shqipni nuk asht shëmtim, por asht hijeshi,- u përgjigj Sefa.-Ta dish mirë, se këtu gjithmonë ka me kanë Shqipni.
Nizamët e tërhoqën Sefë Kosharen nga zinxhirët, me të cilët ishte lidhur. Pashai i ndoqi me sy duke shpresuar se kryengritësit do t’i priteshin gjunjët nga frika e vdekjes e do të shembej përdhé. Kjo gjë nuk ndodhi. Nizamët e lidhën litarin në majë të lisit, pastaj rrëfanën e tij e vunë në qafën e Sefë Koshares. I varuri u përpëlit, derisa dha shpirt, pastaj mbeti pezull si një krongjill akull që në dimër varet nga degët e drurëve.
*
Sikur edhe trumbat e sorrave e të korbave të kishin qenë nën urdhrat e Dervish Pashës, në ditët e mëpastajme, ato fluturuan rreth kufomës së të varurit. Pasi ia çukitën syrin e shëndoshë dhe fytyrën, shpendët e uritur ia shqyen rrobat dhe ia zhvatën mishrat. Duke e katandisur në skelet, pashai osman nuk kishte synuar ta asgjësonte vetëm si krijesë njerëzore, por edhe si simbol. Ai mendonte se një skelet, i kujtdo qoftë ai, është diçka e shëmtuar, llahtarisëse. Mirëpo ndryshe nga ç’kishte shpresuar ai, në kujtesën e bashkëvendësve të Sefë Koshares nuk mbeti skeleti i të vdekurit, por qëndrimi i tij stoik në çastet e fundit të jetës, i cili u shndërrua në këngë.
Me vargjet e mbledhura, studiuesi G. T. u mundua të rindërtonte një version sintezë, ashtu siç bëjnë arkeologët që restaurojnë një amforë apo një statujë të thyer, duke ribashkuar fragmentet e shpërndara andej-këndej. Në këtë version, i cili i afrohej shumë versionit të kryehershëm, spikaste motivi i vdekjes së bukur : shëmtimit fizik të kufomës së të varurit, të çukitur e të fërtelosur nga sorrat e nga korbat, i kundrvihej hijeshia e një vdekjeje sublime. Kjo hijeshi që e mbështillte vdekjen e tij, ishte e përafërt me maskat e arta që mbulonin në varr fytyrat e mbretërve dhe të heronjve homerikë.
Dervish Pasha me shallvare
I ktheu topat në Koshare:
-Ja se Sefën e due të gjallë,
Ja Kosharen kam me e kallë,
Kam me e kallë me gra e fëmijë,
Se nuk po e doni osmanllinë!…
Me hafije e me nizamë,
Sefë Kosharen e kanë zanë.
Kur e çuen Sefën te çadra,
Rreptë e kqyri Dervish Pasha:
-Banu me ne, -pasha i ka thanë,-
Se ty jetën kam me të falë!
-Jo, bre pashë, s’bahem me ty,
Edhe n’ma qorrofsh tjetrin sy!
Kam dhanë besën në Prizren
Me luftue veç për kët vend.
Kush e njeh veten për burrë,
Besën e vet nuk e shkel kurrë.
Bërtet pasha i Osmanllisë:
-Vareni shpejt qorrin në lis!
Vareni në lis, atje te kodra,
T’ia hanë mishin sorra e korba.
Do ta lini në majë të kodrës,
Derisa të bahet shëmtimi i tokës!…
-Sefë Kosharja, lulja e fisit,
Hije t’paska maja e lisit!
-Hije m’ka, o djelmtë e mi,
Kam dhanë jetën për Shqipni.
Duke vështruar këngën që kishte përpara, studiuesit G. T. iu kujtuan përsëri ithtarët e çmitizimit, të çheroizmit, të mohimit të vlerave shpirtrore dhe morale të traditës kombëtare. Ai mendoi se, po t’ua zinte syri rastësisht atë tekst, ata do të thartonin turinjtë dhe as që do të denjonin të lexonin. Mirëpo për të kishte rëndësi vetëm ekzistenca e atij teksti ku mbijetonte koncepti i vdekjes së bukur, ku mishërohej një nga ato vlera metafizike, me të cilat ishte ngjizur shpirti i kombit.
Tiranë, 2024