Gjithë qielli ngjante me një pëlhure vigane ngjyrë hiri në të cilën trungjet dhe degët e pemëve pafletë dukeshin si vizatime të çuditshme. Majat e maleve qenë mbuluar me mjegull dhe s’merrej vesh nëse atje binte dëborë a shi, veçse, duke e tendosur fort mbi supe atë pëlhurë të përhirtë resh, ajoa mbyllte nga çdo anë horizontin.
Drita e paktë e bënte gjithë peizazhin monokrom me një ngjyrë kafe e gri, ku vetëm degët e pemëve shfaqeshin si silueta në sfondin që natyra dukej se e kishte lënë ende të papërfunduar.
Por për atë që ishte rritur mes atyre maleve një jetë të tërë, pamje të tilla ishin të zakonshme, ashtu siç janë për qytetarin trotuaret e rrugëve. Përse mund t’i hyjnë në punë atij tablotë e natyrës? Si bujk i regjur, ai kishte mësuar ta maste kohën me dobinë ose me dëmin që mund t’i shkaktonte natyra. Në qoftë se njerëzit që venë për pushime në kamp a në plazhe lusin të mos bjerë një pikë shi, që mos kenë firasje verimi, atij i duhej krejt e kundërta. Koha e keqe për pushuesit buzë detit ishte vaditje e mirëpritur për arën e bujkut në fshat. Nga ana praktike, çdo sentimentalizëm që nuk hyn në punë është i panevojshëm në luftën për jetesë.
Në qytet, ai shpejtoi hapat drejt Komitetit Ekzekutiv ndërkohë që shkonte në mendje rrjedhën e takimit me Kryetarin.
“Kryetari do më thotë: Po për kaq gjë u mundove gjer këtu Liço? Ikë ti se do t’u them unë atyre të kooperativës.
Unë do t’i them: As mua s’më vjen mirë që erdha gjer këtu, po tjetër njeri s’ma zgjidhte këtë hall. Me ata të kryesisë së fshatit është e pamundur të bisedosh. Vendimi është vendim thonë. E ç’do me thënë kjo? Sikur vendimet zbresin nga qielli.
Nuk kishte kuptim që vendimet të përdoren si diçka metafizike dhe ca më keq, që njerëzit përulen përpara tyre si fetari para altarit, duke harruar se i falen diçkaje që e kanë krijuar vetë. Po këto s’kishte pse t’ia thoshte sepse Kryetari gjithmonë e kish pritur mirë dhe e respektonte si baba dëshmori.
Ai i kishte seritur në mendje fjalët që do t’i thoshte Kryetarit, por pa ju lutur.
“Do t’i them: Toka jonë në 50 vjet u nda tri herë. Gjyshi ua ndau tre djemve të tij dhe djemtë kur u bënë baballarë ua ndanë fëmijëve të tyre. Kështu që ngastrat u prenë e u copëtuan njësoj siç pritet byreku. Parcelat u bënë aq të vogla sa s’kish si të zvogëloheshin më. Atëhere meshkujt filluan të largohen nga fshati duke kërkuar fat e punë në rrugët e gjera të botës.
Për ta zgjeruar atë ngastër toke, unë hapa tokë të re me thonj e me dhëmbë duke gërmuar me qylyk çdo pëllëmbë në atë zall të shkretë. Ajo zallishte kishte veç gurë e kaleshe të egra aq sa nga çdo metër s’di sa qindra gurë nxora. Kur u kthye djali për pushime, erdhi e më ndihmoi dhe punuam së bashku gjithë asaj vere. Ai linte kapelën e gjimnazistit mbi një shkëmb, përvishte mëngët e fillonte të gërmonte. Gurët që nxirrnim i merrnim me tezgë dhe i hidhnim anës. Me ato që bërë një kthis i lartë afër një metro rreth e rrotull.
Oh sa gurë që nxorëm! Im bir më thoshte me shkaka “Ne më mirë të shesim gurët. Ashtu do të fitojmë më shumë. Më mirë të kishim hapur një gurore.”
Motin tjetër djali shkoi partizan dhe në ‘44 u vra. Unë atë arë e kam tani të vetmin kujtim nga im bir. Lermani arën, mos ma merrni. Mos vallë kooperativa do mbetet keq për atë pëllëmbë tokë atje në zall?
Liço ia tha kryetarit në zyrë të gjitha ashtu siç i kish menduar dhe nga mallëngjimi i të birit ju mbushën sytë me lot.
Kryetari nisi ta dëgjoi me vëmendje por pas pak ishte e qarte se e ndiqte pa interes. Shprehja e tij mori një qëndrim të vendosur që dukej se nuk e ndërpriste vetëm për të mos e fyer, sepse përgjigjen e kish formuar me kohë.
– Kështu! – tha kryetari si të donte të merrte fjalën pas atyre që kish thënë Liço, ndërsa filloi të trokiste me kalem mbi xhamin e trashë të tryezës.
– Kështu! – tha së dyti duke marrë frymë thellë. – Unë të dëgjova me vëmendje. Nga një anë, keni të drejtë se arën e keni punuar bashke me djalit tuaj dhe, ashtu siç thatë, kooperativës nuk do t’i bëhej ndonjë dëm për dy dylym tokë. Por duke u nisur nga ana parimore, a do të ishte e drejtë t’u bëhej një lëshim juve duke ju lënë dy dylym tepër? Ç’do thoshin të tjerët? Menjëherë do fillonin të flisnin se këtu mbahet me hatër një pjesëtar i kooperativës. Do të thoshin se një gjë të tillë nuk e lejon statuti.
– Asgjë nuk do thoshin, ata e dinë si e kam punën, – u përligj Liço.
Kryetari vazhdoi: – Kurse ne dëshirojmë që për çdo iniciativë të pushtetit ju të jini të parët që duhet ta përkrahni pa rezerva sepse pikërisht për këtë pushtet djali juaj dha jetën.
– Edhe unë, për kujtim të tij, dua ta mbaj atë arë ku u derdh djersa e tij! – tha bujku me mallëngjim.
– Kjo është një arsye më tepër që pikërisht atë arë ta futësh të parën. Djali yt derdhi djersë aty, pastaj dha edhe jetën për liri e socializëm.
Kryetari e ndjeu menjëherë se fjala e fundit nuk ishte ajo që duhej thënë në atë rast, prandaj filloi ta shpjegonte se ç’kish dashur të thoshte duke shpjeguar se kolektivizimi ishte një etapë me rëndësi në ndërtimin socialist të vendit, kauza për të cilën djali i tij dhe qindra dëshmorë të tjerë kishin dhënë jetën. Dhe në emër të saj, babai nuk duhet të tërhiqej tani por ta shpinte atë më tej.
Liço e dëgjoi me vëmendje dhe duke ndjekur arsyetimin e Kryetarit nuk nguroi t’i thoshte përfundimin logjik.
-Atëhere del se im bir u vra që unë t’ia jepja arën kooperativës.
-Kush e tha këtë? Asnjeri s’ka thënë një fjalë të tillë dhe s’mund ta thotë. Ideali për të cilin dha jetën djali juaj, pra shoku ynë, është shumë më i lartë e më i madh. Ne edhe mund t’ua lëmë atë arë, por nuk do të ishte mirë.
Kryetari shikonte sesi rrudhat në ballin e Liços bëheshin edhe më të thella. “Sa rrënjë të thella ka prona private!” thoshte me vete sikur të kishte gjetur aty burimin e dhembjes së bujkut.
– Në vend që ta mbash arën në emër të birit tënd, duhet të bësh të kundërtën. Nëse yt bir do ishte gjallë, vallë a nuk do të ishte i pari që do thoshte: Atë arë që e hapëm bashkë le ta futim në familjen e madhe kooperativiste.
Kryetari e kishte lehtë t’i thoshte një Jo të prerë, por e gjykoi më të përshtatshme që ta sqaronte Liçon se kishte ardhur me “një kërkesë të gabuar.” Bujku nuk mund ta pyeste tani djalin se ç’do të donte të bënte me arën, por, duke dalë nga zyra, i tha kryetarit:
-Kur qenka puna kështu, unë as që e dua atë arë.
Liço s’e bëri më për fjalë, por atë truall ku çdo pëllëmbë e kish lagur me djersë e donte me shumë se çdo parcelë tjetër dhe herë pas here shkonte ta shikonte. Rrinte në kthis duke parë malet e larta dhe retë që silleshin sipër tyre jo për bukuritë e peizazhit por nga që drithërohej në shpirt kur shikonte barin që po mbulonte arën e tij. Që vitin që ia kishin marrë, kooperativa s’e kishte mbjellë asnjë herë të vetme dhe ca nga ca ngastra po merrte atë pamje që kish para se ta hapte Liçua me të birin. Tek ecte, bujku fjalosej me vete.
-O njerëz të mirë, pse s’e mbillni? Ta punonin s’do më vinte keq. Po pse ma morën, kur nuk e mbjellin? Vallë për ta lënë lëndinë?