Romanin “Djalli komik” e kam shkruar gjatë vitit 2017, Toena e boto më 2018. Flitet shpesh për parashikimet e famshme të Zhyl Vernit dhe ndoshta me të drejtë. Por të ashtuquajturat “profeci” në letërsi, më së shumti mund të shihen vetëm si paralajmërime morale, që disa shkrimtarë i kanë dhënë njerëzimit. Si ndodh? Sipas meje, nga larmia e vizioneve që prodhon fantazia e shkrimtarit, ai zgjedh njërin, atë për të cilin ka më shumë tërheqje dhe që i jep dorë për të shkruar veprën e ardhshme. Kur ka ngjarje të mëdha pastaj, analogjia na nxit të kujtohemi për dy realitete paralele, atë të fantazisë dhe atë të jetës reale. Natyrisht, më tepër se vetë llojet e viruseve, objekte të shkencës, arti pasqyron veçanërisht sjelljen e shoqërisë dhe të individit. Në përvojën time letrare i kam përdorë infektimet e lëngatat edhe gjetkë, për shembull, në romanin “Las Varrezas”. Por këtu mund të lexoni një fragment nga romani “Djalli komik”.
*
Për sëmundjen misterioze pati kundërthënie midis nesh. Cili ishte rasti i parë dhe i prekuri i parë, kujt t’ia vinim gishtin? Në atë kaos secili kapej pas fillit të vet, duke e katranosur tërë lëmshin. Prandaj nuk mëtoj më tepër se dëshminë e dëshmitarit.
Po ecja në rrugën tregtare “Beqir Alla”, kur pashë një qytetar që ndaloi përballë meje krejt papritur, i gjithë trupi iu përpëlit një çast, pastaj stop (!) në vend. Sado e pyeta çfarë kishte pësuar dhe nëse donte ndihmë, nuk mora përgjigje. Ai kishte qenë duke ngrënë diçka, sepse në njërën dorë mbante ushqimin, në tjetrën kanaçen me lëngun shoqërues. Fytyra e tij e ngurosur, ku qe ruajtuar trajta e fundit që kishte përjetuar, më kujtoi portretet në Muzeun e Dyllit, që përfshihet edhe në guidën turistike të Horketës. Por përveçse nuk fliste, gjithë sa u mblodhëm rreth tij, kuptuam se as dëgjonte. Për ndryshe, do të jepte ndonjë shenjë. Dikush tha se fatkeqit i kishte rënë vilania, çka e acaroi Fanida Rushanin, e cila iu kthye menjëherë, i ke mendtë në kokë apo jo, po të ishte vilani, do të shembej përtokë! Megjithatë, për ta sjellë në vete, i vuri flakën një shamie dhe ia afroi pranë hundës, në mënyrë që tymi ta bënte të përlotej e të teshtinte. Shamia u shkrumbua, ndërsa fatkeqit s’i luajti qerpiku.
I nxitur nga zanati i tij, doktor Karapici mbështeti kokën te gjoksi i Dino Jaupit, kllounit të cirkut, dhe u vu t’i përgjonte zemrën. Ai nuk tha nëse zemra rrihte, por as pohoi se i kishte pushuar. Doktori tha vetëm se ndodhej para një paralize aq të rrufeshme dhe aq agresive, sa kurrë s’e kishte hasur asgjëkundi.
Ndërkaq, në klasën ku mësonte im bir, po ndodhte një çudi. Mësuesi i matematikës, i cili sapo kishte zgjidhur dy tipa ushtrimesh, mund të fliste e mund të shkruante, por këmbët kaq i qenë mpirë, sa nuk largohej dot nga dërrasa e zezë. Çfarë të bëjmë, babi, më pyeti djali në telefon, të njoftojmë drejtorin e shkollës apo togerin e bashkisë? Në tym me vetveten, i thashë të njoftonin repartin e zjarrfikësve.
Më pas, duke qenë se ngrirja e gjymtyrëve po jepte shenja të përhapjes, sinjalet e telefonit nuk do të reshtnin. Lajmet, shoqëruar me foto të frikshme (disa prej të cilave Selfie), po përhapeshin me shpejtësi në Internet. Në profilin e tij në Facebook, vonë në mbrëmje, mjeku Vilson Karapici do të pranonte se gjatë asaj dite kishte ndjekur njëmbëdhjetë raste: “Po konstatoj paralizë të përgjithshme dhe parciale”, shkruante ai, “ngrirje me afat të papërcaktuar ose vetëm të çastit. Kur i sheh horketasit me një krah, një këmbë apo vetëm qafën e ngurosur, të ngjan sikur këtyre fatkeqëve sapo u kanë injektuar shampanjë në vena.” Çfarë ciniku, vërejti Sara Çesku. Me gjasë, doktori ka dashur të thotë u kanë injektuar ujë të gazuar. Por atij horrit te shampanja dhe uiski i fle mendja!
Mbasi shkoi nata e zbardhi drita, sado që shenjat mund të mos shiheshin me sy, gjithandej ndihej një si afrim katastrofe. Tërë laboratorët e shëndetit, duke përfshirë shërbimin publik e privat, morën kampione gjaku për analiza. Dy prej tyre, të profilizuar për sëmundjet infektive, morën gjithashtu kampione pështyme, feçe dhe urine. Por nuk mbetën prapa as laboratorët e veterinarisë. Synimi ishte të gjendej sa më parë origjina e sëmundjes dhe të përcaktohej natyra e saj, ishte virusale, mikrobike, alergjike apo misteriozisht shpirtërore. Por megjithëse specialistët nuk folën publikisht, një burim i Gafilit pohoi se nuk qullepsën gjë, shkaku i paralizës mbetej i panjohur.
Nuk i ndihu zbulimit as ngulmimi për të mbledhur info nga pacientët. Kujt i kishte ikur goja, ishte e pritshme të mos fliste. Por edhe horketasit, të cilët kishin kaluar ndonjë ngrirje gjymtyrësh për disa çaste, pas kalimit të krizës nuk mbanin mend simptomat. Madje dukeshin vërtet pa dije, sepse jepnin thuajse të njëjtën përgjigje, seriozisht e ke, më zuri ky taksirat edhe mua?!
*
Pas javës së parë të misterit, ishte ditë pushimi, s’mbaj mend ç’festë zyrtare binte. Dino Jaupi, kllouni i cirkut, e kishte marrë veten. Veçse kishte mbetur me cen në qafë. Kur takoi Aranit Lumbardin në barin e “Alma Palmës”, iu drejtua me këto fjalë:
– Para disa vitesh në rrethinat e Horketës u panë ca shpendë shtegtarë, që kishin humbur rrugën. Ata do të rrinin pak kohë mes nesh dhe do të largoheshin. Por gjahtarët tanë i vranë këta emigrantë. Mallkimi fle sa fle, aq sa duket se është zhbërë. Por pastaj zgjohet dhe shfaqet. Ja ku na ra mbi krye tani!
Lumbardi, kryetari i Komitetit të Shpëtimit, nuk pati dyshim në sinqeritetin e tjetrit. Veçse një qafëngrirë, që s’e lëvizte dot kokën anash, përse po e kthente kohën kaq mbrapa, duke shfaqur frikë nga e kaluara? Pastaj tha me vete: “Si për të ma kujtuar mallkimin që edhe unë i pata bërë Horketës, qytetit tonë!”
Megjithatë, Lumbardit i dukej se burimi i mallkimit, pikërisht ai për të cilin nuk flitej, thua se donin ta mbanin me zor të fshehtë, ishte më aktual e më flagrant. Mu pas kufirit me Vitistanin, kishin mbetur prej muajsh një turmë refugjatësh nga Lindja e Mesme, të cilët mëtonin të gjithë se ishin sirianë dhe irakenë. Ata donin ta kalonin atë kufi dhe të hidheshin në Horketa, ta vazhdonin udhëtimin drejt Hamivurgut bregdetar, derisa të mbërrinin në vendet e Europës perëndimore. Por urdhri ishte kategorik, të ndalohej medoemos ky rrugëkalim, duke e mbajtur kontigjentin në kamp si bagëtinë në vathë. “Hej dreq”, murmuriti Aranit Lumbardi, “është e mundur që në raste të tilla të bëhet bestyt edhe një kockë e fortë si unë?!”
Por dukej sheshit se në qytet gjithsecili po shqyrtonte sjelljen e vet. Sidomos të prekurit nga paraliza. Çuditërisht, këta po i brente mëkati i fundit që kishin bërë. E cili kishte qenë? Dikush u kishte thënë prindërve fjalë të rënda. Një tjetër, përveçse kishte shkelmuar të atin, kishte rrahur edhe të shoqen. Ndërkohë që një zonjë kishte gjuajtur burrin me tigan, ciceroni i Muzeut të Dyllit ishte gëzuar për aksidentin sakatues të rivalit, atij të Muzeut Etnografik. Zonja Dida S. kishte bërë shkelje kurore. Një nëpunës i bashkisë kishte marrë ryshfet, ndërsa një firaun besonte se i qenë ngrirë dy krahët, ngaqë kishte shitur për skrap bronzina të vjedhura në varreza.
Në tri javë sëmundja e ngrirjes asnjë ditë nuk u ndal. Ndryshe nga fillimi, ato shenjat e katastrofës tani përveçse ndiheshin, dukeshin edhe me sy. Në rrugë mund të shihje gjithfarë ulokësh, disa herë në poza qesharake, me njërën dorë lart si të kishin dashur të kruanin veshin në çastin që krahu u kishte ngrirë, ose me njërën këmbë gjysmë të ngritur, kur kishin qenë duke hedhur hapin. Kishte edhe nga ata që lëviznin me bastun, me paterica apo karroca invalidi. Tregtarët kishin nuhatur kërkesat dhe po e plotësonin tregun.
*
Nga nevoja për ta thyer disi atmosferën e rëndë, pati qytetarë që imituan lojën e fëmijëve ngriva-shkriva. Fëmijët ndaheshin në dy skuadra, njëra palë ishin ndjekësit, tjetra të ndjekurit. Të parët lëshoheshin me vrap pas të dytëve. Kur ndjekësi prekte një të ndjekur, qoftë dhe me majën e gishtit, ky ndalonte në vend, se quhej “i ngrirë”. Por ama duhej të ruhej nga të ndjekurit, sepse po ta prekte njëri prej shokëve të ekipit, bëhej prapë “i shkrirë” dhe rihynte në lojë. Të rriturit e filluan si me shaka. Ata preknin dikë, i thërrisnin “Ta lashë!” dhe fugonin kuturu. Mirëpo menjëherë lindte pyetja: “Çfarë më la?” Duke dyshuar se sëmundja ishte ngjitëse, tjetri alarmohej nga kjo prekje. Prandaj, sapo një qytetar shihte dikë që ngarendte drejt tij, niste të vraponte edhe vetë për t’u gjendur sa më larg sulmuesit. E jo vetëm ai, por edhe të tjerët që nuk ishin vënë në shenjë, ia mbathnin me të katra. Pak nga pak, kaq terrorizuese u bë frika, sa edhe në ecjet normale njerëzit kthenin kokën andej-këtej, duke vështruar njëri-tjetrin gjithë dyshim. Cili ishte sulmuesi dhe kur do të sulmonte? Ishte gati si të pyesnin: Cili është kamikazi dhe kur do ta bëjë shpërthimin?
Tashmë ishin të shumtë ata që rrugës mbanin distancë, për t’i shmangur edhe prekjet pa dashje. Prandaj zoti Mentor Tanashi, kryetari i bashkisë, e modifikoi qarkullimin, duke hartuar një rregullore të veçantë për këmbësorët. Me këtë rast u bë edhe klasifikimi i rrugëve dhe orareve, rrugë më tepër apo më pak të rrezikshme, rrugë më tepër apo më pak infektuese. U vërejt menjëherë pakësimi i qarkullimit të këmbësorëve, i dyndjeve kohë e pa kohë nëpër kafene, si dhe ndërprerja e shëtitjeve gjatë mbrëmjes. Megjithatë, loja me thirrjen “Ta lashë!” nuk u ndërpre. Ngaqë çasti i sulmit ndodhte të përputhej me infektimin, i prekuri mund ngrinte me të vërtetë. Shì këto raste bëheshin lajm për mediat, duke ia shtuar sëmundjes misterin dhe tmerrin.
Përveçse rrugë më rrugë, bllok më bllok e lagje më lagje, frika nga infektimi depërtoi më parë mes njerëzve të së njëjtës shtëpi. Sapo ngrinte një familjar, aty ndryshonte tërë organizimi i brendshëm. Të sëmurin e veçonin në dhomën më të vogël dhe njeriu që merrte përsipër t’i shërbente, ishte i detyruar po ashtu të flinte në atë kthinë. Gjatë ditës ai mbante maskë në gojë, galloshe të larta në këmbë dhe krejt trupin e mbulonte me mushama mbrojtëse. Familjarët e tjerë shmangnin çdo kontakt fizik. Meqë portës së shtëpisë i vihej edhe shiriti i karantinës, vetvetiu ndërpriteshin vizitat.
Por a pati teprime, që shkuan deri në spekulime? Një ditë, Muçi Muçollari takoi në rrugë Atë Kurjelin e katedrales dhe i zgjati dorën. U habit kur tjetri ia zgjati gjithashtu, pa iu shmangur kontaktit, çka ndodhte shpesh në qytet. (“Hello, Henri, ç’kemi ndonjë të re?” “Flasim më mirë në telefon”, ia kthente tjetri, jo më larg se tri-katër metra.) Qëkurse kaloi ngrirjen e përkohshme, pronari i Fasonerisë Megam nuk fjeti më me të shoqen. Se ku flinte Muçi natën për arsye sigurie, Adela nuk e dinte. Por edhe kur kthehej në shtëpi më të rrallë, burri s’e linte të shoqen t’i afrohej: “Mos, mos! Në asnjë mënyrë mos më prek, kam frikë se të infektoj!” Derisa i dha lamtumirën përgjithmonë dhe e bëri publike bashkëjetesën me dashnoren, duke u dorëzuar me gjithsej para ftesës shkalluese të Ollga Pogonit: “Eja Muçi, eja azgani im! Ose jetojmë të shkrirë të dy, ose ngrijmë bashkë!”
Pasojat e epidemisë po ndiheshin gjithandej. Por meqë artizanati, manifaktura dhe shërbimet ishin zotëruese në Horketa, Komiteti i Shpëtimit nxori një qarkore, që gjeti miratim me vota edhe në këshillin e senatorëve. Në preambulën e saj thuhej: “Të gjithë nëpunësit këshillohen të punojnë me doreza. Çdo shitës detyrimisht duhet të mbajë doreza. Asnjë blerës s’mund ta prekë mallin pa doreza. Po e preku, ka detyrimin për ta blerë. Dhe po e bleu, e humbet të drejtën për ta kthyer ose rishitur.”
Kur po hartohej ky paragraf, duke i vajtur mendja tjetërkund, doktor Karapici u mundua ta ndryshonte formulimin. Por u kujtua se, prej ndonjë rrjedhjeje të informacionit, edhe sikur ta ndryshonte, s’do të kishte ndonjë dobi. Tashmë Niqifori, ai syvëngëri, e kishte kaparuar paraprakisht monopolin e tregut të dorezave. “Zagari”, murmuriti nëpër dhëmbë, “e ka nuhatur me kohë leverdinë dhe ka siguruar lobim mes senatorëve!” Senatorë në Horketa quheshin anëtarët e këshillit bashkiak.
*
Siç e pranonte shumica, ndonëse i kishte të mangëta, barra më e rëndë binte mbi shpatullat e Aranit Lumbardit, kryetarit të Komitetit të Shpëtimit. Por kishte diçka që nuk shkonte në stilin e tij udhëheqës. Disa thoshin ngutja, disa kryeneçësia, të tjerë i bënin bashkë të dyja. Ai kishte dashur t’u jepte kohë të mjaftueshme anëtarëve të komitetit, prandaj e kishte mbajtur pezull shqyrtimin e çështjes për pacientin zero dhe origjinën e sëmundjes. Por meqë pilafi s’mbante më ujë (thuhej nën zë), e hapi diskutimin me pyetjen ballore:
– Cili është shkaku i ngrirjes?
Komisioneri i Shëndetit Publik shprehu dyshimin e parë. Sipas tij, mund të ishin bletët. Pickimet e tyre janë të rëndomta në Horketa, tha, por bletët nuk janë më ato që kanë qenë. Specialistët e Apikulturës kanë vërejtur rënie të theksuar numerike. Bletërritësit pohojnë se rënia po shkon deri në përgjysmim, shtoi Komisioneri. Varotoza, si sëmundje infektive, i ka dhënë qartë simptomat e çrregullimit të kolonisë. Nuk po them se shkaku i ngrirjes vjen patjetër nga pickimi i bletëve të infektuara. Por eksperimenti që është bërë në laboratorin më të mirë të Horketës, tregon se…
– E çfarë tregon?! – kërceu patetik doktor Karapici, thua se deri atë çast e kishte mbajtur durimin të ndrydhur si sustë. – Ta paskan mbushur rradaken me broçkulla, Komisioner. Dhe më vjen çudi se, duke qenë në të njëjtin komision, përse nuk u këshillove me mua para raportimit?!
Doktori, që e kishte ndjekur nga afër eksperimentin, rrëfeu se çfarë kishte ndodhur në Laboratorin e Shëndetit Publik. Në një kambanë qelqi kishin futur një kavie dhe shumë bletë, pastaj kishin pritur që kavia të infektohej dhe të jepte shenja të ngrirjes. Mirëpo nuk pritën gjatë, sepse të nesërmen e gjetën të ngordhur. Kaq shumë bletë kishin futur, sa brejtësi i gjorë ngordhi nga pickimet. Kur futën në kambanë një kavie tjetër dhe e pakësuan numrin e bletëve, ajo u qëndroi pickimeve pa dhënë simptoma të tjera.
– E megjithatë, – s’e ndali hovin Karapici, – Shoqatës së Mbrojtjes së Kafshëve te brejtësi i ngordhur i ka llucur mendja. E përse protestojnë? Nuk e dinë ata se, për hir të eksperimentit shkencor, Edisoni vrau një elefant?!
– Mos do të thuash zotrote se, për hir të Edisonit, ne mund të vrasim edhe një qytet?! – i ndenji hazër Komisioneri.
Teksa të dy kacafyteshin për prova e kundërprova, një tjetër përleshje aspak eksperimentale rrezikonte të kthehej në kacafytje të vërtetë. Ajo po zhvillohej prapa derës së sallës midis toger Matrallozit, i cili ia pengonte hyrjen, dhe fasonerit Muçollari që donte të bënte një ankesë urgjente. Në kufirin e Hamivurgut, pasi e kishin kaluar në skaner maunën e ngarkuar për eksport, e kishin nxjerrë automjetin jashtë autostradës, duke kërkuar që të zbritej i gjithë malli në tokë. Po ç’faj kishte prodhuesi që shoferi i maunës, në vend të fuste ndonjë tabletë antimolë, kishte futur në xhepa xhinsesh qese kokaine?! Propozimi ishte që doganierët ta mbanin atë zavallin bashkë me drogën, por ta lejonin shoferin rezervë të nisej sa më shpejt, për të mos shkelur afatin e kontratës me importuesin. Po ta vononin edhe pak, mauna s’e kapte tragetin e fundit në portin detar. Na është bërë Hamivurgu si të jetë Hamburgu! – përpiqej ta kandiste togerin.
Kur arriti t’ia mbushte kaploqen, e gjeti Lumbardin në zgrip të shpërthimit. Me nervat e fryra nga debati për bletët, kavien dhe elefantin, tri herë në të tri versionet kishte murmuritur me vete: “Kot thonë se fëmijët nganjëherë sillen si burra, janë burrat ata që sillen shpesh si fëmijët.” Me ta ngritur kokën, pa t’i mbinte para syve fasoneri, duke mbajtur në njërën dorë një këmishë xhinsi, ndërsa në tjerën një grusht tabletash antimolë. Pa ditur ende si ta interpretonte atë pozë të çuditshme, i thirri:
– Edhe ty të kishim mangut, Muçi! Eja, eja, se më mut nuk ka si bëhet!
Vetvetiu u desh një ndërprerje. Aranit Lumbardi pyeti nëse dëshironim kafe.
Kafe aq vonë?! Po afronte mesnata dhe, i habitur si disa kolegë të tjerë, m’u kryqëzua shikimi me Lumbardin. Por vetëm një grimë, sepse ai po e kalonte vështrimin me radhë te secili. Ato mollëzat e tij të kërcyera m’u duken si bumballa çeliku nën lëkurën e holluar nga tërheqja, teksa sytë e tij me ndriçim të fortë sikur po më thoshin prapë: “Ju që keni hyrë në darët e këtij Komiteti, harrojeni përgjithmonë çfarë është komoditeti!”