LIBRI KA RRETH 300 FAQE, ME RRËFIME NGA KARANTINA
Vinca: «As në ëndërr nuk më kishte shkuar ndër mend se do të vinte dita të shkruaja një libër si ky. Kisha plane të tjera, të shumta, prej të cilave nuk kam hequr dorë, por ato mbetet të presin një kohë tjetër, më të mirë. Sepse, nuk i ngjan puna punës, thonë në vendlindjen time. Ka punë që presin dhe ka të tjera që ose bëhen sot, në këtë moment, ose nuk bëhen fare.”
Doli nga shtypi, në botim të shtëpisë botuese “Artini” nga Prishtina, libri më i ri i Profesor Agim Vincës: “DITARI I PANDEMISË. Rrëfime nga karantina”. Libri ka rreth 300 faqe. Në parathënien me titull “Dy fjalë lexuesit”, vetë autori, ndër të tjera, shkruan:
«As në ëndërr nuk më kishte shkuar ndër mend se do të vinte dita të shkruaja një libër si ky. Kisha plane të tjera, të shumta, prej të cilave nuk kam hequr dorë, por ato mbetet të presin një kohë tjetër, më të mirë. Sepse, nuk i ngjan puna punës, thonë në vendlindjen time. Ka punë që presin dhe ka të tjera që ose bëhen sot, në këtë moment, ose nuk bëhen fare.
Më 14 mars, një ditë pas shfaqjes së rasteve të para me koronavirus në Kosovë, vendosa të mbaja ditar, gjë që e kam bërë, herë pas here, edhe më parë.
Thashë me vete: të lë një dëshmi, nëse jo për histori, së paku për jetën e përditshme të njerëzve të një kohe, të neve që na ra në hise ta përjetojmë pandeminë Covid-19.
Të lija një dëshmi dhe të shlyeja një borxh ndaj atyre që i vunë gjoksin kësaj sëmundjeje, duke rrezikuar veten, mjekëve në radhë të parë, por edhe infermierëve, laborantëve, ekspertëve të mikrobiologjisë, përfaqësuesve të institucioneve shtetërore, në radhë të parë atyre shëndetësore, por edhe policëve që ditë e natë ishin në krye të detyrës, duke u kujdesur për rendin.
Për pandeminë do të shkruhen libra në të ardhmen (ndoshta tashmë janë shkruar ose po shkruhen). Do të shkruhen libra e do të bëhen shfaqje e filma. Dokumentarë e artistikë. Secili që e ka përjetuar mbylljen dhe izolimin e, larg qoftë, edhe sëmundjen, ka rrëfimin e vet për të.
Ky është rrëfimi im, ashtu siç e kam parë e përjetuar unë këtë situatë: situatën nëpër të cilën kaluam në muajt mars, prill, maj të këtij viti.
Këto janë shënime të mbajtura rregullisht gjatë ditëve të pandemisë, ndërsa qëndroja i mbyllur në shtëpi, në banesën time në Prishtinë. E fillova si diçka të vogël, por ditë pas dite e javë pas jave, erdhi duke u rritur, ashtu siç rritet topi i dëborës kur niset nga maja e bjeshkës për të përfunduar në fund si ortek a rrungajë.
Janë gjithsej 80 ditë: nga data 14 mars, që do të thotë një ditë pas zbulimit të rastit të parë me koronavirus në Kosovë, deri më 1 qershor, kur filloi faza e tretë dhe, le të shpresojmë, edhe e fundit e masave kufizuese dhe, deri diku, edhe normalizimi i jetës, së paku në krahasim me periudhën e mëparshme.
Dhe, ja, një rastësi e bukur: Një Qershori është Dita e Fëmijëve, e atyre që janë fëmijë sot dhe e atyre që do të vijnë paskëtaj në këtë botë dhe që këtë ditar do ta lexojnë një ditë mbase si një përrallë, të bukur, por edhe të frikshme njëkohësisht.
Jam përpjekur të vë ekuilibër mes aspektit intim, personal e familjar, që është karakteristikë e ditarit si formë e shkrimit dhe atij publik, shoqëror e kombëtar, gjë që e rrit, besoj, peshën dhe rëndësinë e këtij rrëfimi.
Kamyja thotë te Murtaja se njerëzit e mbyllur në karantinë, më shumë se në të tashmen (dhe të ardhmen), jetojnë në të kaluarën. Kështu ka ndodhur edhe me mua që në këto shënime kam evokuar shumë kujtime dhe ngjarje nga e kaluara. Ato edhe janë ndoshta pjesët më të bukura të këtij libri.
Ky ditar i paraqitet lexuesit për herë të parë në tërësinë e vet. Nuk kam dashur ta botoj pjesë-pjesë, edhe pse kisha ngasje (dhe sugjerime) që ta bëja këtë për hir të aktualitetit. Me përjashtim të një fragmenti të botuar te portali ObserverKult (Shkrimtari në kafaz), asnjë germë tjetër e tij nuk ka parë dritën e botimit, prandaj, duke huazuar një term nga fusha e teatrit dhe filmit, kam kënaqësinë t’ju ftoj në p-r-e-m-i-e-r-ë!».
Prishtinë, 1 qershor 2020 A. V.
Ndërsa recensenti i libit, shkrimtari dhe publicisti Rushit Ramabaja, shkruan:
«Gjithkahnaja e librit më të ri të Agim Vincës DITARI I PANDEMISË, Rrëfime nga karantina mbërthen në vete 80 ditë zymtore të kësaj pranvere të sëmurë. Këtë libër (që, ndonëse i shkruar në formë ditari, ma merr mendja se më së miri mund të lexohet si prozë dokumentare) e bën të jashtëzakonshëm, jo ngjarjet e përditshme të një kohe morti me të vdekur e vaje, por ngjallja e zombive provincialë pikërisht në kohë të dergjës botërore, për të rrëzuar qeverinë legjitime dhe për të hëngër lirinë tonë. Ky është zëri i intelektualit dhe poetit, që del nga brendësia. Këta atdhengrënës, shkelën idealin dhe lirinë duke përdhosur ligjet mijëvjeçare që kishin rregulluar raportet e etnisë në kohë morti e fatkeqësie. Ky akt i lig është vënë në qendër të magjisë së rrëfimit, në dukje ndonëse duket i pasforcuar, i privuar nga hidhërimi. Por, përbrenda vlon drama e mllefi kolektiv. Kështu e pasforcuar, vëngjilla e kësaj pranvere ka dalë aq e natyrshme, aq spontane dhe aq e lexueshme. Në vetë aktin e shkrimit të këtij ditari në kohë të fatkeqësisë kolektive, mund të lexojmë shpirtin human të Profesorit tonë dhe mesazhin për metaforën e paplakur të lirisë».
BOGDANI, MURTAJA DHE VARIOLA VERA
E diel, 15 mars 2020
Bota ka njohur epidemi të tilla edhe më parë, me pasoja fatale, që kanë marrë mijëra e miliona jetë njerëzish, si: tifoja, kolera, murtaja (e quajtur murtaja e zezë), lia e bardhë, ethet e verdha, gripi spanjoll i vitit 1918 (pandemik), gripi i Hong-Kongut, gripi aziatik, gripi i derrit e të tjera, por ato kanë ndodhur në kohëra të tjera, kur zhvillimi ekonomik dhe teknik ka qenë shumë më i ulët se ç’është sot.
Edhe në Kosovë ka pasur murtajë në shekullin XVII. Pjetër Bogdani ka vdekur prej saj. Ipeshkvin e Shkupit sëmundja e gjeti në Prizren, ku kishte shkuar t’i bashkohej ushtrisë austriake në luftë kundër Perandorisë Osmane në krye të kryengritësve shqiptarë. U kthye në Prishtinë për mjekim, por pa sukses. Vdiq më 6 dhjetor 1689. Turqit e zhvarrosën dhe ua hodhën eshtrat e tij qenve për shkak të kryengritjes që pati organizuar.
Edhe gjenerali austriak me prejardhje italiane, Pikolomini, pati të njëjtin fat. Qe nisur nga Vjena me bekimin e Kurorës për ta pushtuar Kosovën, Maqedoninë dhe Bosnjën, por kur arriti në Shkup qytetin e kishte kapluar murtaja. Dha urdhër që të digjej qyteti dhe ashtu u bë, por gjenerali me nam nuk i shpëtoi dot vdekjes.[1]
Shumë më i freskët është rasti me “linë e zezë” (variola vera), të cilën populli, për ta marrë me të mirë, e quan “lia e bardhë”. Ishte fillimi i vitit 1972. Virusin e solli një haxhi nga fshati Dejë i Rahovecit, i cili nga vendi i shenjtë solli edhe një shishe me “ujë zemzemi”. Zemzem quhet kroi në oborrin e Xhamisë së Madhe në Mekë të Arabisë Saudite. Sipas besëtytnisë, kjo “pije magjike” “ndihmon shtatzëninë, stimulon potencën dhe shmang epidemitë e kafshëve”. Por, ja që kësaj here ua solli atë njerëzve! Haxhi Ibrahim Hoti me ujin “eliksir” infektoi mbesën e vet! Mjekët në fillim pandehën se ishte fruth a grip, por nuk ishte asnjëra nga këto. Kishte simptoma të tjera, shumë më të rënda. Sëmundjen e konstatoi i pari një mjek nga Prizreni, dr. Xhelal Xhibo, kurse diagnozën e tij e vërtetuan ekipet mjekësore nga Beogradi. Por barrën kryesore e mbajti Spitali i Gjakovës, i cili u shndërrua në karantinë plot dy muaj. Hero i luftës me linë ishte mjeku gjakovar dr. Agim Serhati, i cili njëzet vjet më vonë, në kohën e helmimit të nxënësve në vitet ’90, do ta pësonte jo nga ndonjë virus, por nga burgu dhe torturat e pushtetit serb. Qe alarmuar krejt Jugosllavia, madje edhe bota. E mbrama epidemi e lisë së zezë në Evropë kishte qenë në vitin 1930 dhe kishte marrë miliona jetë njerëzish. Prej 123 të infektuarve, në Kosovë vdiqën 26 veta, kurse në Serbi, kryesisht në Sanxhak, 40 nga 194 të infektuar sa ishin gjithsej. Në fund të prillit 1972 epidemia u shpall e mposhtur, me dekret shtetëror, sepse rrezikohej sezoni turistik, që ishte burim i të ardhurave valutore në Jugosllavinë e atëhershme.
E mbaj mend mirë atë situatë, edhe pse asokohe nuk isha në Prishtinë, por në Strugë, ku punoja si mësues i gjuhës dhe letërsisë shqipe në Gjimnazin e atjeshëm. Madje i pata bërë vend edhe në një poemë të shkruar “në frymën e kohës”, në stilin e Kadaresë, të cilin ne këndej sapo e kishim zbuluar si shkrimtar. “Vitet ‘70/ Alarm! Deja/ Ratkoci,/ haxhinjtë,/ virusi!/ Për të satën herë trokiti mortja te dera; – / Variola vera! / Edhe një rrufe/ në qiellin tënd,/ në qiellin tënd plot bubullimë,/ Kosovë, e shekujve karantinë!”.
Këto vargje gjenden në librin tim të parë me poezi, Feniksi (Shkup 1972).
Kosovë, e shekujve karantinë!
SHKRIMTARI NË KAFAZ
E martë, 7 prill 2020
Në Prishtinë është ndaluar dalja në shesh. Parqet janë rrethuar me shirita të kuq.
Edhe sheshi Fontana te soliterët, aty ku të ngeshmit luajnë shah, është «skuqur». Dy luajnë, dymbëdhjetë shohin. Bëjnë spektatorin. Pranë rrokaqiejve që ngrihen përpjetë si pikëçuditje!
Mediat njoftojnë se në lagjen Ulpiana janë identifikuar dy të infektuar me Covid-19. Hanibal ante portas! Korona te dera!
Pas fjalës koronavirus, fjalë tjetër shumë e shpeshtë e kësaj kohe është fjala karantinë. Nga vjen kjo fjalë? Nga italishtja: “quaranti”. Dyzet.
Në mesjetë, në shekullin XIV, kur ra murtaja e zezë, që mori gjysmën e popullsisë së Evropës («Njerëzit binin si miza», thotë eruditi ynë, Konica), në Avinjon të Francës u ngritën spitale fushore, ku njerëzit izoloheshin: “quaranta giorni”. Dyzet ditë. Avinjoni atëbotë (1309 –1423) ishte seli e papëve («cité des papes»), rol ky që më vonë e mori Vatikani.
Askush nga fqinjët nuk bëzan. Heshtje e plotë. Të gjithë janë mbyllur në kafazet e veta. Edhe buzëqeshja. (Ali Podrimja). Gjatë luftës ishim tok. Tani secili veç e veç, cok.
Nuk është vetëm epidemia që na ndau, jo, edhe liria. Po, po, liria! Tjetërsimi filloi nga paslufta, kur filloi uzurpimi i banesave dhe ndërrimi i dyerve e bravave. Një lloj barrikadimi në paqe. Dyert e vjetra, të bardha, u zëvendësuan me dyer të blinduara.
Në njëfarë dore ne kemi hyrë moti në karantinë, nëse nuk llogarisim shëtitjet në Gërmi, pikniqet në Durrës a Shëngjin, vilat në Brezovicë, veturat luksoze dhe pushimet verore.
I spostoi të gjitha përkohësisht korona, të gjitha, përveç vetmisë dhe egoizmit.
Njerëzit e artit dhe të kulturës, që intervistohen këto ditë në televizionet tona, si në Tiranë, ashtu edhe në Prishtinë, përdorin pa pushim fjalën reflektim. “Të reflektojmë!” – thonë. Për jetën, lirinë, dashurinë, miqësinë dhe solidaritetin njerëzor. Kohë kemi boll.
Sa i duhemi njëri-tjetrit? Sa ia kemi nevojën? A do të nxjerrim mësim nga ky pësim? Kam frikë se jo. Përvoja jetësore më ka bërë skeptik. Jemi popull me kujtesë të dobët. Amnezikë. I harruam shpejt luftën, vuajtjet, eksodin, krimet. “I harruam netët me bukë e pa bukë/ Burgjet, plumbat, helmet e tanket në rrugë”. Do ta harrojmë edhe këtë karavirusin (si e quajti shkodranja), i cili, ndryshe nga ato të tjerat, vjen nga Zoti e jo nga njerëzit.
Planin e djeshëm për djegien e disa materialeve nga arkivi im personal, e vura në jetë sot. “Ekzekutimin” e bëra në një kënd pranë kontejnerit, përballë Kishës. Më erdhi keq tek shihja se si flaka jeshile përpinte portretin e poetit heretik Edgar Allan Po nga një gazetë e zverdhur vitesh. Më fal, o mik! Sorry!
Që të lirohem nga “mëkati” flas në telefon me miqtë e mi poetë Adem Gashin (Asturias) dhe Lulzim Tafën (Lulin). Do të veproja njësoj edhe me Sabitin, Sabit Idrizin, por fatkeqësisht është e pamundur! E ka humbur zërin, por jo shpirtin, as sytë dhe veshët. Do t’i shkruaj!
Cingëron telefoni fiks, i cili në këtë kohë digjitalizimi bie rrallë, shumë rrallë. Doktor Pandeli Çina nga Tirana! Kurrë s’harron. Në çdo situatë. Është nga të rrallët që ma uron rregullisht edhe festën e Bajramit, kurse unë atij Pashkët ndonjëherë, kur s’harroj. “Si je komandant?”- më thotë me shaka. “Komandanti është mbyllur në kafaz nga frika!”, ia kthej me të njëjtën masë. Dr. Pandeli Çina është mjek i zemrës, kardiolog, por edhe njeri i letrave. Ka përkthyer nga polonishtja, gjuhë të cilën e njeh mirë, poeten e madhe polake Shimborska.
Zgjas dorën dhe marr nga rafti i vitrinës librin me poezi të mikut tonë të përbashkët, Xhevos (Xhevahir Spahiut), Rreziku (2002), i cili hapet me poezinë Zemra kushtuar “doktor Pandeli Çinës”.
“Flas me ty,/ ti me zemrën./ Ç’mistere vëngojnë aty brenda?/ Ajo i di të gjitha, doktor,/ mua s’m’i thotë,/ po ti jepi zemrës pak zemër;/ thuaji ashtu kot: e keqja është larg”.
Dhe këtu po vë pikë. Pikë. Për të mos e ndotur këtë ditë me virusin politik.
*
Konica shkruan se katër sëmundjet e mëdha, që kanë korrur pa pushim njerëzinë, e kanë burimin në grykat e lumenjve të mëdhenj. Virusi do baltë dhe lagështirë. Kolera ka buruar në grykë të lumit Gang, në Hindustan; tifuzi (tifoja) në grykë të Tunës (Danubit); ethet e verdha në grykë të Misisipit, kurse murtaja në Nil e në Indokinë.
[1] Para se t’ia vinte zjarrin, më 26 tetor të vitit 1689, shkroi: «Shkupi është një qytet i madh, jo shumë më i vogël se Praga, ose sa ajo. E gjeta të braktisur, pa thesare, por të furnizuar mirë me produkte ushqimore. Ata pak njerëz që kanë mbetur, sillen rrugëve të frikësuar. Më vjen keq që ato godina të hijshme, të cilat nuk i kam parë kund, ato xhami prej mermerit më të bukur e me ornamentet e arta, që edhe në Romë do të ma kishin tërhequr vëmendjen, ato relikte e kopshte të bukura, më duhet t’ia fal zjarrit».
