Skënder Buçpapaj, qysh në vitet 1970, u shuqa si një poet filozof me problematikë ekzistenciale
-“Poezia e S.Buçpapës luhatet midis hermetizmit dhe pas-hermetizmit, synimit drejt ëndrrës së pamundur për një lirikë “të pastër”, për mitin e fjalës si realitet në vetvete të shkëputur nga realiteti politiko-social dhe madje nga vlerësimet etike dhe vënies në diskutim të këtij miti nëpërmjet një nënteksti të thellë filozofik.”
-“ Në këtë vëllim autori shpreh poetikën e vet tepër origjinale dhe të papërsëritshme që shton një ngjyrë në spektrin e poezisë bashkëkohore shqiptare dhe ku fryma shqiptare shkrihet me frymën europiane.”
Ku qëndron pesha e poezisë? Sigurisht jo në zhurmë dhe në bujë. Zhurma dhe buja janë më të zakonshme për sukseset e rreme, për krijimtarinë e atyre poetëve që duan t’i pëlqejnë me çdo kusht publikut si femrat koketa që lyhen dhe stolisen jashtë mase. Në disa periudha të letërsisë pseudopoetët fshihen pas retorikës buçitëse, në periudha të tjera pas figuracionit llamburitës apo errësirës së kërkuar.
Studiuesi italian Xhuzepe Precolini vëren me mprehtësi “Të botosh një vëllim me poezi është si të hedhësh nga dritarja një pupël dhe të presësh që të bjerë duke bërë zhurmë. Në ndonjë rast pupla fluturon dhe ndriçohet nga një rreze dielli, atëherë njerëzit kthejnë kokën lart për ta vështruar”.
Në këtë pohim studiuesi ka kapur dy veçori të poezisë së vërtetë, fluiditetin dhe dritën e brendshme sepse poetët e mirëfilltë rrezatojnë dritë si yjet, nuk e reflektojnë atë si planetët ose satelitët, pra poetët mediokër dhe epigonët.
Një dritë të brendshme të tillë ka edhe poezia e Skënder Buçpapës, këtij poeti filozof, këtij poeti me problematikë ekzistenciale. Ky poet spikaste me dritën e vet të veçantë edhe në kohën e “angazhimit të detyruar” të poezisë shqiptare. Themi “angazhim të detyruar” se një veçori e poezisë shqiptare që nga fillimet e saj ka qenë karakteri qëllimor, konceptimi i poezisë si mision për të përçuar një mesazh të lartë, patriotik, social, fetar, politik, konceptim që nuk e pengonte literalitetin e poezisë, nivelin e lartë estetik të saj në krijimtarinë e talentuar të vërteta. Nga ana tjetër jemi të vetëdijshëm se edhe i ashtuquajturi “art për art”, i reklamuar nga disa poetë dhe nga disa drejtime letrare s’është veçse një mit sepse poezia nuk mund të mos e japë një gjykim për realitetin, qoftë edhe mohues ose pesimist i skajshëm.
Skënder Buçpapa nuk është një “poet i angazhuar” i shpallur, po si çdo poet i mirëfilltë nuk rend pas modave politike ose ideologjike dhe nuk kënaqet me lojën e ndritshme të fjalëve të bukura e të figurave, ndonëse kodi figurativ i poezisë së tij ka një forcë të madhe shprehëse.
Vëllimi i fundit i këtij poeti me titullin sugjestiv “Jubileu i shiut të çmendur” ka të endur në strukturën e vet poetike një metaforë – simbol polivalente, shiun. Kjo metaforë simbol shpreh idenë e vitalitetit dhe pjellorisë meqenëse shiu është jetëdhënës duke ushqyer të lashtat në fushë, idenë e pengesave sfiduese në jetë dhe idenë e trishtimit ekzistencial.
Kjo metaforë e pasur në kuptim mishëron edhe një nga elementët e pejsazhit të vendlindjes së poetit, pejsazhit verior me shira dhe borë dhe lidhet me ndjenjën e thellë që e lidh autorin me vendlindjen e tij, ndjenjë dashurie dhe malli, jo dashuri / urrejtje siç ndodh te ndonjë anëtar tjetër.
Poeti i mban thellë në zemër vendlindjen e vet dhe megjithatë vështrimi i tij poetik rrok tërë botën, planetin tonë dhe gjithësinë. Mikrokozmosi i asaj pjese toke ku lindi poeti dhe i botës së vogël dhe të madhe të mendimeve dhe ndjenjave të tij zgjerohet deri te makrokozmosi i Tokës dhe Gjithësisë.
Në këtë vëllim kronotoposi herë zgjerohet pa fund duke rrokur të kaluarën e njerëzimit dhe duke u zgjatur drejt së ardhmes, herë zvogëlohet në një çast apo në një vend të vogël si livadhi.
Simboli i malit, një simbol tradicional shqiptar, te Buçpapaj rritet në një përmasë botërore në vjershën “Mbi malin e Hekurave dikur” ku parakalojnë majat e larta të gjithë botës, të mbuluara dikur nga akullnajat dhe dëshmitare të shkrirjes së tyre që shënonte zanafillën e jetës.
Poezia e Buçpapës luhatet midis hermetizmit dhe pas-hermetizmit, synimit drejt ëndrrës së pamundur për një lirikë “të pastër”, për mitin e fjalës si realitet në vetvete të shkëputur nga realiteti politiko-social dhe madje nga vlerësimet etike dhe vënies në diskutim të këtij miti nëpërmjet një nënteksti të thellë filozofik. Vizioni i Buçpapës për botën lëkundet nga shpjegimi materialist (jo më kot një nga poezitë më të goditura poeti ia kushton themeluesit të teorisë së evolucionit) dhe kërkimit të një Perëndie që do të vinte rregull në një realitet kaotik.
Në poezinë e Buçpapës ndihet prania/mungesa e Perëndisë. Dëshirës së njeriut për një qenie më të lartë që do të mishëronte ëndërrat e tij për përsosmëri dhe plotfuqishmëri i përgjigjet një heshtje që mund të shpjegohet me mosqenien apo me indiferentizmin. Po atëherë ç’duhet të bëjë njeriu? A thua, si pohonte poeti i shquar francez Alfred de Vinji, duhet t’i përgjigjet me një “heshtje të ftohtë”, “heshtjes së përjetshme” të Perëndisë? Apo duhet të vazhdojë ta kërkojë? Buçpapaj flet për një “Zot”, po nuk i jep fytyrën e Perëndisë kristiane që komunikon me njeriun përmes dashurisë, as atë të krijuesit indiferent të dërzimit që mjaftohet me vënien në lëvizje të botës si Shkaku i Parë.
Në fakt nuk i jep një fytyrë të qartë. Megjithatë duket se poeti beson se jo më kot njerëzit “erdhën të fundit” në zinxhirin e qenieve të gjalla, se atyre u takon një mision (“Erdhëm të fundit”).
Pra, “vizioni i botës” nga ana e tij është dramatik, po jo dëshpërimisht pesimist. Skënder Buçpapaj në kohën e sotme të krizës së vlerave morale beson në disa vlera si dashuria dhe aftësia për të krijuar të bukurën, beson në një lloj “shkëndije hyjnore” te njeriu.
Këtij mesazhi të thellë filozofik poeti ka ditur t’i gjejë formën e përshtatshme. Buçpapaj zgjedh midis dy modeleve semantike që karakterizojnë poezinë bashkëkohore sipas studiuesit italian Luçano Ançeski, atë që ai quan “analogji aluzive” dhe që qëndron në vendosjen e objekteve në realitetin poetik jo në bazë të lidhjeve logjike, po në bazë të disa analogjive shpirtërore. Ky model, i zgjedhur nga poeti përfton krijimin e një realiteti poetik më të pasur se realiteti objektiv dhe lidhet me një lloj ekstaze mistike të un-it lirik që identifikohet me poetin po edhe në përgjithësi me qënien njerëzore në vogëlsinë, po edhe madhështinë e saj.
Në poezinë e Buçpapës ka nënshtresa të ndryshme në strukturën e saj, nga “Kodi i Madh”, Bibla, nga mitologjia antik greke, nga mitologjia popullore shqiptare. Është një shumëllojshmëri motivesh që rilindin, që riaktivizohen në mënyrën origjinale, të papërsëritshme të autorit dhe që i japin poezisë së tij ngjyrën shqiptare, po njëkohësisht pannjerëzore.
Boshti i poezisë së këtij autori mbështetet më tepër te metafora se sa te metonimia.
Te Buçpapaj gjejmë simbolet e korbit dhe të gjarprit në polivalencën e kuptimeve të tyre, pra, jo pashmangësisht negative, madje shohim një ndërthurje të ngarkesës kuptimore pozitive me ngarkesën negative (“Këmishë gjarpri”, “Korbi postier”, “Krrokamë”, “Shfletoj”, “Gjeti gjarpër”, “Nusja e gjarprit”).
Poetit i rikthehet simbolit të pasqyrës i parapëlqyer nga romantikët dhe simbolistët dhe që lidhet si me vetëndërgjegjësimin ashtu edhe me narçizizmin (“Pasqyrën e lumit tim e mora me vete”, “Pasqyrat janë ciklopë që nuk flenë”).
Por poeti i drejtohet gjithashtu një simboli më bashkëkohor që përbën një nga fjalët çelës së poezisë së tij, dritareve që lidhen me hapjen drejt botës, drejt dritës dhe janë kuptimplote për një vend që erdhi nga mbyllja, nga diktatura (“Dritarja është kameleon i vërtetë”, “Dritaret”).
Një tjetër metaforë / simbol është rruga.
Një nga vjershat më të goditura të vëllimit është “Rrugët e vjetra”.
Metaforat e Buçpapës janë befasuese dhe dëshmojnë për fantazinë e begatshme të poetit që vendos lidhje tëpapritura midis sendeve: hëna përkufizohet si “një presje e bardhë/ në dërrasën e zezë e harruar/ Pasi është fshirë gjithë teksti” po edhe si një gojë bretkose/ që hapet dhe mbyllet” dhe “noton nëpër moçalin e qiellit” flitet për një “tavan prej drite”, “një dysheme prej nate”, një “muzg të rrjepur”, “një rrufe çalamane”, një “mbresë blu”; dritare që “vetëzbrazin dritën”, madje një figurë veçanërisht fine “lulet e qershive/ fëmijë që lindin vetëm natën”.
Poezia e Buçpapës parapëlqen antitezat, por ai përdor edhe atë figurë të veçantë që është mishërim i një kontradikte të brendshme, oksimorin “zjarr mbi shi”, “diell i ftohtë”, “rreze e zezë”.
Në poezinë e këtij autori zenë vend edhe enumeracionet.
Poeti përdor vargun e lirë duke shkuar nga një varg gati “kilometrik”, nëvargje të shkurtra si gulçima, nga poezi të gjata si minipoema në pezi të shkurtra me një sintezë të fuqishme si “Fëmija me flatra”, “Me tym”.
Skënder Buçpapaj e mënjanon rimën dhe mundësitë e saj për muzikalitet dhe për theksim të mendimit.
Mund të kujtojmë thënien e U.H.Odenit (Auden) se “poeti që shkruan në varg të lirë është si Robinson Kruzoi në ishullin e shkretë: i duhet të gatuajë dhe të lajë vetë”. Po duhet pranuar se vjershat e Buçpapës u përkasin rasteve kur “kjo pavarësi trimoshe prodhon diçka origjinale dhe mbresëlënëse” dhe jo rasteve kur poezitë u ngjajnë “çarçafëve të pistë mbi shtratin e çrregullt”.
Poeti nuk e shfrytëzon muzikalitetin, herë të ashpër, herë të ëmbël që merr shqipja në vargun e rregullt të rimuar, ai mjaftohet me ritmin frymëgjerë të një vargu të hapur që shpreh mendimin.
Leksiku i Buçpapës është veçanërisht i pasur me fjalët plot lëng jete me burim popullor, me fjalët elitare, me fjalët e leksikut modern shkencor, teknik, publicistik. Prapëseprapë poeti nuk kënaqet me fjalët ekzistuese dhe krijon neologjizma që herë përbëhen nga dy emra, herë nga një emër i shoqëruar me mbiemër: bregqiellor, gjysma tokë, diell hëna, njeritjetrime, ndërtrupnajë.
Në vëllimin e Skënder Buçpapës ka lirika pejsazhi dhe lirika dashurie, po ato përbëjnë rrathë më të vegjël që përfshihen në rrethin e gjerë të poezisë filozofike. Poeti provon edhe formën e veçantë të haikut që u përshtatet meditimeve filozofike dhe poetike.
Lirika e Buçpapës është kryesisht një lirikë mendimi që mund të ngjajë e ftohtë në dukje po që e fsheh zjarrin në thellësi.
Në këtë vëllim autori shpreh poetikën e vet tepër origjinale dhe të papërsëritshme që shton një ngjyrë në spektrin e poezisë bashkëkohore shqiptare dhe ku fryma shqiptare shkrihet me frymën europiane.
