“ Kjo vepër, herë drejtpërdrejt e herë tërthorazi, përpiqet të shquajë disa tema të mëdha apo më të vogla, që më parë se sa të onomastikës shqiptare, në të vërtetë janë të qytetërimit shqiptar. Si e tillë, shpresojmë të plotësojë relativisht mirë kërkesat e lexuesit të sotëm në fushë të onomastikës, duke filluar nga rëndësia e saj për historinë e vendit e të popullit shqiptar, deri te ndikimi i saj në letërsinë artistike, përfundon autori.”
(vijon nga numri i kaluar)
Po në këtë vëllim, në krerë e sytha më vete, mishërohen dy projekte të tij jetësore: “Fjalori mikrotoponimik i Kosovës” (sigurisht në disa vëllime) dhe projekti po kaq i vëllimshëm “Onomastikoni i romanit shqiptar”.
Në këtë rrjedhë Baliu boton edhe vëllimin me studime “Onomastikë dhe identitet”. Në të vërtetë ky është një vëllim i veprave, studimeve dhe teksteve të tjera në fushë të onomastikës, të cilat, siç shprehet autori, “që më parë i ka botuar në Tiranë, në Prishtinë dhe në qendra të tjera shkencore evropiane, e që merren me studime në fushë të albanologjisë dhe ballkanistikës”. Siç mund të shihet prej të dhënave që i shoqërojnë studimet e këtij vëllimi, ato në tërësinë e tyre janë sinteza e paraqitje të përgjithësuara të dijes së deritanishme (kërkimet historike), sinteza të arritjeve personale (paraqitje e arritjeve vetjake), apo pasqyrim i disa prej veprave të botuara kohëve të fundit brenda dijes së onomastikës. Një pjesë më vete paraqesin tekstet në fushë të letërsisë, të cilat pavarësisht qasjes dhe vlerësimit estetik, në thelb ato mbështeten kryesisht në përbërësit onomastikë të tyre.
“Prej kërkimeve të deritanishme në fushë të onomastikës shqiptare, ballkanike dhe madje ndërkombëtare, shkruan autori, kemi kuptuar se onomastika në asnjë mënyrë nuk ka qenë indiferente ndaj zhvillimeve të deritanishme shkencore, politike, strategjike dhe madje qytetëruese. Kemi kuptuar gjithashtu se roli i toponimisë ka qenë mjaft i ndjeshëm edhe në përcaktimin e kufijve ndëretnikë me fqinjët tanë, ndërsa nuk kemi mundur të qëndrojmë anash as në lidhje me antroponiminë e rrëgjuar shqiptare të fundit të shekullit XX dhe fillimit të shekullit XXI.”
Onomastikën shqiptare (toponiminë dhe antro¬poniminë) e kanë ndjekur gjithanshëm fatet e historisë së popullit shqiptar. Nuk janë të pakta rastet kur toponimia shqiptare (emrat e maleve, grykave, qyteteve, vendbanim¬eve përgjithësisht, të lumenjve si dhe objektet materiale e shpirtërore që përfaqësojnë ato) është sulmuar me mite dhe trajta të ndryshme gjuhësore, shumë më parë se sa të jetë sulmuar me armë dhe me mjete të tjera, populli dhe vendbanimet etnike shqiptare. Po kështu ndodhi edhe me pasojat që rrodhën pas këtyre sulmeve e pushtimeve shekullore. Lidhur më këtë rrethanë, autori i jep vlerësimet e veta me një varg pyetjesh retorike e pikërisht:
“A nuk u godit toponimia e Kosovës nga serbët në fillim të shekullit XX para se të pushtohej në vitin 1913? A nuk u ndërrua toponimia e Çamërisë menjëherë pas shpopullzimit të saj? A nuk u desh një shekull lufte e brendshme për të krijuar një standard në sistemin e antroponimisë shqiptare pas ndarjes nga Perandoria Osmane? A është kjo një prej arsyeve pse njëzet vitet e fundit kemi paraqitur disa herë shqetësimet tona për emrat e rinj të fëmijëve tanë dhe pagëzimin e tyre e kemi quajtur sulm të vrazhdë në identitetin tonë!”
Kjo vepër, herë drejtpërdrejt e herë tërthorazi, përpiqet të shquajë disa tema të mëdha apo më të vogla, që më parë se sa të onomastikës shqiptare, në të vërtetë janë të qytetërimit shqiptar. Si e tillë, shpresojmë të plotësojë relativisht mirë kërkesat e lexuesit të sotëm në fushë të onomastikës, duke filluar nga rëndësia e saj për historinë e vendit e të popullit shqiptar, deri te ndikimi i saj në letërsinë artistike, përfundon autori.
Bashkohemi me vlerësimin e recensuesit të kësaj vepre, profesor Bahtijar Kryeziu, i cili këtë vëllim të B.Baliut e konsideron “trashëgimi të çmueshme që vjen në hullinë e veprave albanologjike të kësaj fushe nga Thimi Mitko(1878) e deri në ditët tona.”
Përmasa ballkanike e studimeve onomastike shqiptare
Duke bërë kërkime në fushë të toponimisë së Kosovës dhe duke e parë atë në kontekstin historik, etno-kulturor dhe gjuhësor, studiuesi Begzad Baliu, e ka trajtuar këtë lëndë edhe në përmasa të heterogjenitetit kombëtar edhe në përkimet me gjuhët fqinje. Kjo është edhe arsyeja pse gjatë kësaj kohe ai ka shkruar dhe botuar (apo lexuar në konferenca shkencore) edhe disa studime mbi gjendjen e toponimisë shqiptare në Ballkan dhe kontekstet kulturore-historike dhe madje politike të saj, në Prishtinë, Shkup, Tetovë, Tiranë etj., për të sjellë më pastaj një sintezë të tyre brenda monografisë Gjendja e toponimisë shqiptare në Ballkan (Prishtinë, 2004, f. 192).
Në këtë monografi Begzad Baliu sjell një pamje mjaft të pasur të fateve, herë të hershme e herë të tashme, të toponimisë shqiptare në hapësirën ballkanike, duke e paraqitur atë nga njëri krye në tjetrin: në Serbi (madje nga Kriza Lindore e deri në periudhën më të re), në Mal të Zi, në Maqedoni, në Greqi, përkatësisht në Çamëri, në Shqipëri dhe në Kosovë. Në të gjitha rastet autori i sheh ato në situata herë historike, herë politike, herë sociologjike dhe herë brendagjuhësore, me qëllim që të dalë e vërtetë shkencore.
Kjo është edhe arsyeja pse, sikundër vlerësohet edhe nga recensuesi i kësaj vepre, z.Jusuf Osmani: “Ky komunikim i studiuesit tonë na bën të mendojmë për përvojën e tij të kërkimeve shkencore të kohës sonë, për metodat e reja të paraqitjes së dukurive dhe sidomos sintezave shkencore dhe madje për brezin e ri të studiuesve që po vjen. Kjo vepër është shembull i veçantë i komunikimit me një log të hapët lexuesish: me lexuesin e specializuar në fushë të gjuhësisë dhe me një rreth të gjerë dhe shumë të interesuar lexuesish lidhur me problemin e toponimisë shqiptare në Kosovë dhe në Ballkan. Sigurisht kjo është arsyeja pse B. Baliu kësaj teme i është qasur me një metodë krejt të re dhe në kushtet e sotme mjaft bashkëkohore”.
Ndryshe nga botimet e tij të mëparshme, të cilat zakonisht paraqiteshin në shtypin kombëtar, kjo vepër pati edhe jehonën e saj të gjerë, duke u shkruar për të edhe në revistën ndërkombëtare Sudost – Forschungen. International Zeitschrift fur Geschichte, Kultur und Landeskunde Sudosteuropas.
Struktura gjuhësore dhe estetike e onomastikës së romanit shqiptar
Në studimet onomastike Begzad Baliu është pykëzuar edhe në një fushë tjetër të saj, jo shumë të lëvruar në studimet shqiptare. Fjala është për qasjen e tij në studimet gjuhësore-onomastike, e cila lëndën e onomastikës e shikon jo vetëm brenda qarkut të mbledhjes e tipologjisë gramatikore dhe historiko-gjuhësore. Sigurisht që kërkimet e kësaj natyre nuk kanë munguar krejtësisht, por në studimet e deritanishme të kësaj natyre kishim kryesisht studime të rastit, ndërsa Baliu e përkufizoi projektin e tij që në fillim, duke vënë në shënimin: “kapitull i një monografie në proces Onomastikoni i romanit shqiptar. Mjafton të shihet studim i parë i kësaj natyre me titullEpoleksikoonomat e prozës se Rexhep Qosjes, në vëllimin Onomastika e Kosovës – ndërmjet miteve dhe identiteteve (Prishtinë, 2009: 87-141), për të kuptuar përmasën e projektit të madh shumëvëllimësh “Onomastikoni i romanit shqiptar”.
Le t’u referohemi vetëm disa prej konstatimeve të tij në krye të këtij projekti: “Letërsinë shqipe në përgjithësi dhe romani në veçanti kanë përcjellë veçori letrare, historike e estetike, siç janë: ideja, gjuha, dimensioni kohor dhe simbolik, funksioni artistik, struktura e toponimeve dhe e leksikut etj. Me mënyrën e organizimit, me temat që ka trajtuar, me dimensionin kohor që ka përfshirë, romani shqiptar, në një mënyrë apo në një tjetër, ka arritur të përfshijë brenda tij një spektër të larmishëm personazhesh për nga emërtimi dhe për nga përmbajtja historike, si dhe një strukturë të gjerë personazhesh për nga shtrirja hapësinore. Në këtë aspekt, veçanti të theksuara kanë shënuar disa krijues, si: Pashko Vasa, Mitrush Kuteli, Sterrio Spasse, Petro Marko, Kolë Jakova, Dritëro Agolli, Thoma Kacori, Martin Camaj, Rexhep Qosja, Ismail Kadare, Jakov Xoxa, Sabri Godo, Sulejman Krasniqi, Jusuf Buxhovi, Zejnullah Rrahamani, Elvira Dones, Reshat Sahitaj dhe rreth njëqind studiues të të gjitha periudhave historike me veprat e tyre të zgjedhura që mbulojnë gjithashtu gjithë gjeografinë etnike shqiptare dhe diasporën historike e bashkëkohore. Historianët dhe kritikët e letërsisë, etnografët dhe folkloristët, historianët dhe gjuhëtarët, i kanë vënë re veçoritë historiko-letrare, estetike, etnografike, përkatësisht historike dhe gjuhësore të personazheve të veprave të tyre dhe u janë qasur atyre sipas interesave të fushave të studimit.
Autori i romanit “Vdekja me vjen prej syve të tillë”, Rexhep Qosja, është një nga krijuesit e rrallë, që ka shfrytëzuar mundësitë që përmes onomastikës (sidomos antroponimisë) të arrijë efekte estetike, të krijojë një galeri personazhesh dhe të sugjerojë përmes tyre një botë po ashtu komplekse dhe sugjestive. Ai tregon prirje prej onomaturgu të vëmendshëm kur shënjon dhe shënon në detaje ambientin ku zhvillohet ngjarja, cilësitë e individëve dhe nofkat zbunuese me të cilat i emërton të gjithë personazhet. Personazhet e romanit të tij, pothuajse pa përjashtim, kanë nyje të paravendosur, karakteristikë kjo e traditës sonë popullore, prej të cilave autori arrin efekt të dyfishtë: onomastike dhe leksikore njëkohësisht”, përfundon Baliu.
Fjalori mirotoponimik i Kosovës – një projekt jetësor
Në rrjedha të kërkimeve të tij në fushë të onomastikës, projekti i tij Fjalori
mirotoponimik i Kosovës, paraqet sigurisht një nga ndërmarrjet më të mëdha në
këtë dije. Ai, mbështetur në të dhënat e disa intervistave dhe referencave të tij,
ka realizuar kërkimet në më shumë se 1000 vendbanime nga rreth 1470 sa ka
Kosova, prandaj pritet që së shpejti ta përmbyllë përmbledhjen e korpusit të
mikrotoponimisë së Kosovës, e cila, mbështetur në pyetësorin që ka përdorur, nuk
do të jetë e përzgjedhur dhe e shtresuar, sikur ka ndodhur deri më tash, por tërësore
dhe e pandashme, sipas përvojës që ka sjellë deri tashti. Një vepër shumëvëllimëshe si kjo, sigurisht e krahasuar me gjendjen e toponimisë në periudha të tjera dhe e plotësuar edhe me të dhëna krahasuese të toponimisë së gjeografisë kombëtare, do të jetë me interes në studimet albanologjike dhe studimet ballkanike përgjithësisht.
Begzad Baliu, i takon brezit të mesëm të studiuesve shqiptarë. Fazën e parë
të kërkimeve të tij e ka përmbyllur me kërkimet e tij të shtrira në disa fusha
të dijes së albanologjisë: histori e albanologjisë dhe sidomos të onomastikës:
toponimi e antroponimi, standardologji, onomastikë e letërsisë etj. Rezultatet
e tij në përmasa të studimeve më të vogla e më të mëdha deri më tash janë
kurorëzuar në vëllime monografike apo në përmbledhje me studime të kësaj
natyre. Në periudhën në vazhdim presim që kërkimet e tij shkencore t’i
kurorëzojë edhe me projekte të mëdha me karakter kombëtar e mbarëshqiptar.
