Prokopi i Cezaresë (Procopius of Caesarea) ishte studiuesi dhe historiani më në zë romak i shekullit të gjashtë nga Caesarea Maritima ose Palestina Prima, rajon administrativ i periudhës bizantine. Si shoqërues i gjeneralit romak Belisarius gjatë luftrave të Perandorit Justinian, Prokopi është autor i librave Histori e Luftave, Mbi ndërtesat, dhe Histori e Fshehtë. Ai ishte edhe nxitja ime për të shkruar shumë kujtime të mia personale, ese dhe mbresa udhëtimi të cilat u botuan pas rënies së komunizmit në Shqipëri. Kjo histori fillon nga reportazhet e ilustruara me fotografi në revistën “Ylli” të cilat konsideroheshin si shtyllat e numrit të revistës dhe pëlqeheshin nga lexuesit. Disa gazetarë të kohës pohonin se reportazhi ishte ura që lidhte publicistikën me letërsinë, por pohimi i tyre nuk gjente mbështetje as nga estetët, as nga kritikët e artit. Për dallim nga gjinitë letrare, reportazhi hyn në gjinitë e mirëfillta të gazetarisë sepse raporton për ngjarje e njerëz në vende dhe kohë të caktuara.
Gjatë viteve ‘60 kur punoja te “Ylli” reportazhet e mia kishin vlerë për informacionin si edhe sinqeritetin e ndjenjave dhe të mbresave. E pohoj se i shkruaja me lehtësi, edhe për faktin se gazetarinë e kundroja si veprimtari dytësore, ndërsa primare konsideroja letërsinë. Për fat të keq, fusha ishte ‘diskredituar’ nga gazetarët e paaftë ose “rrogëtarët” e redaksive që shkruanin çka u zinte syri nga xhamet e makinës dhe duke intervistuar persona që takonin rastësisht, pa u thelluar askund. Reportazhet veç stërpërsërisnin refrenin e njohur të “ndryshimeve që kishte sjellë pushteti popullor, epoka e partisë”. Kolegu im Kin Dushi i kategorizonte këto reportazhe tip “Shih e shkruaj”. Megjithatë, do të ishte e padrejtë t’u ngarkoheshin vetëm gazetarëve dobësitë e reportazheve. Redaksitë, nga ana e tyre, ushtronin censurë të fortë, duke mënjanuar problemet, analizat, shkaqet dhe ca më shumë kritikat. Edhe nëse gazetari guxonte të ngrinte ndonjë problem, redaktori përkatës e thërriste në zyrë dhe me ton dashamirës i propozonte: “Më mirë ta heqim këtë pasazh që të mos kesh telashe, as ti, as unë”, dhe ndërkohë paragrafin problemor e kishte rrethuar ose nxirë me stilolaps duke e lënë jashtë botimit. Si rezultat, reportazhet mbusheshin me lavdërime dhe në vend që të jepnin apo ilustronin realitetin vetëm e lustronin atë.
Puna ime në gazetari u ndërpre në marsin e vitit ’67 kur shpërtheu nisma e montuar e zbritjes së shkrimtarëve në bazë, “për të njohur jetën”. Si autor që kisha shkruar dramën me gabime ideore “Rrethimi i Bardhë” kisha nevojë “të riedukohesha” në gjirin e masës. Gjatë katër viteve që punova arsimtar në Divjake të Lushnjës, nuk kisha as kohë, as mundësi dhe mbi të gjitha as dëshirë të shkruaja reportazhe.
Disa nga kolegët e mi shkrimtarë shkruanin reportazhe për hatër të dietave që merrnin nga redaksitë sa herë u duhej të shkonin për punë personale a familjare në ndonjë rreth tjetër. Dietat, sado të vogla, mbulonin pjesërisht shpenzimet e udhëtimit, që ndihmonin sadopak buxhetin e familjes. Edhe pse e dija atë shteg, nuk e praktikova asnjëherë sepse kisha fituar një lloj idiosinkrazie nga reportazhet. Më zinte koka, sapo mendoja se duhet të shkoja diku dhe të shkruaja për gjëra që nuk ngjallnin asnjë interes. Më dukej e neveritshme të thosha lavdërime kur realiteti jetësor përmbante probleme të mprehta.
Duke shfletuar koleksionet e periodikut në Bibliotekën Kombëtare, për kërkime të miat ose për kureshtje, vija re ndryshime të theksuara midis shtypit të paraluftës dhe atij të kohës sonë. Gazetat dhe revistat e pavarësisë paraqisnin probleme shoqërore, ekonomike, filozofike, ndërsa tonat të thata e monokrone ishte shterpe. Propaganda dhe llafologjia zotëronin duke nisur nga kryeartikujt, artikujt, madje dhe te reportazhet, pa përjashtuar as ato me sythin “nga blloku i shkrimtarit”. Sado t’i shtrydhje, nuk gjeje asgjë jetësore. Nuk kisha dyshim se pasardhësit tanë do ta kenë vështirë të zbulojnë problemet e vërteta të shoqërisë sonë, edhe sikur të rrinin gjithë jetën përmbys mbi koleksionet e gazetave. Shtypi i partisë u shkonte anash problemeve, nuk i prekte fare, ose i minimizonte. Për shembull, nëse shkruhej “por ka edhe ndonjë rast të rrallë…” kjo duhej transkriptuar se dukuria negative kishte marrë përmasa të gjera. Si mund të shpërndahej mjegullnaja e dendur e fshehjes së realitetit? Të shkruaje reportazhe, ese, mbresa, udhëtimi me fakte jetësore dhe t’i dërgoje për botim, ishte një akt vetëshpallje opozitar që nuk ndihmonte zbulimit të së vërtetave. Censura vigjilonte ethshëm mbi çdo shkrim duke goditur edhe disa autorë të partishëm, për ndonjë varg a pasazh që linte shteg për dykuptimësi, apo aludim. Gjithçka varej nga interpretimi i censorëve që vigjilonin mbi të gjitha fushat e krijimtarisë artistike.
Rastësia më ndihmoi të orientohesha në gjetjen e një shtegu. Duke biseduar me Apollon Baçen, arkeolog në Institutin e Monumenteve të Kulturës, në kafenenë e Hotel Tiranës, ai përmendi sesi historiani Prokop Cezareasi kishte shkruar, veç vëllimit të tij “Mbi ndërtimet” me lavde panegjirike për Justinianin, edhe një vepër tjetër, titulluar “Histori e Fshehtë” plot dufe dhe mllefe për mizoritë e perandorit dhe të së shoqes, Theodhorës. I ngazëllyer shkova menjëherë në Bibliotekën Kombëtare të lexoja fragmentet e botuara te Albanica. Lexova se “Histori e fshehtë” ishte zbuluar dyqind vjet pas vdekjes së autorit dhe kishte ngjallur polemika midis dijetarëve nëse i përkiste Prokopit apo ndonjë historiani tjetër. Diskutimet e tyre m’u dukën të dobëta, të paktën ato që ishin pjesë e koleksionit të Bibliotekës, por për mua si autor që jetoja nën diktaturë drama e Prokopit ishte e kuptueshme. Historiani i oborrit i shërbeu ndershmërisht Justinianit, duke përshkruar ndërtimet e kështjellave dhe fortesave anembanë perandorisë, ndërsa ndërgjegjen e tij qytetare e qetësoi duke ia bërë të njohura botës mizoritë dhe krimet e çiftit perandorak. Hapja e librit tingëllon si klithmë e mprehtë dhimbje, shpërthim i dufit të mbledhur gjatë në shpirtin e historianit kundër Justinianit dhe bashkëshortes ambicioze. Me veprën “Histori e fshehtë”, ai kreu detyrën e tij morale si historian dhe qytetar. Diktaturat e çdo kohe, të djathta a të majta, përdorin të njëjtat metoda, prandaj nuk është e çuditshme ngjashmëria midis tyre. Mu duk sikur ishte fati ai që më solli me dorën e tij një shembull të shkëlqyer. Derisa Prokop Cezareasi, kryehistoriani i pallatit, i përkëdheluri i perandorit, njeri me pushtet në rrethet akademike, e gjeti të arsyeshme të ndiqte rrugën e disidencës së fshehtë, pse të mos shkoja pas gjurmëve të tij edhe unë, qytetar i thjeshtë dhe autor “që duhet të edukohesha nga regjimi popullor”. Vendosa të shkruaja për realitetin ashtu si e gjykoja vetë dhe duke gjetur e poseduar forcë shpirtërore, guxim dhe deri diku shpërfillje rreziku që mund të vinte nga nuk pritej mendova se ishte edhe një akt mposhtje i autocensurës.
Nga mesi i viteve ’70, nisa të hedh në letër mbresat e shënime të miat sapo kthehesha në shtëpi nga çdo udhëtim a vizitë në qytete a fshatra të vogla e të mëdha, nga jugu në veri, nga lindja në perëndim në mbarë Shqipërinë. Isha i vetëdijshëm se në fund do ishte një lloj historie e fshehtë si ajo e Prokopit.
Sa isha letrar i ri pohimet e kritikëve se Gëteja, Bakzaku, Tolstoi, Dikensim Migjeni, i kishin ndier vite më parë ndryshimet që po sillte koha, më dukeshin spekulime letrare. Mos vallë shkrimtarët kishin një shqisë të gjashtë, apo antena të posaçme për të parandier shndërrimet që po ravijëzoheshin në horizontin e largët? Por nga përvoja e jetës nën diktaturë, ndjeva se në ato pohime nuk kishte asgjë metafizike. Shenjat paralajmëruese të regjimeve shtypëse janë të dukshme te konformizmi, tatëpjeta ekonomike, paraliza e mendimit, dualizmi midis asaj që mendohet dhe asaj që thuhet, rutina, bjerrja e virtyteve morale, arbitrariteti i shoqëruar me dogmatizëm të hekurt, egërsia e pushtetit, humbja e idealeve dhe e besimit te e ardhmja. Pas Plenumit famëkeq të qershorit 1974, varfëria, vetëizolimi dhe frika nga çdo gjë e huaj u bënë tiparet kryesore të politikës shqiptare të kohës.
Vendosa të mbaja shënime edhe nga shfaqjet e teatrit si një formë arti ku linte gjurmë skematizmi ideologjik dhe fillova të shkruaj tregime disidente “për veten time”. Vëllimin me ese e recensione “Teatri në kohën e krizës”, mbresat e udhëtimit, esetë dhe reportazhet që janë pjesë e librit me titullin simbolik “Midis dy kohësh” si edhe një sërë tregimesh disidente janë shkruar në këtë periudhë. Të gjitha ishin dorëshkrime të cilat i daktilografova në fund të viteve tetëdhjetë me qëllim që të botoheshin pas vdekjes apo kur t’u vinte koha. Por isha i sigurt se një ditë do të botoheshin. Do t’ua lija amanet vajzave të mia. Një pjesë të dorëshkrimeve dhe kopjet e daktilografuara, i kam ruajtur në dosjet e mia. Natyrisht gjatë redaktimit janë bërë disa plotësime e ndryshime të karakterit artistik e stilistik por duke ruajtuar përmbajtjen. E ndiej ndërgjegjen të qetë që solla fakte, mendime e gjykime të sinqerta nga ajo kohë e vështirë e plot rreziqe.
Pas një gjysme shekulli diktature në Shqipëri dukej sikur nuk do kishte fund kurrë por ndodhi që shembja erdhi thuajse menjëherë. Isha jo vetëm dëshmitar i përmbysjes por edhe pjesëmarrës aktiv i lëvizjes demokratike të dhjetorit të vitit 1990. Atëherë e ndjeva thellësisht sa mirë kisha bërë që me guxim qytetar dhe atdhetari të shkrimtarit kisha shprehur mendimet e mia të sinqerta e kritikën time të fortë edhe nën diktaturë. Mbajtja e dorëshkrimeve përbënte një akt të rrezikshem si për mua ashtu edhe për familjen nëse do zbuloheshin, por pyesja veten se nëse nuk do isha unë atëherë kush dhe prej kujt duhej kërkuar një sakrificë e tillë. E dija përgjigjen. Ashtu si libri i Prokop Cezareasit “Histori e Fshehtë” ato shkrime ishin obligimi im moral, testamenti për historinë e pathënë të vendit tonë.
Fragment nga libri Midis Dy Kohëve, Shtëpia botuese Dukagjini, Prishtinë
