I .Në fushën e folklorit
Tiparet kryesore të psikologjisë sonë etnike janëë: vlerat e larta morale, d. m. th. përmbajtja e saj e fisme, origjinaliteti i padiskutueshëm, lashtësia arketipale dhe njësia etike etnike. Është e qartë që lidhur me lashtësinë, mund të flasim vetëm në mënyrë relative, pa qenë në gjendje ta dëshmojmë atë me tregues të saktë kohorë.
Sipas dëshmive artistike të eposit, struktura e psikologjisë sonë etnike ka qenë ngjizur në një kohë më të hershme se sajimi i eposit, d.m. th. kur rapsodët e parë filluan të tharmojnë këngët për kreshnikët, paraardhësit e tyre kishin një kanunësi shpirtërore, tiparet e së cilës në epos dalin të konsoliduara, të ligjëruara, qysh prej kohëve më të lashta, të shndërruara në zakon, në ligj, në kod ligjor që kreshnikët e trashëguan prej të parëve. Kreshnikët, Muji, Halili, Ajkuna, Gjergj Elez Alija, e të tjerë e pohojnë atë me fjalët dhe bëmat e tyre. Në këngën “Martesa e Halilit”, Halili thotë, duke aluduar tek respektimi i virtyteve të fisme, të trashëguara prej të parëve: “Tjetër t’mirë ne t’parët nuk na kanë lanë / kurrnja nesh veç mos me dekë në t’shtrueme, / por me shpata m’u pre tuj këndue”. 1). Gjergj Elez Alija, i lodhur nga plagët në shtrat, është i mbushur në shpirt me nder, në përputhje të plotë me ligjin shpirtëror të trashëguar prej të parëve: “se ne të parët nji kanu na kanë lanë”2).
Aq e konsoliduar është kjo kanunësi, sa që Halili edhe kur ndodhet vetëm në kullën e Krajlit të Kotorrit, mbasi Krajli është larguar duke i lënë amanet shtëpinë, gruan dhe vajzën, vepron pa mëdyshje në bazë të kodit kreshnik të besës:
“Sa mirë menden Halili e ka da:
S’kam m’e marrë kët Dylberën e Bardhë,
Kurr unë femen n’gjerdek mos me shti!
S’ kam me i djeg-o kto kullat e krajlit,
Kurr anmikut haket mos ia lafsha!
S’kam m’e marrë ket mallin kymetli,
Kurr prej luftave, thotë, unë fitim mos paça!
Po ja maj, thotë, unë kët besën krajlit,
Për së gjalli marre mos me m’metë! 3).
Kreshnikët jetojnë në fazën më të lashtë të shoqërisë njerëzore të organizuar, në atë të matriarkatit, d. m. th. në një bashkësi shoqërore pa autoritet shtetëror. “Në rapsoditë e ciklit verior, ndërsa njihet dhe nxirret në pah shumë qartë vendi i Ajkunës si nënë apo si motër e kreshnikëve, babai është krejtësisht i ekskluduar, shenjë e sundimit të një mendësie të qëmoçme matriarkale. Ndërsa tek Muji vetë mund të shihet fillesa e patriarkut: për herë të parë djali nis të identifikohet me emrin e babait: Omeri prej Mujit. Po edhe Muji nuk arrin të bëhet një patriark i vërtetë, siç është pohuar, ai mbetet një ‘primus inter pares”.4). Kjo na lejon të nxjerrim përfundimin që struktura etnopsikologjike e kreshnikëve tanë ka qenë e konsoliduar në fazën e fundit të matriarkatit.
Janë shprehur mendimet më të ndryshme lidhur me përcaktimin e kohës së ngjarjeve më të lashta, jehona e të cilave këndohet në këngët e eposit. Dihet se te kjo vepër monumentale janë pasqyruar shtresa kohore të ndryshme që nga ato parahistoriket e deri në mesjetën e vonë, por nuk ka kurrfarë dyshimi që tharmi i eposit, bërthama e tij, është ngjizur në kohë të hershme, që sot për ne vijnë krejt të mjegulluara. Mbledhësit dhe botuesit e parë të ciklit të plotë të këngëve të kreshnikëve, At Bernardin Palaj dh At Donat Kurti, ata që e “ kodifikuan” duke i dhënë formën e plotë të një eposi, në parathënien e tyre kanë shkruar që këngët e kreshnikëve “Këta po na bajnë me mendue për nji kohë iliriane në luftë me inondatat slave” 5). Janë shekujt V-VII, kur, mbas daljes nga rrënojat e Perandorisë Romake, elementi ilir, tashmë i shndërruar a duke u shndërruar në një popullsi cilësisht të re, në atë arbëreshe, detyrohet të përballojë një rrezik të ri, rrezikun sllav.
Pikëpamjet e ndryshme, a janë këto këngë jehonë e luftave kundër sllavëve, apo “shqiptojnë një realitet krejtësisht tjetër nga ai i periudhës së dyndjeve sllave në Ballkan” 6), lidhur me çështjen tonë, d. m. th. , me atë hershmërisë së përbërësve etnopsikologjikë, nuk luajnë ndonjë rol.
Dihet historikisht se ardhja e fiseve sllave në trojet tona, në fillimet e saj, nuk u shoqërua me luftë. Kjo kohë ka lënë dëshminë e saj të pakundërshtueshme në epos. Në këngën: “Martesa e Halilit” thuhet se kreshniku ynë u njoh me Tanushën, të bijën e Krajlit: “Kur kem pasë besë me krajli” 7), çka dëshmon jo vetëm faktin historik që përmendëm më lart, por edhe faktin etnopsikologjik të qenies së virtytit të lartë të besës që në ato kohë.
Një tjetër argument hershmërie është zgjedhja e Mujit para alternativave që i ofron Zana: “A don forcë, Mujo, me qindrue? / A don luftë, Mujo, me luftue? / A don gja, Mujo, a don mall? / A don dije, Mujo, a don gjuhë?” 8). Sipas predispozicionit shpirtëror të kohës, nevojave ekzistenciale, dhe mendësisë së mjedisit shoqëror, Muji zgjedh forcën, çka i takon fazës së kultit të fuqisë fizike, që renditet kohësisht para fazës së kultit të dijes. “Në studimet homerike është pohuar se kalimi prej “Iliadës” tek “Odiseja”, prej Akilit tek Ulisi . . shënon ‘kalimin prej kultit të fuqisë fizike tek kulti i fuqisë mendore” 9).
Një nga argumentet më me peshë të lashtësisë iliro-shqiptare a edhe e një kohe më të hershme, njëmendësohet në vënien në një plan të njëjtë kohor të përbërësve të kësaj psikologjie me elemente e shtresime etnokulturore, që i përkasin mugëtirës së kohëve parahistorike, kohëve të mendësisë njerëzore mitologjike.
Në këngën që përmendëm më lart, Halilin, që po i kërcënohej rreziku i vdekjes, e marrin në ndore 10) elemente kozmike: dielli, hëna dhe elemente mitologjike: orët e zanat, duke luajtur kështu një rol përcaktues në shtjellimin e subjektit të këngëve. .“Qeniet mitike në këngët tona kreshnike përbëjnë një përbërës qenësor” 11).
Po thotë dielli: ‘a ndorja e eme’
Ka thanë hana: ‘a ndorja e eme’
Kanë thanë orët: ‘a ndorja e jonë’
Zot a flet dhija në mal !
Paska folë dhija në mal !
Ça ka qitun e ka thanë ?
Sa t’bajë dritë ka ndoren dielli,
T’errmen natë ka ndoren hana,
Armët e brezit ja ruen zana ! 12).
Edhe pse jemi në një truall letrar-artistik, elementet kozmike, dielli e hana, elementet mitologjike, orët e zanat, dhija e malit, që jetësojnë një përbërës të etnopsikologjisë sonë: ndoren, nuk janë elemente estetike; por në mendësinë e krijuesit të këngës kreshnike dhe në atë të rapsodit dhe të audiencës që e dëgjonte, qenë elemente reale, sepse jo vetëm në kohën kur u krijua eposi, por edhe në kohën kur u mblodhën këngët legjendare, d. m. th. në fillim të shek. të kaluar dhe edhe më vonë, lahutari dhe malësorët që e dëgjonin, besonin me gjithë mend në ekzistencën e orëve e të zanave, siç na e ka dëshmuar edhe Bernardin Palaj. 13).
Mendësia filozofike e psikologjike e kreshnikut, e lahutarit dhe e dëgjuesve mbështetej me të dyja këmbët mbi një kulturë pagane. Zanat ndihmonin në luftë kreshnikët tanë, sikur Atena, Palada e Homerit ndihmonte dashamirësit e saj, Diomedin dhe Odiseun.14). Çabej e ka trajtuar Zanën si një “hyjni vendase pararomake” 15). Ndërsa mitologu Todi Dhama, ka shkruar “Kulti i fortë i Zanës në Shqipëri dhe në mbarë Gadishullin Ballkanik të kohës antike na bën të mendojmë se te Zana kemi të bëjmë me një hyjni vendase paragreke”. 16).
Po në këtë topik të këngës, vihet re një tjetër fakt po aq i rëndësishëm: njeriu vihet në një rang jete e marrëdhënieje me diellin e hënën, që mund të jetë një mbeturinë e asaj faze mendësie, kur njeriu nuk e kishte ndarë veten nga natyra. Dihet që malësorët tanë deri në kohët më të vona e konsideronin Diellin si perëndi dhe përbetoheshin në të. E pra, perënditë kozmike Dielli e Hana u takojnë një kohe më të lashtë se Olimpikët antropomorfë.
Edhe nderi, një nga përbërësit më të rëndësishëm të psikilogjisë sonë etnike, është vënë në të njëjtin rrafsh tejkohësie me dukurinë e shndërrimit të njeriut në kafshë a në ndonjë send të pajetë.Kreshnikët e vlerësojnë nderin si gjënë më të shtrenjtë në jetë dhe janë gati të sakrifikohen për të. Në këngën “Lule Frangu”, Ajka u lutet zanave t’ia ruajnë nderin ose përndryshe “ta ngafisin”, (d. m. th. ta bëjnë gur) ose ta shdërrojnë në qyqe, që të vdesë a të ikë nga kjo botë me nder, si ia do kanunësia. 17).
Ajka, që del në epos herë si grua dhe herë si motër e kreshnikëve, na jep edhe një argument tjetër për lashtësinë e këtij virtyti, sepse në të dëshmohet martesa në grupe, një fazë tejet e hershme e matriarkatit; dukuri edhe e mitologjisë greke: Hera është edhe motër edhe grua e Zeusit.
Në raste tjera janë vetë kreshnikët që luftojnë për t’ua ruajtur nderin zanave dhe orëve. Në këngën “Orët e Mujit” 18), Muji lufton kundër Pajit Harambash për të vënë në vend nderin e humbur të orëve, të cilat i ankohen kryekreshnikut për çnderimin e tyre.
Të rëndësishme për problemin që trajtojmë janë dëshmitë që hasim në baladat. Nuk mund të lihet pa u përmendur këtu virtyti i shenjtë i besës tek “Kënga e Doruntinës”, variantet e së cilës këndohen në të katër anët e trojeve tona. Është mbajtja e besës,- një nga virtytet më të dallueshme të shqiptarit, një virtyt kategorik origjinaliteti, një virtyt që vetëm shqiptari e ka shndërruar në institucion juridik, – shkaku i ringjalljes dhe i ngritjes së heroit nga varri. Në përpjekje për të përcaktuar njëfarë caku kohor të kësaj dukurie të ringjalljes dhe ngritjes nga varri, shkenca folkloristike i është referuar periudhës së parë të përhapjes së krishtërimit, që për trojet tona u takon shekujve të parë mbas lindjes së këtij besimi.
Një argument tjetër lashtësie mishërohet tek kulti i të parëve, si nderim dhe jetësim i porosive të tyre, i pasqyruar gjerësisht në epos. Kreshnikët e vlerësojnë si gjënë më të shtrenjtë në jetë trashëgiminë shpirtërore, jetojnë, veprojnë dhe janë gati të vetëflijohen për ta ruajtur atë. Dukuria e vlerësimit të zakoneve të të parëve deri në flijim është veçori e popujve të lashtë. Atë e hasim edhe në mitologjinë greke: Antigona i kundërvihet ligjit të sundimtarit dhe vetëflijohet për të ruajtur zakonin, gjë që për të është një detyrë e shenjtë. 19).
Më sipër dhamë argumente kryesisht për lashtësinë e ndores, nderit dhe besës, që njihen botërisht si tipare nga më dallueset të strukturës morale të shqiptarit; por moshës së tyre i përkasin edhe shumë vlera etike të kreshnikëve si ndjenjat e ngrohta e të pastra familjare, mikpritja, dashuria për vendin e vet, një dëshirë e etshme për të jetuar të lirë, gatishmëria deri në vetmohim për t’i mbrojtur trojet dhe lirinë prej të huajve, trimëria, guximi, heroizmi, qëndresa në sprova të vështira përballë armikut, dhe atribute të tjera që profilizojnë dallueshëm identitetin e bashkësisë kreshnike.
Sistemi i vlerave etike, modeli e natyra e sjelljeve dhe elemente të tjera kulture që kanë gjetur shprehjen e vet gjenuine në këngët e kreshnikëve, i bëjnë jehonë një kulture të përbashkët të bashkësisë kreshnike dhe të bashkësisë etnike shqiptare në përgjithësi, pasyruar në tërë traditën folklorike të popullit tonë. Kudo mishërohet e njëjta vetëdije etnike. Kjo është e padiskutueshme, e pakushtëzuar. “Shpirti i rapsodive – kanë shkruar Palaj e Kurti, – asht fjesht shqiptar, pse paraqet kjartë të gjitha karakteristikat e Shqiptarit e vetëm të Shqiptarit: besa e zanavet, e orvet dhe kreshnikvet; burrnija e trimnija e tyne dhe me anmiq, me slavë; bestytnit e popullit t’onë, doket, miku, dashtnija e ndera e familjes, trimnija e ndera e gravet, etj., shprehen ndër kangë në mënyrë të gjallë, e janë ngjyrat e ndryshme, me të cilat rapsodët e maleve t’ona paraqesin fytyrat e herojve në ket duel”.20).
Një fakt të tillë janë detyruar ta pranojnë edhe ata dijetarë që i mohojnë origjinalitetin eposit tonë, duke e trajtuar atë si huazim sllav. Kështu, sllavisti Alois Schmaus, që vetëdijen etnokulturore, tiparet etnopsikologjike të popullit tonë i ka konsideruar të futura artificialisht nga rapsodët tanë në eposin “e huazuar” nga eposi sllav, është detyruar të pohojë se “ . . . bazat historike dhe psikologjike të këtij fakti të çuditshëm të huazimit, në të shumtën e herës mbeten enigmatike” 21).
Nuk mund të mohohet veçoria kategorike e folklorit si shprehje e vërtetë e shpirtit të popullit, si dëshmi e gjallë artistike e tij: “Në krijimtarinë artistike, popujt fusin jo huazime të përvetësuara mekanikisht, por thelbin e jetës së tyre historike; traditat i krijojnë duke mbrujtur në to me art të përsosur psikologjinë, virtytet, aspiratat, individualitetin e tyre kombëtar, që ia lënë mandej si një amanet të shtrenjtë brezave të ardhshëm” 22).
Kreshnikët flasin me mburrje për zakonet e tyre dhe janë krenarë që po u lënë testament brezave të mëvonshëm zakonet e tyre të mira, virtytet e larta morale, traditat, mesazhin më të ndritur të jetës e të luftës së tyre, si armë e fuqishme për të përballuar përpjekjet pushtuese e asimiluese të të huajve.
II. Në fushën e kanunësisë zakonore
Fusha e kanunësisë zakonore është e gjerë. Ajo shtrihet si traditë dokesore në krejt hapësirën e trojeve shqiptare dhe, veç boshtit të përbashkët etnik, ka edhe dalloja të veçanta krahinore. Në trajtesën tonë, po përqëndrohemi kryesisht në dy botimet e kësaj së drejte, në “Kanunin e Lekë Dukagjinit” dhe në “Kanunin e Skanderbegut”, në të cilët pasqyrohet më i plotë problemi që po trajtojmë.
Në të dy këto kanune, “ligjësia e së drejtës” dhe “ligjësia e virtytit” janë të shkrira në një, ashtu siç i ka ruajtur tradita gojore e ardhur brezni mbas breznie. Kjo ka arsyet e veta. Ligjësia psikologjike është fryma, shpirti, virtyti, ndërsa kanunësia e së drejtës zakonore është lënda, trupi, ligji. Nga virtyti lind ligji, virtyti është fryma që i jep jetë ligjit. Ligji pasqyron karakterin, virtyti e dëshmon atë. Ligjësia shpirtërore është më e qëndrueshme, më konservative, në krahasim me kanunësinë e së drejtës, e cila ndryshon me ndryshimin e rrethanave shoqërore.
Dikur, në lashtësitë e mjegulluara të kohëve, miti, feja, filozofia, shkenca, arti nuk dalloheshin ndërmjet tyre. Në rrjedhë të mijavjeçarëve dhe të shekujve, filloi diferencimi: feja u shkëput nga miti, dhe me radhë dolën më vete filozofia, shkenca, e cila erdhi duke u ndarë në degët e saj të ndryshme, proces që vazhdon e do të vazhdojë gjithnjë në rrugën e thellimit të njohjes njerëzore, e cila nuk mund të quhet kurrë e përfunduar. Ndërgjegjja kanunore, në shtresat më të hershme të saj, i përgjigjet një faze tepër të lashtë të ndërgjegjes njerëzore, fazës së padiferencuar, sinkretike, gjë që na jep të drejtën ta konsiderojmë atë të stërlashtë dhe arketipale për etnokulturën tonë. Në këtë vijë arsyetimi, në hapësirën e kësaj ndërgjegjeje, struktura etike e popullit tonë është po ashtu arketipale.
Pasqyrimi i botës shpirtërore në kanunet tona është njëmendësuar drejtpërdrejt dhe tërthorazi. Tërthorazi, sepse kanuni si kod i së drejtës zakonore dëshmon frymën që e karakterizon këtë të drejtë; dhe drejtpërdrejt, sepse kodifikimet që kemi në dorë nuk janë thjesht një regjistrim vetëm i ligjeve të së drejtës zakonore, çka është objekt studimi i shkencës së drejtësisë popullore, por edhe “ligjeve të virtyteve shpirtërore” të popullit tonë, çka është objekt studimi i psikologjisë etnike. Këtë dukuri të kanuneve tona e ka shprehur qartë Frano Illia, kodifikuesi i Kanunit të Skanderbegut : “Kanuni ka ligjë që detyrojnë me ndeshkime landore dhe ligjë që detyrojnë vetem me ndeshkime morale”. 23).
Duke sqaruar më tej dallimin mes dy llojeve të ligjeve të njëmendësuara në kanunet, Illia thotë: “Në peng e pleqni bien zakonisht vetem ligjët me ndeshkime landore, kurse zakonet e doket e fjeshta nuk shtrohen me pengje e pleqni, por dënohen vetëm me perbuzjen e popullit.” 24). Kjo do të thotë që si pasojë e shkeljes së ligjeve të së drejtës është gjyqi, dënimi; ndërsa shkelja e ligjeve të virtytit, mosrespektimi i tyre nuk ka gjyq, ndëshkim, por ka thjesht dënimin moral: turpin, shnjerëzimin, zhburrninë, korinë, që për shqiptarin është më i rëndë se çdo dënim lëndor; më i rëndë dhe se vdekja, e cila në raste të tilla është: “kapak floriri”. Ndërvartësinë dhe njëheri ndryshueshmërinë mes këtyre dy objekteve shkencore, Illija e ka sqaruar edhe më tej: “Kanunet, ligjët apo zakonet qi detyrojnë me ndeshkime landore përbëjnë themelin e Kanunit”. 25). Edhe Gjeçovi në KLD e ka sqaruar këtë çështje në mënyrë të tërthortë, duke e cilësuar shkeljen e virtyteve si shnjerëzim ose duke folur për “të falmen”, kur thotë: “Je i lirë me mbajtë burrninë tande, je i lirë me u shburrnue”. 26).
Megjithëse në epos kreshnikët jetojnë në një shoqërie matriarkale, ndërsa organizimi shoqëror i shoqërisë kanunore është patriarkal, normat morale kryesore që përbëjnë thelbin e strukturës sonë etnopsikologjike si burrnia, nderi, besa, ndorja, falja, miqësia, etj. kanë të njëjtën shtrirje konceptuale dhe të njëjtën moshë. Kohët e fundit, studiuesi japaonez i Kanunit të Lekë Dukagjinit, Kazuhiko Yamamoto, ka përqasur strukturën etike të Kanunit tonë me strukturën etike të veprave homerike. 27). Duke pasur parasysh faktin se veprat homerike kohësisht lidhen me Luftën e Trojës, të zhvilluar në shek. XII para Krishtit, hamendësojmë se kemi të bëjmë me një nënshtresë të lashtë të përbashkët për të dy strukturat etike ose me një dukuri të ngjashme që lind e përftohet në kushte të njëllojta shoqërore; në rastin tonë, në kushtet e një shoqërie pa autoritet shtetëror.
Dihet se J. G. Von Hahn kanunin tonë e ka trajtuar si një mbijetesë të së drejtës dokësore indoevropiane. Më vjen mbarë këtu të citoj studiuesin e vlertë të Dukagjinit, dhe udhëheqësin shpirtëror të kësaj krahine, Atë Bernardin Palajn, që, sado të mbushura me frymë romantiku, fjalët e tij tingëllojnë plotësisht objektive: “A ka ligjë ma të vjetra n’Europë se kanunin e maleve t’ona? Si lexove ato ligjet e para të njerzimit të Bibljes, si ato të dymdhetë drrasave të romakëve të herëshme ase at kanunin e parë të Germanëve, kerkund s’ke me gjetë moterzime aq të gjalla e shprehë ma klasikisht, sa ndër ato shprehjet mijvjeçare të kanunit të malevet t’ona. Sikurse në gjuhë e ndër përrallat e katallajve njashtu edhe në doke e në kanune Shqyptari i maleve ruejti tharmin e vet indoeuropian. Thanjet e kthiellta të kanunit, të gjitha sa lakonike aq kuptimplote, lmue neper rrymen e shekujve ma fort se ato vallet e ktij popullit mijvjeçar, i mblon nji msheftësi arkaike, shpesh krejt të pakuptueshme prej atij qi nuk leu e s’u rrit në ket botkuptim prej të parësh quejt Kanû.” 28).
Trajtimi në kanunet tona dhe në gjithë traditën dokësore shqiptare i mikpritjes, dokes më universale të njerëzimit, është i ngjashëm me atë të veprave homerike, të tragjedive të Eskilit e të Sofokliut, të Kodit të Manus, etj. Në botimin e KLD-ës, në një shënim në fund të faqes (foot-note) është treguar ngjashmëria e konceptit të mikpritjes kanunore me Kodin e Manus, që i përket shek. IV. “Me t’u paraqitur miku, – thuhet në Kodin e Manus, – i zoti i shtëpisë, sipas zakonit, i ofron ndeje, ujë për të larë këmbët dhe ushqim në mënyrën më të mirë- Bar, vend për të pushuar, fjalë të ëmbla.” 29).
Në të drejtën zakonore të kodifikuar në Kanunin e Lekë Dukagjinit hasim tregues të një hershmërie kohore të largët, të kohëve parahistorike; edhe aty ka elemente të strukturës psikologjike që lidhen me ato kohëra, siç është, p. sh, ideja e barazisë absolute të individit përballë pronës, në bazë të një koncepti tejet primitiv. Në kapitullin “Gjoja”, thuhet: “Po duel katundi katundisht me gjuejtë, gjithçka të vrasin do ta ndajnë rrethas.” dhe “Pesëdhetë vetë me kenë tuj gjuejtë e nuk vrasin tjetër por veç nji leper, aq pjesësh do t’a dajnë”. 30). Po kështu, më poshtë, thuhet: “Mos qitët (në rast se nuk nxjerr, sqarimi im, A. Ç.) lkura e derrit aq parë opanga sa gjuetarë janë, do ta presin e do ta ndajnë copa-copa”. 31).
Kjo të kujton idenë absolute të barazisë së fiseve primitive që ka përshkruar F. Engels, në veprën “Origjina e familjes, e pronës private dhe e shtetit”. Duke u mbështetur në veprën e etnografit Leëis Henry Morgan “Shoqëria e lashtë”, një përgjithësim i studimeve të Morganit mbi jetesën dhe organizimin e indianëve të Amerikës dhe të fiseve të tjera primitive, Engelsi tregon se kur Morgani i fali të parit të një fisi, ndër të tjera, edhe dy-tre metër basmë për të shoqen, ai kryetar fisi e ndau atë ndër 100 fjongo të barabarta aq sa anëtarë kishte fisi. 32).
Në KLD gjejmë edhe ligjësi të tjera të tilla, të stërlashta, të cilat me kalimin e kohëve janë çfuqizuar nga shkaku i ndryshimit të zhvillimeve shoqërore dhe ekonomike.
Kanunësia zakonore, mund të themi, është një “organizëm i gjallë”, nëse na lejohet, të perifrazojmë një thënie të Çabejt për gjuhën. Këtë dukuri e ka spikatur me saktësi Illija, kur shkruan: “Kanuni ecë me jetën dhe nevojët e popullit të çdo kohe. Për çdo arsye e nevojë të re, populli, parì e vogli, ban ligjë të reja të pershtatuna në frymë të kanunit të vet, pra kurdoherë auktori i kanunit dhe i ligjëve të tija asht populli shqiptar.” 33).
Ideja e barazisë në organizmin shoqëror, e materializuar si normë etike e juridike (të gjithë burrat janë të barabartë para kanunit), përshkon këtë kod ligji shpirtëror e zakonor në gjithë hapësirën e vet patriarkale. Për hershmërinë e kësaj ideje, Ardian Ndreca është shprehur: “E drejta zakonore . . . e kishte zanafillën te ndjenja e parahershme e drejtësisë që asht e rranjosun në shpirtin e njeriut” 34). Kjo ide si dhe sensi i drejtësisë kanunore, në fushën e politikës, të çojnë te ideja e demokracisë. E gjithë bota e di se në Athinë, në shekulin VI para Krishtit, u vendos një sistem demokratik, por shumë pak e dinë që në malet tona, që qeveriseshin sipas kanunit të vet, qe vendosur një sistem demokratik, që hamendësisht i përkiste një kohe relativisht më primitive. Ndërsa, sistemi demokratik në Athinë qe një sistem demokratik skllavopronar, që nuk ua jepte të drejtat qytetare skllevërve dhe të huajve, që përbënin pjesën më të madhe të popullsisë; e drejta kanunore, u jepte të drejta të barabarta para ligjit të gjithë burrave të rritur. Kështu, ideja e fisme e barazisë së anëtarëve të një bashkësie, në malet tona i takonte një shoqërie të organizuar në fise, çka është një fazë më e hershme e zhvillimit të shoqërisë njerëzore në krahasim me atë të qytet-shtetit grek, që është një shoqëri me klasa. Çabej ka shkruar: “Polis është ideja bazë e jetës politike te grekët, te ilirët është gens” (fisi, sqarimi im, A. Ç.) 35). Edhe ky lloj kohëzimi relativ e ka njëfarë kuptimi për lashtësinë e idesë në fjalë.
Lashtësinë e sistemit të vlerave etike të Kanunit tonë, Yamamoto e ka çuar deri në pragun zanafillor. Mbasi ka kritikuar teoritë e Hobbes-it, Rusoit, Niçes dhe Gerardit për origjinën e rendit shoqëror, dhe, lidhur me të, për stadin më të hershëm të psikologjisë njerëzore, ai ka shtruar hipotezën që struktura etike shqiptare e pasqyruar në Kanunin e Lekë Dukagjinit përbën fazën e parë të psikologjisë njerëzore. Në titullin e studimit të tij për etikën kanunore, ai ka shkruar: “Struktura etike e Kanunit: a përbën ai formën fillestare të etikës në shoqërinë njerëzore?”.
Përfundim
Për lashtësinë e psikologjisë sonë etnike mund të flasim vetëm në mënyrë relative, pa qenë në gjendje ta shënojmë me tregues të saktë kohorë. Sistemi i vlerave etike që dëshnohet tek këngët e kreshnikëve është ngjizur dhe konsoliduar në një kohë më të hershme se janë sajuar ato. Kreshnikët flasin dhe veprojnë simbas kanunit të lënë trashëgim prej të parëve. Ky system vlerash i takon një shoqërie matriakale.
Argumente të tjera lashtësie janë: vënia në një plan të njëjtë kohor të përbërësve etnopsikologjikë a). me elemnte e shtresime etnokulturore të mendësisë njerëzore mitologjike (ndorja); b). me dukurinë e metamorfozës së njeriut në kafshë a në ndonjë send të pajetë (nderi); c). me dukurinë e ringjalljes së njeriut dhe ngritjes së tij nga varri (besa).
Struktura etike kanunore dhe e së drejtës sonë zakonore, në përgjithësi, është e njëjtë me atë të eposit, në përbërësit më rëndësorë, pavarësisht se shoqëria kanunore është patriarkale. Shtjellimi sinkretik i lëndës në kanunet, një veçori e një faze të stërlashtë të mendimit njerëzor, tregon hershmërinë e kësaj lënde.
Lashtësia e strukturës etike kanunore afrohet në shumë norma me atë të veprave homerike, gjë që na bën të mendojmë se kemi të bëjmë me një nënshtresë të lashtë të përbashkët për të dy strukturat etike ose me një dukuri të ngjashme që lind e përftohet në kushte të njëllojta shoqërore; në rastin tonë, në kushtet e një shoqërie pa autoritet shtetëror.
Këto argumente që çekëm këtu dhe ndonjë tjetër që nuk po e rithemi, na bëjnë të hamendësojmë se struktura etike e dëshmuar në folklorin dhe në të drejtën tonë zakonore është arketipale për etnokulturën shqiptare, dhe se mund të jetë fazë tepër e hershme ose edhe faza e parë e strukturës etike të shoqërisë njerëzore të organizuar si shoqëri ku mungon autoriteti shtetëror.
Sqarime dhe referenca
1). Biblioteka Françeskane “At Gjergj Fishta” Kolana e shkrimtarëve françeskanë “Visaret e Kombit-Kangë kreshnikësh dhe Legjenda”, Botimi III, Mbledhë dhe redaktue nga At Bernardin Palaj dhe At Donat Kurti, Botime Françeskane, Shkodër, 2007, f. 40. Në raste të tjera, do të shënojmë vetëm: “Visaret e Kombit”.
2). “Visaret e Kombit”, f. 46.
3). “Këngë kreshnike I”, Përgatitur nga Anton Çetta, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 1974, f. 233. Cituar simbas Anton Nikë Berishës “Këngë që përligjin pasurinë shpirtërore të shqiptarit e të botës së tij (Qasje këngëve të kreshnikëve), “Faik Konica”, Prishtinë, 2008, f. 56.
4). Shaban Sinani, “Mitologji në eposin e kreshnikëve”, Botues: “STAR”, Tiranë, 2000, f. 83.
5). “Visaret e kombit . . .”, f. XI.
6). Anton Nikë Berisha, “Këngë që përligjin pasurinë shpirtërore të shqiptarit e të botës së tij – Qasje këngëve të kreshnikëve”, “Faik Konica”, Prishtinë, 2008, f. 45.
7). “Visaret e Kombit”, f. 27
8). Idem, f. 64.
9). Shaban Sinani, vepër e cituar, f. 83.
10). Me ndore kuptohet mbrojtja që i jepej dikujt që kishte jetën në rrezik a që kishte ndonjë hall a ndonjë nevojë. Ndorja ka vepruar në jetën e popullit tonë dhe është brumosur në psikologjinë e tij si ndjenjë e fuqishme e gatishmërisë deri në flijim për të mirën e tjetrit, si ndjenjë e detyrimit dhe e sakrificës pa kurrfarë kushti ndaj më të dobëtit, më të ligështit, më të pambrojturit, si normë dhe si veti e lartë morale. Ajo është e lidhur pazgjidhshmërisht me përbërës të tjerë të psikologjisë etnike të popullit tonë si besën, burrërinë, nderin, mikpritjen, etj.
11). Anton Nikë Berisha, “Këngë që përligjin . . . “, vepër e cituar, f. 36.
12). “Visaret e Kombit”, f. 29-30.
13). “Orët e zanat nepër fiset e Shqipnis gjithnji sot u flasin njerzvet . . . . Njeri orëmadh, njeri me orë çuet, don me thanë në Dukagjin, burrë qi asht veç njerzvet të tjerë, diçka njeri e diçka kreshnik i mbinatyrshëm. I trove (i mallkove) orën të Dukagjinsit – at shpirtin e mbinatyrshëm qi e përcjell për sa të jetë gjallë ndër të gjitha shtiqet e jetës – asht ma e madhja e fyeme qi mundesh me i bam, si toksi, (nji farë gjarpni), ka me u sjellë drejt teje e me të zhgjetuem edhe ai me nji namë edhe ma të madhe. Frazat e gjalla të ktij populli, si kto qi po shenojmë ktu e qi ndigjohen për gjithë ditë nepër Dukagjin: dektë ora, gjoftë ora gur, vrajtu ora, orëvdekun, orë-vram, më prini ora, i diq ora, ndihmo Zot e ora e fisit, etj. diftojnë kjartas, se sa i gjallë asht besimi i orvet nepër malet t’ona”. Cituar sipas Atë Bernardin Palaj, “Mitologji, doke dhe zakone shqiptare” Zgjodhi, shtjelloi dhe përgatiti për shtyp Anton Nikë Berisha, Shpresa, Prishtinë, 2000, f. 19. (Më poshtë, do të shënojmë: B. Palaj, vepër e cituar, . . . )
14).“Fjalor i mitologjisë”, hartuar nga Todi Dhama, shtëpia botuese “8 Nëntori”, Tiranë, 1987, f. 248
15). Eqrem Çabej, “Disa figura të besimeve popullore shqiptare”, Çështje të folklorit shqiptar–1”, Tiranë, 1982, f. 112.
16). “Fjalor i mitologjisë”, f. 248.
17). “Folklor shqiptar – Epika legjendare”, Tiranë, 1966. Botuar nga Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë – Instituti i Kulturës Popullore,
18). “Visaret e Kombit”, f.11-17.
19). Vajza e bukur athinase Kidipa u detyrua, pa dëshirën e saj, të martohej me Akontin, vetëm sepse ky me dredhi e bëri të betohej në Tempullin e Artemidës, që do të martohej me të, dhe sipas zakonit, “betimi i bërë në faltoren e hyjneshës duhej përmbushur”. (Shih, Todi Dhama, vepër e cituar, f. 25).
20) “Visaret e Kombit”, f.11.
21). A. Schamaus, “Die Balkanische Volksepik”, “Zeitschrift fur Balkanologie”, 1962, f. 141. Cituar simbas Qemal Haxhihasanit “Vështrim kritik i disa koncepteve antishkencore rreth epikës sonë heroike legjendare”, në “Çështje të folklorit shqiptar – 2”, Tiranë, 1986, f. 67.
22). Qemal Haxhihasani, “Vështrim kritik . . .”, punim i cituar, f. 67.
23). “Kanuni i Skanderbegut”, Mbledhë e kodifikue nga Dom Frano Illia, Editrice La Rosa, Milot, 1993, & 15, f. 16.
24). “Kanuni i Skanderbegut”, & 17, f. 16
25). “Kanuni i Skanderbegut”, & 16, f. 16.
26). Shtjefen Gjeçovi O. F. M. , “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, & 518, f. 57.
27). Kazuhiko Yamamoto, vepër e cituar, shkruan:“Shoqëria homerike ka të njëjtën strukturë etike, me atë të kanunit. Vetë struktura etike e Kanunit përfaqëson sistemin e vlerave të një shoqërie pa autoritet shtetëror, i cili ushtron dhe mban gjallë sensin e drejtësisë në këtë shoqëri” (f.215). Yamamoto përcakton se struktura etike e Kanunit tonë përbëhet nga shtatë koncepte: betimit, besës, gjakut, nderit, mikut, bukës dhe hakmarrjes.(f. 156); ndërsa ajo e epikës homerike, nga të njëjtat koncepte, veç betimit. (f. 187).
28). Bernardin Palaj, Vepër e cituar, f. 55.
29). “Codi i Manus”, Lib. III, nr. 99. 101; cituar sipas Kanunit të Lekë Dukagjinit, shënimi në fund të faqes 65. (Përkthimi im nga italishtja).
30). Shtjefen Gjeçovi, vepër e cituar, & 399 dhe & 400, f. 48.
31). Shtjefen Gjeçovi, vepër e cituar, & 412, f. 49.
32). Citim simbas shënimeve të dikurshme.
33). “Kanuni i Skanderbegut”, & 10, f. 15.
34). Ardian Ndreca, “Ndikimi i Kanunit në ruejtjen e identitetit shqiptar”, “Hylli i Dritës”, nr. 1 / 2007, f. 37.
35). Eqrem Çabej, vepër e cituar, f. 20.
