Bali Ukë ishte kohë që nuk ishte ngjitur në bjeshkë. Disi nuk po i jepej, por, shikuar hollë e hollë, edhe nuk e garantonte shëndeti. Astma e mallkuar mund ta tradhtonte në përpjetën e madhe dhe ta linte në baltë. Asaj lugaje edhe si bari, pas deleve e dhive këmbëshpejta, shpesh kishte përjetuar ndalesa të padëshiruara. Deri te Guri i Bardhë shkonte pa pengesa dhe me një vullnet të pa përshkruar. Aty, në kthesën e keqe, ku edhe qoftëlargu ngatërrohej, i vinte rëndë. Ajo ia sillte shpirtin në fyt. Ulej këmbëkryq mbi rrasën që ngjasonte në tepsi të madhe bakri, tymoste një duhan të sertë tarabosh, të verdhë si këmbë sokoli, dhe i hidhte sytë andej nga varri i panjohur i një luftëtari, emrin e të cilit nuk e mësuan kurrë…
-Sot po ia mësyj bjeshkës,- i tha vetes dhe nisi të përgatitej ashtu siç e kishte zakon. Tirqit galanë, me dymbëdhjetë fije gajtan, mezi i mbërtheu, moti nuk i kishte veshur. Xhamadani me sumbulla nuk e mundoi shumë. Plisi i bardhë pakëz ia prishi qejfin, ishte me zdralë përreth veshëve, por e mbuloi me shallin ngjyrë kafeje. Po briskun me mill bridashi kush e di se ku e kishte lënë, ia kishte harruar vendin dhe një copë kohë e humbi derisa e gjeti. Pa të nuk dilte as në oborr të shtëpisë. Sëpatën latoshe, ashtu bishtshkurtër e të mbrehur xixë, e futi në shokë. As pa të nuk e bënte hapin. Kërrutën thane, që vetë e kishte zgjedhur në Zabelin e Rrëzës dhe e kishte kthyer në sfurkun e drurit mbi kulmin e hambarit, duke e lënë plot tri javë ashtu të lidhur me një copë teli, derisa e kishte marrë formën e duhur, e gjeti lehtë. Atë e mbante në odë, varur pas dere. Rrallëherë e fuste edhe nën trapazan për ta fshehur nga nipat e mbesat.
Kur doli nga shtëpia dhe u nis andej, ashtu në heshtje, nuk e pa askush nga të shtëpisë. Pse të bënte zhurmë? Fillikat më, as lopë, as dele, as dhi, as qen, as…Të gjitha kishin hequr. Askush nuk donte të merrej më me to.
-Për ku je nisur, o mixha Ukë?- e pyesnin ata që e takonin rrugës.
-Po dalë sa për të humbur kohë!- u gjegjej ashtu qetë-qetë, dhe ecte ngadalë, si duke i numëruar këmbët, sa të mbushej mendja nuk do t’i kapërcente as Vorret e Katolikëve, që gjendeshin në kryqëzimin e rrugëve, krye katundi, në anën lindore të varreve të reja, nën lisat qindravjeçarë qarri e bungu.
Sa të vjetër që ishin ata lisa! Askush nuk dinte të tregonte për moshën e tyre. Lisi trenjakë shquhej prej të tjerëve. Aty ishin mbajtur tubime e kuvende dhe ishin bërë pajtime e dhënë betime. Edhe dy lisat qift, siç u thoshin, njëri bung e tjetri qarr, kishin hedhur shtat të njëjtë e i kishin përzier degët, sa mbulonin gjysmën e varreve. Nën hijen e tyre të përbashkët, dikur mrizonin qindra dele.
Edhe kësaj here, në këtë moshë të shtyrë, gati një shekull jetë në kurriz, deri te Guri i Bardhë, eci pa pushuar askund.
-Ende qenkam i fortë!- i dha vullnet vetes dhe e ndreqi pakëz kurrizin e kërrusur, sikur ta shikonin gjithë njerëzia.
Derisa pushonte në atë rrasën e zakonshme, në mendje i erdhën lloj-lloj mendimesh. E kujtoj gjyshin, që i kishte ngelur si vullnetar (Gjynli) në luftërat ruse-turke. I shkreti, dy herë kishte vajtur në atë të zezë ushtri, njëherë për vete e herën e dytë në vend të të vëllait, që i thoshin bedel. Atje i la kokë e eshtra për tokën e huaj e për hesap të të tjerëve…E kujtoj edhe babanë, i cili kurrë nuk pa ditë të bardhë nga farë e mallkuar që si lukuni ujqërish erdhën nga anë e botës, andej nga stepat e Karpateve dhe na i zaptuan tokat stërgjyshore. Një e dinte të sigurte: babë e babagjysh ia kishin thënë mirë këngës së grykëhollës. Atë rrugë e ndoqi edhe vetë, madje edhe më gjatë se ata. Kjo e bënte krenar dhe ia shtonte fuqinë, saqë pleqërinë nuk po e pranonte dot. Edhe vdekjen nuk e honepste fare, e shikonte drejt në sy dhe nuk ia kishte frikën!
-Pse t’ia kem frikën,- thoshte- kur me të kam fjetur dhe me të jam zgjuar katër vjet rresht? Sa isha në Pazar të Ri e në Kolashin, fytafyt me çetnikët, plumbi i tyre ma përshkoj dorën e majtë, por nuk ma mori shpirtin. Paskëtaj vazhdova anë e kënd trojeve të Dardanisë e sidomos të Drenicës, derisa mbeta në mal, për javë e muaj. Nuk doja të bija i gjallë në duart e tyre të përgjakura, por më tradhtuan. E provova edhe të ziun Gol-Otok, ku mbetën shumë fatzinj tanë, dhe mbijetova…
-Lëri kujtimet se nuk të lënë të ecësh përpara, – i tha prapë vetës, duke i dhënë zor të ngrihej e të ngjitej përpjetës që lartësohej deri në qiell. Ende ishte larg vendit ku mendonte të arrinte. Kishte ndarë mendje të shkonte në Lugun e Dragoit! E kishte marrë malli për Zjarrin e komitëve! Kishte kohë që nuk e kishte provuar. Atje nuk mund të arrihej lehtë, sidomos në këtë moshë. Nisi të ecte me hapa të ngadaltë. Dy hapa para dhe ndalej e kthehej që ta shihte sa e kishte “hëngër” atë fyt, siç e quanin të gjithë. Edhe kuajt me qerre thatë e kishin zitë atë të shkretë. Ah, sa kishte hequr me një kalë i tij, Doriun, i cili mu aty e kishte marrë huajin dhe veç binte në gjunjë e hingëllonte vajtueshëm sa të shtynte në gjynah.
-A të të ndihmoj pak, o gjysh i dashur, i foli nipi i tij, Petriti, djaloshi flokë kaçurrel, me atlete, i cili ngjitej duke kërcyer si edhi, pa ndjerë lodhje.
– O zogu i gjyshit, nga dole këtu?- ia ktheu Uka, i befasuar nga e papritura, duke e shikuar me dashamirësi e duke ia zgjatur dorën gëzueshëm.
– Të kërkova gjithandej, gjysh, në odë, në oborr, në lëmë, në kopsht e nuk të gjeta. Shkova edhe në Arën e Vidhave, por kot. Mami më tha nisu Udhës së Drumit mos ia ka mësyrë andej përtej Kodrës së Madhe dhe ka rrezik ta lënë këmbët diku në gjysmë.
-E po shumë mirë, shpirti im, më ndihmo pakëz deri të ngjitemi në kodër, pastaj atje pushojmë dhe ia shtrojmë muhabetit…
Biseda e tyre nuk kishte të sosur. Në shtëpi, për çudi, kurrë nuk kishin biseduar kaq shtruar. Nipi në shkollë, i zënë me mësime e ky, në odë me mysafirë. Siç shihje që të dy ishin përmalluar dhe nuk ngopeshin. Nipi kureshtar për të mësuar shumëçka nga e kaluara, nga historia e nga tradita, gjyshi i etur për të zbrazur gjithë atë që dinte, qoftë të trashëguara, qoftë të përjetuara. Rrëfimet e tij, kësaj here po e linin pa mend djaloshin. Histori që nuk i kishte dëgjuar kurrë në shkollë. Në veçanti i bënin përshtypje emrat e vendeve, që nuk i kishte rënë t’i dëgjonte më parë. Ende ishte i ri dhe nuk i kishte shkelur këto vende. E si t’i shkelte xhanëm, kur gjithë ditën, posa kthehej nga shkolla dhe i mbaronte detyrat, veç me telefon në dorë.
-Gjysh edhe malet, fushat, lugjet, kodrat e rrugët kanë emra si njerëzit a?- pyeste nipi me një kureshtje të pashuar.
-Po, po, të gjitha kanë emra! Emra shqip e jo si sot deledash e me cingli mingla, që as dreqi nuk bije në fije…Që veç disa prej tyre: Lugu i Dragoit, Gurishta, Lugu i Zanave, Lisat çufrakë, Ara e Kolës, Livadhi i Kolëbibës, Katundi i Moçëm, Kodra e Lepurit, Lugu i Kishës, Shpati i Keq, Fusha e Kulaçit, Lugu i Thanave, Gurreci, Kroi i Syve, Puset e Thive, Vorret e Shkreta, Gurët e Kripës, Roga e Blinit, Udha e Kuqe, Kodra e Palit, Mali i Thatë, Përroi i Gjarpërinjve…
-Oh, sa mirë! Mrekulli! Po pse Lugu i Dragoit,- pyeti për të satën herë djaloshi, sepse të tjerët i kishte kuptuar nga sqarimet e rrjedhshme të gjyshit.
-Sa të arrijmë aty, të pimë pak ujë që të bie në ballë e të futemi thellë nën hijen e lisave që e prekin kupën e qiellit, sa nuk e sheh as dritën e diellit, do të të tregojë fije për pe,- ia ktheu plaku, i mbushur frymë…
Dhe, ashtu vepruan. Tregimi bindës e xigëloi edhe më mendjen e fëmijës për të mësuar edhe për Zjarrin e Komitëve, që gjyshi ia kishte përmendur disa herë gjatë bisedës.
-Ehë, kjo është histori në vete, or nipçe! Traditë e vjetër e kohës së kryengritësve shqiptarë, që u thoshin komitë, të cilët në periudha të ndryshme kohore, dolën maleve dhe ua krisën pushkën të gjithë atyre që për të keq ua mësynë trojeve tona stërgjyshore. Azem Galica me Shotën e me trimat e tij, të cilët për vite e dekada i dolën zot atdheut, kur kanë vepruar këndej, shumicën e kohës kanë qëndruar në këtë vend dhe kanë ndezur zjarr të tillë – nisi plaku rrëfimin, dhe zuri të mblidhte krënde të thata.
-Ç’të duhen ato, – u interesua djaloshi?
-Do ta ndezim një zjarr të tillë që ta kuptosh më mirë.
-Ah, sa bukur, foli ai i gëzuar, duke vrapuar andej e këndej për të mbledhur dru të thata që ishte mbushur toka nën ata lisa të mëdhenj.
Plaku i bënte grumbull, si mullar sane. Kur ia mori mendja se u bë mjaftueshëm, e mori një grusht bari të tharë dhe e vuri në majë të grumbullit të druve.
-Pse ashtu, u çudit djaloshi?
-Kështu ndezët zjarri i komitëve, shpjegoi plaku, me çakmakun e vjetër në dorë, që e mbante kujtim nga babai, ndjesë pastë, i gatshëm për t’ia vënë flakën.
-Pse nga lart e jo nga fundi, siç veprojmë zakonisht?
-Jo ore bir, se ashtu del tym i madh dhe komitët do të zbuloheshin nga hasmi ynë shekullor që përgjonte natën e ditën. Zjarri po u ndez nga lart, nuk tymon.
-Obobo,- klithi djaloshi, duke kërcyer nga ngazëllimi, kur flaka si gjuhë dhelpre lëpihej sipër druve.
-E sheh, fliste gjyshi, gjithashtu i gëzuar se po e përtërinte një amanet të moçëm, po e provonte Zjarrin e Komitëve, për t’ia mësuar edhe nipit.
Drutë kërcisnin e digjeshin bubullimë, pa lëshuar as edhe një fjollë tymi!
-Ja, ky është Zjarri i Komitëve, – tha plaku, duke u ulur në një trung të trashë lisi të rrëzuar nga motet dhe zuri ta dridhte një cigare, me gishtat e thatë nyje-nyje…
-A kthemi në shtëpi, o gjysh se u bë vonë e bëhen merak?- kujtua nipi, sigurisht pasi e kishte kapur edhe uria.
-Mirë, mirë, kthehemi, herën tjetër kuvendojmë për një histori tjetër interesante: Qysh komitët e zienin mishin në plancin e kafshës që e thernin…
Këtë mbaje mend: Zjarri i Komitëve- mërmëriste plaku si me vete, tek lëshoheshin tatëpjetës…
Galicë, 2 dhjetor 2023