Deri në ndarjen e kishave në kishën Romake dhe në atë Bizantine, shqipëtarët ishin të gjithë besimtarë të krishterë sepse nocioni katolik dhe ortodoks nuk kishte lindur akoma. Mbas ndarjes së kishave në Romane dhe Bizantine, Shqipëria gjeografikisht u ndodh në lindje, pra me Kostandinopojën por nga ana fetare trevat shqiptare të bregdetit deri në qytetin e Tivarit ku ishte Dioqeza më veriore e sajë dhe deri në pjesët më jugore dhe deri në Shkup nga ana lindore, i qëndruan besnike besimit të mëparshëm dhe ishin katolik të ritit Basilian. Në mesjetë, deri në vitin 1656, kur u paraqitën françeskanët për të ringritur kishën e rrënuar në trevat shqiptare, u ruajt riti perëndimor dhe ishin manastire të Basilianëve në Himarë, Durrës, Lezhë, Ohër, Shkup, Prizren, Dioqezat e Pultit, Sapës dhe Tivarit. Në atë kohë grekët nuk e kishin shtetin e tyre dhe nuk ishte problemi i barazimit të fesë me kombësinë siç është tani. Pra për besimtarët shqiptar akoma nuk kishte filluar ekspansioni fetar i patriarkanës greke.
Unë kam kryer një studim të thelluar për Dioqezën e Pultit të cilin e kam në përfundim e sipër. Më ka rezultuar që kisha e Shën Gjonit në Vark, e Shën Sofisë në Luxajë, e Shën Dhimitrit (San Demetrio) në Rajë, kisha e Mavriqit në Dukagjin dhe shumë kisha të tjera ishin Basilianë por nuk kishin kaluar në skizmë, pra nuk ishin bërë ortodoks. Me qëllim gjetjen e dokumentave që flasin për këtë periudhë, mora në Vatikan, në Manastirin e San Nilos në Grotaferrata dhe në Bibliotekën Mbretërore të Napolit dokumenta që hedhin dritë për periudhën nga pushtimi osman deri në vitin 1912. Mora në këto arkiva mbi njëmijë faqe dorëshkrime origjinale të kësajë periudhe dhe më rezulton se pushtuesi turk ka pranuar të bashkëjetojë me kishën ortodokse në Kostandinopojë dhe, kisha ortodokse dhe pushtuesi turk, kanë arritur akorde midis tyre për të bashkëjetuar. Por kjo nuk ka ndodhur me Basilianët e disa krahinave. Konkretisht në Dioqezën e Pultit turqit kanë djegur dhe rrënuar shtatëdhjetë e tetë kisha që ishin tërësisht të ritit Basilian. Kjo konfirmohet nga dokumenti i Benedikt Orsinit i datës 31 gusht 1628 ku shkruhet: “Kjo krahinë ka shtatëdhjetë e tetë kisha dhe ndër to kanë qënë njëzet e tre kisha famullitare, të pajisura me tokë buke, vreshta, livadhe dhe qe pune, me një fjalë në gjendje të tillë sa nuk mbetej prapa asnjërës krahinë të krishtërimit, por në kohën e sotme nuk ka veç tre priftër që e mbajnë të gjith atë vend, bile njëri prej tyre pak kohë më parë vdiq. Gjithashtu kanë qënë edhe këto manastire: Shën Mëhilli në Kir, të Ngjitunit e Zojës në Artivojë, Shën Gjonin e Varkut dhe Shën Sofinë në Luzajë por sot janë të rrënuara dhe pa asnjë rregulltar.”APF,SRCG, Vol. 262, faqe 171
Pra pushtuesit turq, po shkatërronin me përzgjedhje kishat duke rrafshuar kishat që kishin lidhje me perandorinë Romake dhe duke toleruar kishat që ishin të lidhura me kishën Bizantine.
Zonat fushore dhe ato në kufi me zonat e pushtimit turk, filluan të ktheheshin në skizmë, pra gradualisht, ata filluen ti bindeshin kishës së Kostandinopojës. Disa kisha nuk pranuan të kalonin në ortodoksi dhe nën patronatin e Kostandinopojës. Ne kemi të dhëna për kishën Basiliane të Ohrit kur ajo ka kaluar nën varësinë e Kostandinopojës.
Në listën e hierarkisë kishtare të Ohrit të publikuar në “Cronologia e cronotassi di:Vescovi nominati da Ocrida, Vescovi ordinanti per gli Italo-Albanesi in Italia, di Calabria fino al 1919, Vescovi di Lungro ,Vescovi di Piana (e ordinanti di Sicilia fino al 1937), Abati (Nullius dal 1937) di Grottaferrata ” lexojmë:
– “ 1660 Atanasio è l’ultimo Arcivescovo di Ocrida a professarsi cattolico.
– 1664 Sesta migrazione : gli albanesi proveniente da Maida (in Morea) si installano a Barile. Il monastero di Mezzojuso viene affidato ai Basiliani che (fortemente latinizzati) tentano invano di eliminare il rito neo-sabaita. A Firmo , in Calabria, viene fondato il seminario dei S.S. Pietro e Paolo”.
Siç shifet në shënimin e mësipërm, del krejt e qartë se deri në vitin 1660 Arkipeshkvi i Ohrit ishte i ritit katolik dhe i fundit që shërbeu në këtë rit ka qënë Atanasio.
Por kjo që ndodhi me Arqipeshkvinë e Ohrit dhe me disa kisha të tjera nuk ndodhi me Pultin as me Himarën. Në Pult, gjatë njëqind e pesëdhjetë viteve nuk erdhi askush nga Roma të kujdesej për këtë komunitet katolik të rrënuar nga turqit. Nga viti 1574 deri në vitin 1656, pra për rreth tetëdhjet e dy vjet, dioqeza e Pultit nuk pati fare ipeshkëv. Asnjë meshtar nuk kishte në këtë Dioqezë por shërbimet kryheshin nga persona brenda komunitetit, pa asnjë shkollim, të quajtur meshtarë fshatarë që në atë kohë në gjuhën latine quheshin “sacerdotes rusticis”. Këta meshtarë fshatarë kishin të drejtë të bekonin lidhjet e martesave dhe të pagëzonin fëmijët ashtu siç ishte vendosur nga Pal Engjelli në vitin 1462.
Në atë kohë, me datën 8 nëntor 1462, kryeipeshkvi i Durrësit dhe në të njëjtën kohë edhe këshilltari i Skëndërbeut, Pal Ëngjëlli, në një sinod me pjesëmarrjen e disa meshtarëve nga e gjithë Shqipëria, shkruan një Qarkore që kishte fuqinë e një Kushtetute (Constitute) baritore që u drejtohej meshëtarëve të fshehur nëpër male dhe shpella të malësive, mbi aktivitetin baritor që nevojitej të ndërmerrnin, dhe mbi doktrinën e krishterë të sakramenteve bazë, themelore. Kushtetuta baritore e Pal Ëngjëllit është e shkruar në gjuhën latine, por duke marrë parasysh se shumë meshtarë “fshatarë” nuk e kuptonin gjuhën latine, ai spjegon se si duhet të pagëzohen fëmijët. Ai shkruan: “Duke qitur ujë të rrjedhshëm tre herë në ballë në formë kryqi dhe duke thënë një herë Uratën, FORMULËN E PAGËZIMIT, të cilën ai e ka shkruar në gjuhën shqipe “E (Emri i fëmijës).. Unë po të pagëzonj n’emër të Atit, të Birit dhe të Shpirtit të Shenjtë”.
Fotokopje me ngjyra e formulës së pagëzimit. Origjinali në Firence, Itali.
Identike si në Dioqezën e Pultit ka qënë qëndresa e katolikëve të Himarës, të cilët asnjëherë nuk ju nënshtruan kishës lindore të Kostandinopojës. Tani të ndalemi dhe të sqarojmë këtë qëndresë më duket e tepërt sepse ajo është e pasqyruar shumë qartë në librin e Nilo Borgias “Murgjit Basilianë të Shqipërisë” të botuar nga Instituti për Europën Lindore në Romë në vitin 1942 dhe të përkthyer në gjuhën shqipe nga Mimoza Hysa në vitin 2014.
Ajo që duhet kuptuar nga të gjithë lexuesit është se Himarjotët nuk ishin pjesë e kishës greke por ishin në varësi të manastirit të San Nilos në Grotaferrata. Me këmbënguljen e himariotëve Roma dërgoi në kishën e Shën Thanasit në Dhërmi klerikun e nderuar nga Siçilia Nilo Katalano.
Ai e kreu në mënyrë heroike me trimëri, por edhe shembullore si shkencëtar, shërbimin e tij kishtar dhe patriotik duke hapur shkollën shqipe me tetëdhjetë nxënës, duke hartuar tekste dhe një gramatikë të gjuhës shqipe. Ai dhe pasuesit e tij në atë kohë janë përballur me ndërhyrjet arrogante të kishës lindore për tu asimiluar por, të mbështetur edhe nga populli i Himarës siç del nga burimet historike të ruajtura në Vatikan dhe në Grotaferrat, i përballuen me sukses këto ndërhyrje. Ai është varrosur në kishën e Shën Thanasit dhe për shqiptarët është një shenjëtor i cili duhet respektuar dhe përkujtuar në jetë të jetëve për kontributin e tij.
Por çfar ka ndodhur më vonë? Shteti komunsit ka shkatërruar kishën e Shën Thanasit. Ky ka qënë një gabim i madh sepse përveçse një objekt kulti kjo kishë ka qënë edhe një objekt i rëndësishëm historik për qëndresë dhe për gjuhën shqipe. Për këtë pikë të gjith biem dakort.
Po më vonë çfar ka ndodhur?
Mbas vitit 1990, aty mbi themelet e kësajë kishe është ngritur një kishë tjetër por tashmë ortodokse, me emër në varësi të kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare, por në fakt aspak autoqefale por të dominuar në mënyrë agresive dhe të dhunëshme nga kisha Ortodokse Greke. Është zhvarrosur edhe Nilo Katalano në mënyrë vandale.
Se e kujt është ajo kishë e ka treguar me studimin e tij para tetëdhjetë vitesh Nilo Borgia në punimet e tij historike dhe i ka përsëritur me shumë saktësi Matteo Mandala në punimin e tij të fundit mbi këtë temë prandaj nuk kam pse zgjatem të bëj sqarime.
Kisha e sotme e emërtuar Kisha Ortodokse Autoqefale e Shqipërisë ka të drejtë të ngrejë kisha sipas ligjit, duke blerë tokën, duke marrë leje ndërtimi dhe miratim nga shteti Shqiptar sipas ligjit. Për këtë nuk ka asnjë kundërshtim nga askush. Kështu është vepruar në komunën e Sukthit ku ata kanë blerë një objekt pronë e shtetit dhe disa hektarë tokë dhe kanë ndërtuar një objekt kishtar që kurrë nuk e kanë patur të tyren. Por e kanë marrë sipas rregullave në fuqi. Shqipëria është realisht vend i tolerancës fetare dhe gjithkush është lejuar të ushtrojë besimin e tij i pa penguar nga shteti por edhe i pa trazuar nga besimet e tjera fetare, larg çdo vandalizmi dhe fondamentalizmi që vihet re në vendet e lindjes së mesme apo edhe në disa vende të tjera. Krahasimi nga qarqet zyrtare greke i veprimit të organeve shtetërore për shembjen e kishës së ndërtuar pa leje mbi themelet e një kishe tjetër që nuk ishte e tyre, me veprimet e ISISit që shkatërron vepra arti të mbrojtura nga UNESCO dhe që përbëjnë thesare të kulturës botërore, në emër të zhdukjes së një feje dhe dominimit nga një fe tjetër, por edhe për qëllime të një trafiku galopant të veprave të artit që fshihet pas veprimeve të ISIS, është një mashtrim dhe një turp. Këtë nuk e beson askush që ka sado pak njohje për realitetin shqiptar dhe për tolerancën fetare në Shqipëri. As regjimi komunist i cili i shembi nga themelet objektet fetare, nuk e kreu këtë veprim në favor të një feje dhe në dëm të një tjetre por me prapavijë politike për unifikimin e kombit shqiptar të ndarë në shumë besime fetare dhe për të mundësuar futjen e një kulture masive në popull, të unifikuar për të gjithë dhe të sunduar nga ideologjia komuniste që ishte ideologjia e partisë shtet që sundoi në atë kohë.
Kurse ndërtimi mbas vitit 1990 i kishës ortodokse mbi themelet e kishës së Shën Thanasit, duke e quajtur apriori pronë të tyre, pa pyetur të zotët e punës, pa leje ndërtimi dhe pa miratimin e organeve kompetente shtetërore nuk është një veprim as i drejtë as ligjor. Në mënyrë arbitrare kisha ortodokse ka vepruar edhe në vende të tjera të Shqipërisë si në Korçë, Përmet etj duke dhunuar varre dhe objekte të tjera. Reagimi i shtetit ka qënë i dobët dhe për arësye të pozicionit që shteti grek zotëron në Bashkimin Europian, shteti Shqiptar ka qënë i detyruar në shumë raste të heshti para këtyre veprimev arbitrare dhe të padrejta. Deri nesër priftërinjët grekë mund të kërkojnë të ndërtojnë kishë ortodokse edhe në Abacinë e Mirditës me pretendimin se kjo ka qënë kishë Basiliane dhe aty ka qënë koka e Shën Aleksandrit e konservuar në një kuti metalike që është djegur kur është djegur kjo kishë në shekullin e nëntëmbëdhjetë. Ata mund të kërkojnë të ndërtojnë kishë ortodokse në kishën e Shën Dhimitrit në fshatin Rajë të Tropojës sepse ka qënë edhe kjo kishë Basiliane. Mund të kërkojnë të ndërtojnë kishë ortodokse në kishën e Shën Sofisë në Curraj të Tropojës sepse edhe kjo ka qënë e ritit Basilian. Kanë qënë Basilian por asnjëherë ortodoks. Por kjo nuk mund të ndodhi sepse populli i këtyre zonave ja u vë kufirin te thana këtyre zotërinjëve.
Në Himarë dhe në disa zona të tjera, organizata greke që nuk u dihet burimi as origjina, kanë financuar rrogat e mësuesve në disa zona të minoritetit siç e quajnë ata, kanë dhënë edhe pensione deri në dyqind e pesëdhjetë euro në muaj për “minoritarët e varfër” dhe nga varfëria dhe mungesa e prosperitetit shumë persona i kanë pranuar këto “ndere” nga pala greke. Në Himarë flitet edhe gjuha greke nga shumë banor të kësaj treve, por duhet dijtur se Himara ka qënë një pikë e rëndësishme tregëtare e mesdheut dhe gjuha greke ka qënë gjuha e tregëtarëve dhe e biznesit të kohës për shumë persona. Por nuk mund ti quajmë italjan përshembull durrsakët vetëm sepse një numër i madh i tyre flasin edhe italisht për shkak të lidhjeve dhe të afërsisë me italinë.
Në Bashkinë e Himarës, sipas statistikave zyrtare banojnë rreth njëmbëdhjetë mijë banorë të përfshirë në qytetin e Himarës dhe nëntë fshatra të sajë. Edhe sikur të gjithë këta banorë të jenë grek safi, me gjuhë dhe kombësi greke, kjo nuk do të thotë se Himara është tokë greke dhe pjesë e shtetit grek siç kemi dëgjuar në shumë raste të shprehen në media persona mediokër apo fondamentalistë. Në një lagje të qytetit të Nju Jorkut, në Bronx, banojnë tridhjet mijë shqiptarë dhe kurkush nuk pretendon se Shqipëria ka pretendime mbi lagjen Bronx. Raste si ky mund të përmendim me shumicë në shumë vende të tjera por ajo që na shohin sytë dhe na dëgjojnë veshët për Himarën nuk ndodh me asnjë vend tjetër. Aty vijnë qytetarë dhe zyrtar deri edhe deputet të parlamentit grek me pretendime nga më absurdet.
Unë që po shkruaj këto radhë, di raste që musliman nga rrethe të veriut, persona që i njoh dhe kam patur me ta lidhje pune, kanë ndërruar emrat nga muslimanë dhe kanë vënë emra grek, kanë ndërruar fe dhe kombësi dhe janë pajisur me pasaporta si shtetas grek. Ky veprim është kryer në kushtet kur Shqipëria nuk ishte pjesë e marrëveshjes Shengen dhe shqiptarët e kishin të vështirë të pajiseshin me viza. Por këtë veprim qeveria greke e ka bërë me prapavijë politike, për të bindur Europën se në Shqipëri ka një minoritet të madh grek që u shkelen të drejtat dhe kinse këta po i mbrojnë këta minoritarë.
Kjo gjë ka ndodhur edhe me një pjesë të komunitetit himarjot. Të nxitur nga këto favore, pensione, rroga, pasaporta etj janë vetëquajtur grekë pa qënë të tillë. Ne kemi parë në televizion se sa qëndrime ekstremiste dhe arrogante kanë mbajtur në raste fushatash elektorale qytetarë nga Himara dhe nga shteti grek, deri edhe deputetë të parlamentit grek. Për arësye që i shtjellova më sipër, reagimi i shtetit shqiptar ndaj këtyre qëndrimeve ka qënë i dobët deri në inekzistent. Një shprehje popullore thotë se “me e dijtë lopa pse ja hedhin ballgurin, ajo nuk e ha”.
Kjo ka kuptimin se lopës ja hedhin ballgurin (që është misër i jomë dhe i pa pjekur mirë i copëtuar me sopatë që lopët e pëlqejnë shumë dhe ato shëndoshen kur e hanë këtë lloj ushqimi) ja japin për ta shëndoshur dhe për ta prerë për pastarma. Një pjesë e mirë e minoritetit grek por edhe e jo minoritetit e kanë ngrënë ballgurin e sajuar nga shteti grek për shqiptarët në varfëri mbas vitit 1990. Por besoj tek zoti se më vonë do ta kuptojnë dhe kjo nuk do tu vlejë shumë qarqeve më reaksionare dhe antishqiptare të greqisë që e sajuan këtë lloj ushqimi për fqinjët e tyre të varfër.
Në rastin e kishës së Shën Thanasit kemi një qëndrim të palejueshëm të qeverisë greke, të bërë publike nëpërmjet Ministrisë së Punëve të jashtëme të sajë. Ata e krahasojnë qëndrimin e shtetit shqiptar ndaj arrogancës fetare që spjegova më sipër, me veprimet e ISISit në Siri dhe Irak. Kjo është as më pak as më shumë, një veprim i turpshëm. Është ndërhyrje e hapur në punët e brendëshme të shtetit Shqiptar. Le të na thonë zotërinjtë grekë a do të lejonin ndërtimin e një xhamie pa leje në zonën e Çamërisë apo në zona të tjera me besim jo të krishterë. Përse nuk quajn veprim të tipit ISIS dhunimin e varrit me trupin e Nilo Katalanos nga kisha e Shën Thanasit. Përse nuk prononcohen për këtë veprim. Se çfar qëndrimesh kanë mbajtur ata ndaj popullsisë çame në kufi dhe në territorin grek e kemi parë me dhjetëra herë në televizione. Të ketë qëndrime mospajtuese nga grupe të ndryshme politike, fetare dhe organizata ekstremiste ndaj një veprimi të shtetit në Shqipëri apo kudo gjetkë është e mundur. Por qëndrime të tilla nuk mund të jenë të lejueshme të bëhen qëndrime zyrtare për një shtet anëtar i Komunitetit Europian, me nëpunës të shkolluar dhe me mendësi Europiane. Është e pa lejueshme që qeveria dhe ministria e punëve të jashtëme e një shteti të Komunitetit Europian të bëjë të tijën kauzën e një grupi fanatikësh me mendësi bizantine, si para treqind vjetësh, për probleme të ngushta të interesit të tyre.
Reagime me sfond politik, shumë larg atij patriotik dhe kombëtar, kanë mbajtur edhe segmente të caktuar të opozitës politike në Shqipëri për këtë problem. Është e palejueshme që për të fituar kredo politike tek pjesa më injorante dhe fanatike e popullsisë, të sakrifikohesh aq shumë sa të propogandohet një qëndrim kundra ndaj organeve shtetërore për një problem kaq delikat me sfond të theksuar kombëtar. Pjesa intelektuale e popullit, madje edhe e komunitetit në Himarë, siç po e shohim në ekranet e televizioneve, janë distancuar nga qëndrime të tilla të papërgjegjëshme të opozitës duke demostruar se nuk e hanë ballgurin e sajuar nga cilido në Shqipëri apo në Greqi. Qëndrimi i komunitetit himarjot, së paku nëpërmjet televizioneve, ka qënë në nivelin e duhur, në shkallën më të lartë të qytetarisë. Shpresoj se nuk do ju çojnë ballgur me shumicë dhe me i bindur me ndërrue qëndrim. Unë kam besim të pa tundur tek kultura fetare dhe qytetaria e popullit të Himarës se ajo do të dijë të mbajë qëndrimin e duhur dhe do ti tregojë kujtdo vendin që meriton. Njëkohësisht do të vihet me të gjitha nderimet e duhura, në vendin historik që i takon kisha e Shën Thanasit e restauruar dhe memoriali i klerikut të nderuar Nilo Katalano.
