Në arkivin e vëllezërve Llazar dhe Jorgo Kunduriotit, vëllimi i tretë, faqe 225, gjejmë edhe letrën e mëposhtme, të shkruar në Londër në 23 Shtator 1824, prej dhëndërrit të tyre nga motra, Joanis Orlandhos, me marrës, siç është shkruar saktësisht në zarf, madje në gjuhën frënge, A. Monsieur Mr. Georges Countouriotis, President du Corps Executif du Gouvernament Provisoire de la Grece, a Napoli. Domethënë për zotin Jorgo Kundurioti, president i Pushtetit Ekzekutiv të ligjshëm të Qeverisë së Përkohëshme të Greqisë, në Nafplio.
Γιώργ βγά·
Τί σκρούαγτα εδέ νι γιέτρι χέρι πίρ κιτί τζέρδ νάνι παστάγ· µέ κίτι σίστι τζαρέ τί µπίν ου πάσκι· βιστό τί µί σπιτόγς κά τέτοιο νιερί ντί το τί σιρπέν σί σιρπέβα· σµπάχετι κά ξόδετι· τζί σέχ άτι τό τί πλίρι … (*) έ τζί πίρι νάνι ντί τέλος τζέρδ· ινιζότ αγαπίς πατρίδινι, ιδέ τάρδε κέγ τζί ντ’ αρχή µέ Ζωγράφνι, τιέτρι σερέτ σί κίγ, σµπίνιµ κούρι σιρπές· κάκι τι θόµ ε καταάβ εδέ τι τιέρατε κίθι µε Νύδρα κά τι πίνι οι βγάγ κα Μωρέα οι σκρούαν εναντίον σου παραπονί εδέ κατηγορί τί µπιδά· Ζωγράφι τα θότι τύραν, σε τι οι πίρι κίθι τι λίκατι· βιστό για το θεό τι µι σπιτόγς· νίκι καταδέξεµ τι ρι µε τέτοιο νιερί. Ερδ ντι τέλος τι βίσετι, τι σπουδάξινι, τι πλίρι τζί σέχ, τι πλόνιτι βιβλίο, τι χε παράνι εθνικό, σι γιάνι συνηθίσουρε.
Τον ταµβάκον εις 2 βαζάκια θέλει τον λάβεις από τον καπιτάνον Ροκαβίλαν lταλόν, κοµιστήν των γραµµάτων· οµοίως και το µικρόν κουτάκι δια τον υιόν σου … (*) Στείλε, σε παρακαλώ, το έσωθεν εί το σπήτι µου εις Ύδραν· δόσε και τάλλα κατά την επιγραφήν των, και υγίαινε.
Εκ Λονδίνου την 20 Σεπτεµβρίου 1824 Π.
Ο αδελφός σου
Ιω. Ορλάνδος
Βιστό τι µος λίνι σιρπέσινι κά τούαρτε· ρούχουνι κα φόρτι κα Μωραΐτι· νίκι να ετόνι φάρε τι µίρινι ανάξιοτι ε έθνοσιτ. »
______________________________________
* Δυσανάγνωστο
Kjo letër, siç shohim, edhe pse është e shkruar me alfabetin grek, është e pakuptueshme, pasi në pjesën më të madhe të saj është në gjuhën arvanitase. Për këtë arsye, po e përsëris të gjithë, me përkthim të saktë, shkruar në tekst arvanitas.
Vëlla Jorgo !
Të shkrova edhe një herë tjetër për këtë, që erdhi tani së fundi. Me këtë njeri nuk ka asnjë mundësi të shkoj me të. Shiko të më shpëtosh prej këtij njeriu, nëqoftëse do që të punoj ashtu siç kam punuar. Nuk mbahet përsa u përket shpenzimeve; gjithshka sheh, dëshiron ta blejë…(*) Dhe çfarë bëri tani së fundi që erdhi ? Zoti e ka dashur atdhenë, përndryshe, nëqoftëse do të vinte që në fillim me Zografon, dredharakun tjetër si ai, nuk do të bënim kurrë punë. Kaq të them dhe mendoji vetë të tjerat. Vetëm me Idhrën ka të bëjë. Vëllai i tij nga Morea i shkruan kundër teje ankesa dhe akuza të mëdha. Zografi të quan tiran, se ti i bëre të gjitha të këqiat. Për atë Zot, pa shih të më shpëtosh, nuk pranoj të rri me një njeri të tillë, erdhi tani së fundi të investojë, të studiojë, të blejë çfarë i sheh syri, të ngarkojë libra, të hajë lekun e shtetit, siç është mësuar.
Tabakon në dy vazo do që ta marrësh prej kapitenit italian Rokavilan, harxhimet e letrave, po ashtu dhe lugën e vogël për djalin tënd…(*) Dërgoje, të lutem, të ardhurin në shtëpinë time drejt Idhrës, jepja edhe të tjerat sipas nënëshkrimit dhe lamtumirë.
Londër, 20 Shtator 1824 P.
Vëllai yt,
Joannis Orlandhos
Shih se mos e lini punën pas dore. Ruajuni shumë prej Moraitëve, nuk na duan aspak të mirën, të paaftët e kombit.
______________________________________
(…*) e palexueshme
Këtu duhet të them, se këtë letër e ka shkruar Joanis Orlandhos, kur ndodhej në Londër për marrëveshje nga ana e palës greke, së bashku me Andrea Luriotin, për kreditë angleze „shpëtimtare“, të cilat u nënëshkruan në kryeqytetin anglez, në sasinë prej 800.000 lirash angleze, në 9 Shkurt të vitit 1824 dhe në sasinë prej 2.000.000 lirash angleze, në 26 Janar 1825, prej të cilave, në komandën revolucionare të atëhershme të Greqisë, mbërritën , prej dërgesës së parë shumë më pak se 340.000 lira angleze dhe prej së dytës përfundimisht sasia prej 232.558 lirash angleze.
Ai, „i cili erdhi tani së fundi“, siç shkruan Orlandhos dhe që „nuk mbahet në shpenzime dhe çfarëdo që sheh, dëshiron ta blejë…“ e natyrisht me të hollat e shtetit, ose me fjalë të tjera, që kishte sëmundjen, për të cilën nuk është gjendur ose nuk ka mbërritur ilaçi deri në ditët e sotme në Ballkan, ishte edhe i caktuari i tretë, më vonë përfaqësues, domethënë Joanis Zaimis, të cilin Qeveria Greke në 1825 e zëvëndësoi me Jeorjio Spaniolaqin, Spaniloaq, i cili, kur u bë më vonë Ministër i Ekonomisë i Qeverisë së (Bavarisë) të mbretit Oton në Athinë, akuzoi dy përfaqësuesit e tjerë të marrëveshjes, se përvetësuan të holla prej kredive homologe dhe veçanërisht Orlandon, se përvetësoi shumën e 5.900 lirave nga kreditë dhe Kongresi Kontrollues vazhdoi madje edhe në parashënimin e të dhënave të pasurisë së tyre.
Nëse akuzat për Orlandon dhe për atë me prejardhje pranë fshatit tim, Luriotin, janë të drejta ose jo, e vërteta është se nuk ma lodhën shumë trurin tim. Veçse duhet të them, se ajo që më futi në mendime të thella, është përdorimi i gjuhës arvanitase, madje në fjalën e shkruar prej Ioanis Orlandhos dhe natyrisht edhe prej kunatit të tij dhe marrësit të kësaj letre, Jeorjio Kundurioti, që, siç dihet, të dy e kanë prejardhjen prej familjeve të pasura arvanitase të anijeve, tokës dhe detit të Argosaronikosë. Gjë, e cila, sipas logjikës sime, përjashton prejardhjen e tyre prej luftëtareve të ardhur me pagë, para disa shekujve prej Shqipërisë, siç i supozojnë shumë njerëz, jo vetëm në Greqi, por edhe në Shqipëri, pasi ky profesion i kishte dhe i ka rrënjët e tij shumë thellë në traditën e familjeve pranë detit të atij vendi.
Është e vërtetë se çlirimim prej turqve të Greqisë jugore, shumë miq të grekëve, ose më mirë miqtë ëndërrmitarë europianë të grekëve, të cilët besonin se, duke shkuar në Greqi, do të takonin nxënësit e Platonit dhe të Aristotelit, filluan të lëshonin me paturpësi edhe sharjet e tyre të para për arvanitasit, me fjalë të tjera sharjet e para për çlirimtarët e atij vendi.
Njeri prej atyre fyesve, është dhe arkeologu gjerman Ludwig Ross, i cili, duke mbërritur në Greqi në 1832, shkruan:
„Isha, vërtet, mbi tokën greke, midis grekëve?
Në të vërtetë jo. Shkëmbi i zhveshur i Idhrës, ishujt fqinjë, Specie dhe Poros, Kastri dhe Kranidhi… ishin mbuluar prej shqiptarëve arvanitas“. (Ross 1976, f. 25).
Siç lexojmë, këtu arkeologu i „madh“ gjerman, të cilin e solli në Greqi, ose më mirë mbreti që i vunë ( Greqisë), e vuri për të vënë bazat në arkeologji dhe të kulturonte fëmijtë grekë, arvanitët e Idhrës, Species, Poros, Kastriut, Kranidhit etj, i quante pushtues barbarë dhe Idhrën, ishullin e heronjve arvanitas të detit të revolucionit të vitit 1821: Andrea Miauli, Lazar Kundurioti, Laskarina Bubulina, Jakov Tambazi, Andon Ikonomu, Andon Kryezi dhe shumë të tjerë, i shihte thjesht një „shkëmb të zhveshur“.
Edhe pse vetëm prej këtyre cilësimeve mund të konkludojmë se nuk kemi të bëjmë me ndonjë njeri me nivel,
për fat të keq, këto teori të tij rreth arvanitëve, edhe pse kanë kaluar që nga ajo kohë dy njëqindvjeçarë, vijojnë të qëndrojnë edhe sot, dhe, edhe pse të tjerë mbrojnë mendimin se arvanitët janë autoktonë e madje mbetje pellazgjike, prej të cilëve është edhe Karl Reinhold, mjek gjerman i flotës luftarake mbretërore të atëhershme të Otonit, i cili u detyrua të mësonte gjuhën e atëhershme të flotës greke, siç e quanin, domethënë gjuhën arvanitase, duke jetuar veçanërisht me arvanitët e ishujve Poro (Kalavrias), Idhrës dhe Species (Aliushit). Në librin e tij, që u botua në vitin 1855, me titull: „Noctes Pelasgicae vel ad Symbolae cognoscendos Dialectos Graeciae Pelasgicae collatae“, veç të tjerash, na jep edhe disa prej këngëve më të bukura pellazgjishte, siç i cilëson ai, këngë dashurie të atyre ishujve, si psh.
Në të folmen e Idhrës:
Λούλε jέε, λούλε τ’ ά θόνe, Lule jee, lule t’ a thonë,
Λούλε jέε πéρ τéνe-ζόνe! Lule jee për tënë – zonë!
Në të folmen e Species:
Μορέ, bίλje, ’νd’ ἀργαλῖ, More, biljë, ’nd’ argali,
Νῄκ σsέχ, σέ σsκόνje πèρ τῖ; Nëk sheh, se shkonjë për ti,
Dhe në atë të Poros:
Τρeνdαφύλλε, φλέττe-γjέρe! Trëndafylle, flettë-gjerë!
Ἔα τe τe πούθe νjè χέρe! Ea të të puthë një herë!
Këngët e mësipërme, meqënëse me shkronjat e alfabetit latin, që përdor Karl Reinhold, janë më të vështira për arvanitët, po i jap ashtu siç i ka shkruar Demitrio Camarda në librin e tij „Grammatologia comparata sulla lingua albanese“ ,(Prato 1866), të marra përkatësisht në faqet 82, 86 dhe 74, duke dhënë në krah edhe shkrimin e tyre me alfabetin e sotëm shqiptar.
Meqë edhe unë jam njeri prej atyre që mbrojnë mendimin se arvanitët janë banorë të stërlashtë të atij vendi, po jap këtu edhe fotografinë nga portreti i Joan Orlandhos dhe në krah, maskën e artë të shek 16-të para Krishtit, e cila është gjendur në varret e famshëm të Mikenës, ku, prej ngjashmërive që mund të shohë secili, del përfundimi se paraardhësit e Orlandhos dhe më pas edhe të farës së tij, banonin në atë vend edhe para disa mijëvjeçarëve.
Kjo maskë, e cila cilësohet „Maska e Agamemnonit“, nëqoftëse është me të vërtetë maska e fytyrës së Agamemnonit, do të thoshja thjesht, se lufta e Trojës duhet të jetë bërë në shekullin e 16-të para Krishtit dhe jo siç është pranuar në shekullin e 12-të ose të 13-të para Krishtit.
Orlandhos Joanis, vepër e Konstandin Galeria e Veprave të Artit të Kuvendit të Grekëve.
E njohura si ‘’Maska e Agamemnonit’’, u gjend prej Shlimanit në 1876 në një varr të shek. 16-të para Krishtit.
PREFEKTURA E ARGOLIDHËS
Për ata që njohjet gjeografike të tyre nuk janë dhe aq të mira, pak më lart jap edhe hartën e prefekturës së Argolidhës, ku, siç shohim, largësia prej Mikenës (Μυκήνες), ku është gjetur maska e sipërpërmendur, së bashku me Kranidhin (Κρανίδι), vendin e prejardhjes së Orlandhos, është vetëm disa dhjetra kilometra, të cilat numërohen me gishtat e një dore.
Për Joan Orlandhon, fare shkurt do të them se u lind në Specia rreth vitit 1770 në një familje të pasur me prejardhje nga Kranidhi, që ishte vendosur në atë ishull. Ishte pronar i rëndësishëm anijesh. Prej vitit 1811 u vendos në Idhra, mori pjesë në luftën çlirimtare të Greqisë dhe i vuri anijet e tij në shërbim të komandës revolucionare. Mori pjesë si përfaqësues i plotfuqishëm i Idhrës në Mbledhjen Kombëtare, të parën, (1821), të dytën, (1823) dhe të katërtën, (1829) dhe më vonë u bë edhe kryetar i Kuvendit. Vdiq në Idhra në 1852.
Dihet prej nesh gjithashtu se ishte i martuar me motrën e familjes së parisë së Idhrës dhe pronarë anijesh, të Llazar dhe Jorgo Kunduriotit.
Llazar Kundurioti Jeorjios Kundurioti
Llazar Kundurioti u lind në Idhra në Prill të vitit 1769. Që kur ishte katërmbëdhjetë vjeç përfaqësoi të atin e vet në Idhra, i cili ndodhej në Gjenovë dhe pas vrasjes së të atit, në 1799, duke e marrë ai përsipër drejtimin dhe duke e shtuar së tepërmi pasurinë që trashëgoi, u bë njeri prej njerëzve më të fuqishëm të Idhrës, ku kishte qendrën edhe investimi i tij.
Edhe pse e quante të parakohshëm Revolucionin Grek, pas shpërthimit të tij u bë mbrojtës i zjarrtë dhe prej pasurisë së familjes Kundurioti, të cilën ai e drejtonte se prijës i saj, e cila llogariste mbi 800.000 anije dydirekëshe, vuri në dispozicion tri të katërtat e tyre në përforcim të Revolucionit.
Shërbeu si deputet, i nderuar si qytetari i parë i Greqisë dhe, kur vdiq në 6 Qershor 1852, u shpall pesë ditë zi kombëtare.
Jeorjios Kunduriotis u lind edhe ai në Idhra, në 1782 dhe ishte 13 vjeç më i vogël nga vëllai i tij, Llazari. Në 1824 u zgjodh kryetar i Këshillit Ekzekutiv në Mesollongj. Gjatë kohës së Kapodhistrias u zgjodh anëtar i Trupës Ndërgreke dhe më vonë deputet, këshilltar i qeverisë, ministër i flotës detare dhe në vitin 1848 mori edhe vendin e kryeministrit. Vdiq në Athinë në 1858.
Duke përfunduar, desha të them se ndjej nevojën ta shvendos shkrimin arvanit që kemi në letrën e Orlandhos për lexuesit shqiptarë, me alfabetin shqiptar që përdoret sot. Për arsye se shkronjat e atij alfabeti nuk mjaftojnë për shkrimin e saktë të shkrimeve arvanitase, do të përdor si plotësuese edhe shkronja prej Alfabetit të Stambollit, i cili, në Kongresin që u bë në Manastir, prej 14- 22 Nëntorit 1908, u përcaktua si njeri prej dy alfabetëve zyrtarë të kësaj gjuhe, i cili vazhdon të jetë njeri prej alfabetëve të pranuar i mbarë Shqiptarëve, pasi, sipas atyre që di, nuk kemi asnjë vendim zyrtar për heqjen e tij.
Jorγ vγa
Të shkruaγta edhe një jetrë herë për qëtë ç’ erdh nani pastaj; me qëtë s’ ishtë çare të binj u baskë; vështo të më shpëtoγs ka tetio nieri di to të shërpen si shërpeva; s’mbahetë ka ksodhetë; çë sheh ati to të blërë … (*). E çë bëri nani ndë telos ç’ erdh; inizot aγapis patridhënë, i dhe t’ ardhe qëj çë nd’ arχi me Zoγrafni, tietri seret si qij, s’ bënim kurë shërpes. Kaqë të thom e kataav edhe të tjerate. Kithë me Nydhra ka të bënj, oi vγaj ka Morea i shkruan enantion su paraponi edhe katigori të mbëdha. Zografi ta thotë tyran, se ti i bërë kithë të likatë. Vishto ja to theo të më spëtojs; nëkë katadheksem të rri me tetio njeri. Erdh ndë telos të vishetë, të spudaksinë, të blërë çë sheh, të blonëtë vivlia, të he paranji ethniko, si janë synithisure.
Τον ταµβάκον εις 2 βαζάκια θέλει τον λάβεις από τον καπιτάνον Ροκαβίλαν lταλόν, κοµιστήν των γραµµάτων· οµοίως και το µικρόν κουτάκι δια τον υιόν σου … (*) Στείλε, σε παρακαλώ, το έσωθεν εί το σπήτι µου εις Ύδραν· δόσε και τάλλα κατά την επιγραφήν των, και υγίαινε.
Εκ Λονδίνου την 20 Σεπτεµβρίου 1824 Π.
Ο αδελφός σου
Ιω. Ορλάνδος
Visto të mos lëni shërbesënë ka tuarte; ruhuni ka fortë ka Moraitë: nëkë na e tonë fare të mirënë anaksiotë e rthnosit.
______________________________________
(…*) e palexueshme
