I lindur në Nicë më 1940, Jean-Marie Gustave Le Clézio është autori francez i gjallë më i përkthyer në botë dhe fitues i Nobelit për Letërsinë në vitin 2008. Me origjinë edhe mauritane, Le Clézio e gjen suksesin qysh nga debutimi i tij, Verbali, në Itali i botuar nga Einaudi më 1965, për një kohë të gjatë jashtë katalogut dhe më pas i rikuperuar nga palermitania: Botimet Duepunti në vitin 2004 — roman i shkurtër dhe eksploziv mbi temën e asgjësimit bashkëkohor dhe i dhunave që shteti – komb ushtron ndaj individit; më pas radhazi me 23 romane, 9 përmbledhje me tregime, 15 ese dhe 6 libra për fëmijë, ka ndërtuar një vepër të gjerë dhe prizmatike, ku temat e udhëtimit, kufirit, eksplorimit të kufijve fizikë, të brendshëm dhe të kërkimit të vetëvetes shkojnë për të formuar një humanizëm integrale dhe një impenjim të pareshtur për dialogun midis kulturave. Një punë me koherencë të rrallë, jo e privuar nga frymëzime të befasishme mistike, që në vitin 2008 i ka dhënë Nobelin për Letërsinë. Në Itali të gjitha veprat më të rëndësishme të tij sot janë të botuara në BUR, ndërsa disa prej librave më pak të njohur janë të rikuperuara midis Saggiatore, Instar Libri dhe La Nave di Teseo. Më të fundit, të dy Rizzoli, janë diptiku i novelave Këngë bretone dhe Fëmija dhe lufta, përkthyer nga Simona Mambrini, si edhe romani Alma, i përkthyer nga Maurizia Balmelli. Në 2024 do të vijnë tregimet Avers.
Monsieur Le Clézio, mirëmëngjes. Mund ta fillojmë nga libri juaj më i fundit, «Avers», botuar në Francë nga Gallimard dhe që do të dalë në Itali për Rizzoli nga fillimi i vitit të ardhshëm?
«Me kënaqësi. Bëhet fjalë për një libër që e kam ndërtuar a posteriori, duke vendosur bashkë tregime si të vjetra, apo ndoshta është më mirë të thuhet të lashtë, ashtu edhe të vonshëm apo shumë të vonshëm. Jam konsideruar parasëgjithash romancier, por e dua shumë edhe formën e shkurtër: më pëlqen të punoj edhe mbi nevojat; mbo domosdoshmëritë, të konaturuar tek tregimi, për të krijuar një mizanskenë efikase në një kohë leximi dhe në një hapësirë tekstuale shumë më të ngushtë. Në rastin e Avers i ka përzgjedhur tregimet në bazë të një teme qendrore apo, fatkeqësisht, aktuale, përreth së cilës kam mbledhur dhe riorganizuar më pas: luftën e parë nga fëmijët».
Nuk është hera e parë që zgjidhni shikimin e një fëmije për të rrëfyer histori edhe dramatike: vijnë në mendje «Onitsha», «Këngë bretone» apo pjesa e parë e «Shkretëtirës»…
«Po, është diçka tek e cila tentoj të kthehem. Arësyeja është praktikisht shumë personale. E vërteta është se të gjitha këto narracione, edhe ato që rrëfejnë ngjarje të largëta apo shumë të largëta në kohë apo në hapësirë, bazohen në fund mbi kujtimet e mia për luftën: mbi ato që kam jetuar dhe përjetuar si i vogël, kur rritesha në Nicë gjatë Luftës së Dytë Botërore. E parë nga Nica, lufta ka qenë e çuditshme, është sikur të kisha qenë dëshmitar i dy luftërave të ndryshme. Fillimisht erdhën italianët dhe, me llogaritë e bëra, situata ishte e qetë. Sigurisht, preokupuese, mjerane, ajo që duam: ishte tashmë luftë, ama në thelb bëhet fjalë për një situatë relativisht të qetë: një e vërtetë që nuk vërehet menjëherë, por që do ta zbulonim kur do të vinin gjermanët. Me ardhjen e trupave naziste, ndryshoi gjithçka. Dialogu me kulturën franceze është shumë i gjallë, kështu që kryqëzohet lehtësisht, për sa më përket edhe më shumë sesa me amerikanët apo anglezët. Një ndryshim i madh është se publiku italian nuk më njeh vetëm prej librave që shkojnë në librari, por edhe prej spektakleve të tetarit dhe televizionit që i kanë bërë, prej gazetarisë… Pra, në fund, është sikur të ishte një vepër e vetme e madhe, një raport kuptimi “sferik”. Në Francë janë të njohur sidomos librat e mi, por kam pasur gjithmonë kënaqësi. E di se kam një publik të bukur aty, më shumë prej romaneve sesa prej eseistikës».
Sipas jush, pse?
«Komuniteti që mendon në Francë është shumë i veçantë. Pastaj është ai akademik, pastaj ka edhe një tjetër që kryqëzohet vetëm pjesërisht me atë akademik, me tradita dhe cilësi shumë të mëdha edhe letrare. Është sikur në këtë aspekt të ishte që francezët të praktikonin një sport që janë të bindur se e bëjnë në nivel shumë të lartë dhe, pjesërisht, kanë të drejtë, për të cilët nuk u mësohen tejet me dëshirë gjëra nga të tjerët. Nëse bëhet fjalë për narrativë, pasi janë baballarët e traditës letrare, dijnë të dëgjojnë më shumë sesa anglezët dhe amerikanët, por nëse fusha është ajo e reflektimit, habiten se duhet t’i drejtohen kontributit të të tjerëve jashtë nga komuniteti i tyre».
Për sa Franca e ka ushqyer punën tuaj? Protagonisti i «Etjes», Hervé Joncour, është francez; «Kështjellë rëre» evokon arkitektin francez Hector Horeau; «Oqean det» (Rizzoli, 1993) thërret në kauzë të mbijetuarin e fregatës franceze Méduse më 1816, i përfaqësuar nga piktori Théodore Géricault tek «Trapi Medusa» (1818 – 1819)…
«Kam shkruar vetëm një libër të vendosur në një realitet italian të njohshëm, Emmaus (Feltrinelli, 2009), duke u lodhur shumë. Zakonisht mbështetem në botë që nuk janë e imja, kështu që përfundoj për të vjedhur kudo, nga Franca, por edhe nga Anglia apo nga Amerika, për shembull tek City (Rizzoli, 1999) ku janë ëestern, boksi… i ndryshëm rasti i Etjes, që është pikërisht një histori franceze, për sa shtytja fillestare ishte italiane. Tregëtia e krimbave, në qendër të skemës, mbështetet mbi ndodhinë e vërtetë që i shtynte përpara në Piemonte, por pikërisht prej nevojës time për ta gjetur të vërtetën duke u larguar nga e vërteta, e kam spostuar gjithçka në një botë fqinje, në jugun e Francës, ku historikisht rritja e krimbave dhe prodhimi i fillit».
Sa vlen afërsia e rajonit tuaj, Piemonte, në raport me Francën?
«Sigurisht që një lidhje ka edhe arësye historike: Savoia ka qenë një çikë këtu dhe një pikë atje. Veç kësaj, kur ne torinezët qemë fëmijë, Parisi ishte kryeqyteti i madh më i lehtë për t’u arritur, udhëtimi i parë bëhej atje. Në Paris ndjehesha mjaft në shtëpi, më shumë sesa në Napoli apo në Romë. Torino dhe Parisi ndanin paksa idenë e jashtë dhe brenda, të hapësirave e të gjeometrive, një rend të caktuar arkitekturor dhe pastaj rrugët me pemë, lumin… Tani Torino duket më shumë një lagje e bukur e Milanos, por ka pasur një kohëqë dukej më shumë një rrethinë e Parisit. Nga anët tona lidhja nëntokësore është shumë e fortë, pra ecejaket e mira midis Italisë dhe Francës kanë qenë krejtësisht natyrale».
Ka autorë francezë që ka shënuar rrugëtimin tënd së shkrimtar?
«Shtylla kurrizore e narrativës letrare përbëhet nga francezët: Honoré de Balzac dhe Gustave Flaubert, për atë arritur tek Marcel Proust dhe Céline. Gramatika dhe galateo letrare janë 70% një krijim francez; pastaj, në nivel të narrativës, sigurisht duhen lexuar rusët e ‘800. Së fundi ka një tjetër shtyllë kurrizore, ajo e amerikanëve, që krijohet duke filluar nga Herman Melville dhe vërtitet midis Ëilliam Faulkner dhe Cormac McCarthy dhe, nga ana tjetër, Ernest Hemingëay, John Steinbeck, J. D. Salinger. Thënë këtë, personalisht Udhëtim në mbarim të natës i Céline është “libri”: ndoshta nuk do ta kisha shkruar kurrë sikur të mos e kisha lexuar».
Për çfarë motivi?
«Céline sfashon atë galateo letrar që pikërisht Proust e kishte çuar në nivel maksimal. Duke flakur brenda një lloj shkrimi oral, me zë bëlbëzues, bën të shpërthejë gjithçka duke rihapur lojërat dhe, sidomos, rifut një emocion nga ana e lexuesit që mjeshtëria më e madhe e kishte nxjerrë pak jashtë. Pastaj ka edhe një aspekt tjetër, tashmë i Balzac dhe i Flaubert, por që tek Céline bëhet i egër: pikëpamja mbi njerëzit, që janë të tmerrshëm dhe mallëngjyes. Pikërisht ideka që një artizanat letrar shumë i rafinuar mund të gjeneronte një forcë kafshërore që të sulmon ka qenë vendimtare për mua dhe për shumë të tjerë. Kësaj i shtohet fakti që edhe Céline është një personazh i urryer dhe kjo kujton se letërsia nuk është një problem manierash të mira. Në moshën 18 – 19 vjeçare mu desh të dorëzohesha. Shkrimtarët nuk janë njerëz të mirë: mund të ndodhë, por nuk është e thënë. Është një trashëgimi që francezët e ruajnë me xhelozi. Nëse dikush shikon figura si Michel Houellebecq apo deri Emmanuel Carrère, nuk shikon përpjekjte për t’u dukur të pëlqyeshëm, sipas tyre nuk ka rëndësi, përkundrazi. Ne në Itali jemi më shumë të mirë, por vijmë nga një traditë ndryshe».
Duke spostuar në ditët e sotme, dy protagonistë i keni përmendur: Houellebecq dhe Carrère.
«Librat e parë të Houellebecq qenë fantastikë, pastaj më duket sikur është zgjidhur pak, duke i bërë më pak interesantë. Carrère është një prej mësuesve të vetëfiksionit, një prej trilleve më të forta të viteve të fundit në zanatin tonë. Teknikisht është shumë i zoti, xhiroja e tij e shprehjeve mund të përdoret për të mësuar nëpër shkolla. Edhe ai pasta, duke dashur, është i diskutueshëm në shumë gjëra por, siç po thoja, kjo është paksa pjesë e traditës tonë franceze».
Ndjeheni i afërt me një autor si Daniel Pennac?
«Me të kam një raport afektiv shumë të veçantë. Si fëmijë, librat e tij me Malaussène qenë ato që lexoja me të fejuarën time, më pas e vërë ime shoqe dhe nëna e fëmijëve të mi. Jemi rritur me Malaussène, Pennac ka shkëlqyeshmëri dhe pasuri».
Franca gëzon numrin më të madh të Nobelistëve për Letërsinë. Midis tri të gjallëve, përveç Jean-Marie Gustave Le Clézio dhee Patrick Modiano, fituesja më e vonshme, e vitit 2022, ka qenë Annie Ernaux.
«Megjithëse unë nuk e pëlqej këtë lloj letërsie kaq të kontrolluar, pasi për mua letërsia është e pakontrolluar që merr formë, cilësia e Ernaux është padiskutueshëm shumë e lartë».
Jeni afeksionuar ndonjëherë nga një përvojë si Oulipo, «Ofiçina e letërsisë potenciale» që u themelua në 1960 nga Raymond Queneau e François Le Lionnais dhe që pari midis anëtarëve Georges Perec dhe një figurë shumë të lidhur me Torinon si Italo Calvino?
«Tepër celebral, unë e bëj narrativën më fizike. Kanë qenë vetë disa vite në jetën time ku mbaja në komodinë Jeta, udhëzime për përdorim (1978) e Perec, por ka qenë një trallisje e shkurtër dhe rinore».
Në çfarë pike jemi sot në marrëdhënien kulturore midis Francës dhe Italisë?
«Përgjithësisht jemi aq afër, me dy gjuhë të ngjashme, me një traditë tregëtare mendore dhe kulturore të pafundme, që në një farë kuptimi jemi të detyruar të udhëtojmë krah për krah. Ka pasur historikisht shumë fraktura të tipit politik që kultura shpesh i ka riparuar, vetëm se kjo kërkon kohë. Disa vite më parë, në një fazë krize të thellë midis Italisë dhe Francës, ndodhi përvjetori i Leonardo da Vinci, që u nderua si figurë në kapërcyellin midis të dy vendeve: politika heshtëte, por kultura fliste. Edhe tani është një periudhë e vështirë, por pikërisht prania e Italisë së vend mikpritës i Festival du Livre mund të ndihmojë. Nga ana tjetër edhe politika ka rrugëtimet e saj, që janë legjitime: në këtë moment Italia dhe Franca janë të impenjuara në një udhëtim ndryshe dhe kështu që minimumi që mund të ndodhë është se nuk kuptohen shumë. Megjithatë, tensionet e sotme ndodhin në një kontekst të ndryshëm nga e kaluara dhe në fund tenton të fitojë, gjithësesi, një identitet i caktuar europian».
Midis kujt jetoi në Itali dhe Francë, qenë edhe mjaft kompozitorë, mes të cilëve Gioachino Rossini, me të cilin ju vetë jeni marrë. Muzika është një terren tjetër dialogu?
«Ajo që ndodhi midis fundit të ‘700 dhe mesit të ‘800 qe një shkëmbim i bukur. Francezët i dhuruan botës romanin, shpikje ku italianët, edhe respektivisht anglezëve dhe gjermanëve, morrën pjesë shumë pak, por në kompensim ne dhuruam teatrin muzikor. Figura e Rossini, me karrierën e tij të ndarë më dysh, fillimisht në Itali e më pas në Paris, e përmbledh mirë. Faktikisht francezët importuan gjininë dhe mësuesit e saj».
Ju jeni themelues i Holden dhe në Festival du Livre do të flitet edhe për storytelling dhe shkolla shkrimi. Në Francë përvoja të ngjashme nuk janë të përhapura.
«Për momentin francezët i nënvlerësojnë, paksa pse kanë një ide letërsie thelbësisht të ‘900 dhe nga aty mezi lëvizin, si edhe paksa creative ëriting ka lindur në Shtetet e Bashkuara dhe ata ushqejnë një lloj dyshimi legjitim për kulturën amerikane, mjafton të mendosh sesi e mbrojnë frëngjishten nga anglishtja. Ka mundësi, në paketën e një “agresioni” amerikan nga i cili të ruhen, kanë përfunduar edhe shkollat e shkrimit. Ama është mirë të sqarohet se nuk është vetëm modeli anglosakson. Ka edhe një rrugë europiane ndaj këtij lloj mësimi, mbi të cilin ne italianët, jo vetëm tek Holden, kanë investuar kohë dhe inteligjencë».
Në çfarë detyrohet qasja jonë e ndryshme?
«Midis arësyeve, është fakti që francezët kanë qenë një perandori; kurse ne kemi qenë vetëm në mënyrë të shkurtër, tragjike dhe groteske. Në shkallë të gjerë, edhe në botë shikohen vendet që janë të mësuara me luftëra jo vetëm në terren, por edhe në modele kulturore, tradita, rite. Ne italianët jemi të huaj, gjë që ka jep një lehtësi të caktuar, na bën më të çliruar dhe më të shpejtë».
Shkëmbimet midis Italisë dhe Francës, sot dhe në kohë, tregojnë edhe një herë akoma identitetin e përbashkët europian. Në 2015 tema e vitit tek Holden qe «Europa, the sequel», me ftesën edhe tregimtarëve të imagjinonin një të ardhshme të mundshme. Në çfarë pike jemi?
«Jemi prapa. Sot si europiane duhet të punojmë bashkë për një model të ri drejtësie sociale, në një konceptim ndryshe të punës, të shkollës, të lumturisë… Por në të vërtetë lodhemi. Ama, ndërkohë, është se Europa sido që të jetë po mbahet. Do t’ia vlente barra qiranë ta mbushësh me përmbajtje më revolucionare. Problemi është se nuk kemi vizionarë në pushtet në këtë moment. Ama është e mirë të kujtojmë gjithmonë se është një rast i munguar më përmasa të mëdha».
(nga La Lettura)
Përgatiti
ARMIN TIRANA
