Don Marjan Marku, i lindur në fshatin Binçë, komuna e Vitisë, është prifti i parë kanonik jozviceran i zgjedhur në Kapitullin e Katedrales, Ipeshkvia e St. Gallen-it, Zvicër dhe i pari klerik shqiptar në këtë pozitë. Prejardhja e tij nga një familje martire e kishës katolike dhe edukata e fortë familjare e çuan natyrshëm në shërbim të Hyjit dhe njerëzve. Ai thotë se e veçantia e meshës së sotme është se bekohet bimësia për efektet kuruese fizike dhe shpirtërore. Prandaj, në shërbesën e tij për festën e ngritjes së Zonjës në qiell, Don Marjani do meshojë tek shpella e Zojës së Bekuar, ku, sipas një tradite të vjetër, bekohen bimët dhe barishtet e llojllojshme që shërbejnë për shërimin e trupit dhe të shpirtit.
Ai e konsideron kishën “busull që i drejton njerëzit drejt vlerave kombëtare dhe fetare, drejt të mirës dhe drejt Hyjit.” Duke e pasur këtë busull orientuese, Don Marjani thotë se tri parimet themelore të mërgimit duhet të jenë: parimi fetar që lidh besimtarin me Hyjin, parimi kulturor, që ruan lidhjen e mërgimtarit me vendlindjen dhe ai integrativ që e axhornon mërgimtarin me qytetarin vendor.
Ipeshkvia e St. Gallen është një nga vetëm dy të tilla në botë ku kanonikët janë këshilltarë që kanë edhe privilegjin për ta zgjedhur vetë ipeshkvin, ngjashëm me zgjedhjen e Papës nga kardinalët. Ruajtja e riteve dhe nomeve klerike është pjesë e identitetit të dioqezës së St. Gallen. Ipeshkvia ku ai është kanonik ndodhet në St. Gallen, në pjesën lindore të Zvicrës, rreth 90 km (56 milje) larg nga Zyrik. Qyteza e ka marrë emrin nga misionari kelt Shën Gall, i cili në shekullin e shtatë ndërtoi këtu një azil lutje për ermitët, prej nga mori nisjen vendbanimi.
Don Marjani ka kryer studimet teologjike në Sarajevë dhe më tej ka vazhduar me gradën shkencore të magjistraturës kushtuar Shën Niketës, Ipeshkvit të Remesianës, i njohur ndër shqiptarët si Shën Niketë Dardani (340-420). *Remesiana e atëhershme sot quhet Bella Pallanka, rreth 40 kilometra larg prej Nishit në drejtim të Bullgarisë. Gjatë takimit tonë në Ferizaj, përpara se të udhëtonte për Zvicër, ai, me buzëqeshje dhe elokuencë, hyn shumë natyrshëm në biseda, ku menjëherë vërehet niveli dhe diapazoni i tij i gjerë shumëdisiplinor. Diskutimi për kuptimin e “termit “kanonik” si një emërtim i vjetër i kishës, që nuk gjendet sot në strukturën kishtare shqiptare, hap temën e vjetërsisë së Kishës katolike shqiptare. Me anë të studimeve dhe burimeve historike, ai e shtjellon qëndrimin se shqiptarët nuk e morën fenë nga romakët.
“Shqiptarët nuk e morën fenë nga Romakët,” Don Marjan Marku
Për sa i takon tezës se “shqiptarët e morën fenë nga romakët,” Don Marku thotë se kjo nuk është fare e vërtetë. “Kisha katolike deri në vitin 313 ka qenë e persekutuar prej Romakëve. Të gjithë ata që kanë besuar në ndonjë fe tjetër kanë qenë të persekutuar prej perandorit, i cili konsiderohej të ishte edhe perëndi. Momenti kyç për njohjen e lirisë fetare për të gjithë popujt e perandorisë ishte Marrëveshja e Milanos e vitit 313 nënshkruar midis mbretit Konstatini I dhe Licinius, Një nga provat se deri në vitin 313 pas Krishtit të krishterët kanë qenë të persekutuar janë shenjtërit e parë, si Ipeshkvi Shën Asti në Durrës në vitin 98. Ai u persekutua dhe u var në kryq, i lyer me mjaltë për tu pickuar nga grenxat dhe insektet, për t’ia shtuar dhembjet. Në Ulpian kemi dy martirë në shekullin e dytë, Shën Flori dhe Shën Lauri, të martirizuar për shkak të fesë. Meqë nga vdekja e Krishtit, diku në vitin 30 pas Krishtit e deri në vitin 313 të gjithë të krishterët kanë qenë të persekutuar nga Romakët, atëherë si është e mundur që shqiptarët ta kanë marr fenë prej romakëve?” argumenton Don Marjani.
Menjëherë pas vendimit për liritë fetare kemi pasur shenjtërit ilirë, siç janë Shën Niketa (340-420), Ipeshkëv i Remesianës dhe Shën Jeronimi (340-420) prej Dalmacisë. Sipas burimeve historike, delmatët, kanë qenë fis ilir që kanë ruajtur delet dhe nga kjo janë quajtur delmatët ndërsa kroatët kanë ardhur në shekullin e shtatë në Dalmaci dhe në trojet kroate. Prifti teolog Gennadius nga Marseja, reformator monastik i shekullit të pestë, shkruan se Shën Niketa është autor i dy veprave që kanë shërbyer si literature për përgatitjen e kandidatëve për pagëzim. «Nëse ndokush dëshiron të ketë diçka në dorë mbi Atin, Birin dhe Shpirtin Shenjt, në formë thelbësore dhe të shkurtër, le ta lexojë librin mbi besimin, që e ka shkruar Ipeshkvi Niketa. Kështu lexuesi do t’i plotësojë njohuritë e mësimit qiellore përmes një trajtimi të thuktë e të përmbledhur dhe do t’i afrohet vështrimit (shikimit) Hyjnor». (Don Marjan Marku, Shën Niketa, Ipeshkëv i Remesianës, fq 21).
Për jetën e këtij shenjti ilir kemi të dhëna nga Shën Paulini prej Nolës i cili i shkruan dy poezi për mikun e tij. Aty vërejmë se Shën Niketa ka vizituar Nolën dy herë, në vitin 398 dhe në vitin 402 dhe se ata janë bërë miq në vizitën e parë. Në vargjet e poezisë Shën Paulini pyet se a do të largohet me të vërtetë nga miku i tij dhe është i bindur se pavarësisht nga ndarja fizike, ai do të mbetet pranë tij shpirtërisht: «Ti do të kalosh nëpër fushat, rrafshirat e Filipit në Maqedoni; do të kalosh nëpër qytetin Tomi dhe si mysafir i Dardanisë dhe të shkosh për në Scupi, që është fqinj i atdheut tënd» (po aty, fq 15-16). Shën Niketa mendohet se është autor i himnit «Te Deum laudeamus» por kjo është ende e diskutueshme në aspektin shkencor.
Provë tjetër është përkthimi i Shën Jeronimit të Biblës nga origjinali, pra nga gjuha hebraike dhe greke në gjuhën latine, që njihet si teksti «vulgata». Dokumentet provojnë se ka pasur ipeshkvi, dhe ekzistenca e ipeshkvive flet për një kishë të organizuar në fiset ilire.
Fëmijëria në Kosovë dhe thirrja në shërbim të Hyjit dhe njerëzve
Unë jam lindur në Bincë, komuna e Vitisë, në një familje shumë fetare, e cila ka pratikuar shumë fenë katolike. Në kohën e fëmijërisë sime shkonim për çdo të diel në meshë, në Kishë dhe në mësimin e fesë. Në familje u luste për çdo ditë rruzarja dhe kur binte këmbana për Engjëllin e Zotit – kjo ndodh tri herë në ditë, në mëngjes, në drekë dhe në mbrëmje – pavarësisht se ku gjendeshin prindërit e mi, në fushë, në punë apo në rrugë, ata ndërprisnin punën dhe lusnin uratën «Engjëlli i Zotit». Kjo traditë fetare ka ndikuar shumë në thirrjen time meshtare për të qenë në shërbim të Hyjit dhe të njerëzve. Përmes lutjes ne jemi të lidhur me Hyjin, bisedojmë me Hyjin, dhe duke qenë të lidhur me Hyjin, bekimin që marrim prej Hyjit e ndajmë me të tjerët.
Për thirrjen time meshtarake që e kam ndier qysh në shkollën fillore ka ndikuar edhe prejardhja ime nga një familje martire. Të parët e mi, si nga ana e babait po ashtu edhe nga ana e nënës kanë qenë të gatshëm për të vdekur për Krishtin, duke mos u frikësuar nga perandoria Osmane dhe duke mos e ndërru fenë katolike në atë islame. Nga fshatrat e Karadakut, ku kanë jetuar të parët e mi, përafërisht 200 njerëz janë deportuar në Muhaliq (Anadoli) në vitin 1846, për shkak se nuk dëshironin ta pranonin fenë islame. Prej atyre 167 vetëve janë kthye diku rreth 79 pas dy viteve, pas intervenimeve nga Franca dhe Austro Hungaria. Rreth 88 janë vra, janë persekutu dhe kanë vdek vetëm pse kanë qenë katolik dhe nuk kanë dashur ta marrin fenë islame. Shën Tertuliani ka thënë: “Gjaku i martirëve është fara e krishërimit.” Me siguri se gjaku i tyre është një farë e mbjellur në tokën e fshatrave të Karadakut dhe për atë arsyje në këtë pjesë ka shumë thirrje meshtarake dhe të murgeshave.
Familja dhe edukimi e formimi shpirtëror
Në formimin tim shpirtëror kanë ndikuar shumë prindërit e mi, Frroku dhe Antonina (Tanina) Marku dhe dy vëllezërit e mi: Nou dhe Zefi. Ata me jetën dhe veprën e tyre kanë qenë shembull për jetën dhe rrugëtimin tim. Për thirrjen time meshtarake kanë ndikuar edhe famullitarët që kanë shërbyer në bashkësinë famullitare të Binçës ku jam rritur, siç janë: Don Nikolla Duckic, Don Pjetër Berisha dhe Don Ndue Gjergji. Shumë ndikim ka pasur edhe motra Luiza Stoshiq, e cila me ka dhënë mësim fenë.
Persekutimi i klerit katolik nga regjimi komunist – Pasojat për shoqërinë tonë
Për mua, martirët janë pishtarë drite që e ndriçojnë kombin dhe bëjnë dritë në qiellin e njerëzimit. Persekutimi i klerit në shtetet komuniste veçanërisht në Shqipëri ka qenë shumë i rreptë. Sipas të dhënave historike, gjatë regjimit komunist në Shqipëri u vranë pesë ipeshkvij, 60 meshtarë, 30 rregulltarë françeskanë, 23 jezuitë, dhjetë seminaristë dhe tetë motra rregulltare a murgesha, pa llogaritur shumë laikë të tjerë. Dy ishin zakonisht akuzat me të cilat arrestoheshin, torturoheshin dhe dilnin para gjyqit, i cili e kishte gjithnjë gati paraprakisht vendimin e dënimit: spiunë të Vatikanit dhe bashkëpunëtorë të nazizmit a të fashizmit, në varësi nga kontaktet që kishin me Evropën. Meqë shumë meshtarë katolikë shqiptarë e misionarë ishin të shkolluar, duke i zhdukur fizikisht, i jepnin edhe një goditje të rëndë vetë identitetit kombëtar, në formimin e mbrojtjen e të cilit, ata, pa dyshim, kishin kontribuar shumë. Gjatë regjimit komunist burgosja, torturat dhe nënshtrimi ndaj proceseve të rreme bëheshin në përpjekje për ta çrrënjosur Ungjillin nga kultura e një populli të tërë. Martirët shqiptarë, si Imzot Vinçenc Prenushi me 37 shokë, kanë qenë të shkolluar në Austri, Francë apo në Itali dhe përveç teologjisë kanë studjuar edhe letërsinë, muzikën, artin. Ata ishin elita e popullit shqiptar. Gjithmonë më vjen në mend sesi Dom Lazër Shantoja, meshtar e atdhetar i ndritur, njeri i kulturës, i letërsisë e i artit, ishte masakruar deri në atë gradë, sa vetë e ëma kërkoi nga xhelatët komunistë ta pushkatonin një orë e më parë, në moshën 54 vjeçare.
Kisha katolike në vendet amëtare dhe në diasporën e sotme
Historikisht Kisha ka një rol shumë të rëndësishëm në diasporën tonë. Ardhja e perandorisë Otomane ka sjellë humbje të kulturës dhe traditës së lashtë, krahas humbjes së fesë. Tekstin e parë të shkruar në gjuhën arbërore e kemi formulën e pagëzimit të shkruar nga Imzot Pal Engjëlli në vitin 1462: “Unë po të pagëzoj në emër të Atit, e të Birit e të Shpirtit Shenjt”. Librin e parë të shkruar në gjuhën arbërore kemi Mesharin shkruar në vitin 1555 nga Gjon Buzuku, dhe shumë vepra të tjera.
Kisha duhet të ketë rolin busullës, e cila i drejton njerëzit drejt vlerave kombëtare dhe fetare, drejt të mirës dhe drejt Hyjit, duke i lidhur njerëzit me Hyjin dhe me njëri-tjetrin.
Për mua, mërgimi duhet të mbështetet në tre parime: parimi i parë është ai fetar ku lidh besimtarin me Hyjin, parimi i dytë është ai kulturor, i cili lidh mërgimtarin me vendlindjen e tij dhe parimi i tretë është ai integrativ, ku lidh mërgimtarin me qytetarin vendor.
Cili është shqetësimi juaj më i madh sot për edukimin shpirtëror në përgjithësi?
Edukimi shpirtëror ka rëndësi sepse çdo njeri duhet ta di se kush është, prej nga vjen dhe ku dëshiron të shkoj, dhe ku është caku i tij. Nëse na ka krijuar Hyji, atëherë ne jemi shtegëtarë dhe udhëtarë drejt tij. Dhe kjo është fryma që duhet ta ketë çdo besimtar, të jetë i vetëdijshëm, se kush është dhe ka shkon, se është në rrugë drejt amshimit.
Shqetësimi im është që bota disi është materializuar për së tepërmi. Shumëçka shihet në prizmën e profitit dhe parasë. Mendimi se njeriu vlen vetëm aq sa jep financiarisht është për mua i gabueshëm. Ky rrezik mund të na largoj nga vlerat e vërteta dhe nga Hyji. Hyji na sheh ndryshe, na sheh të vlefshëm edhe atëherë kur nuk kemi mundësi të japim shumë, na pranon ashtu siç jemi. Pra, Hyji është pasuria më e madhe në jetë, ndërsa të gjitha gjërat tjera janë vetëm mundësi a mjete për të jetuar.
I vetmi kanonik i zgjedhur katolik jozviceran një prift shqiptar që vjen nga komuna e Vitisë është një rast shumë i veçantë
Unë jam zgjedhur kanonik në vitin 2019. Kanonikët në Ipeshkvinë e St. Gallen kanë një privilegj të jashtëzakonshëm që krahas shërbesave kryejnë edhe këshillimin dhe zgjedhjen e Ipeshkvit. Ipeshkvia e St. Gallen ka 142 famulli. Festa e ngritjes së Zonjës në qiell është ditë pune, ndërsa në shumë kisha festohet të dielën pas 15 gushtit. Ajo që është specifike këtu është se bekohen bimët dhe barishtet që shërbejnë për shërimin e trupit dhe të shpirtit. Si në mbarë botën, Shën Nënë Tereza adhurohet edhe në Ipeshkvinë tonë. Kemi dy trupore dhe dy sheshe me emrin Nënë Tereza, përkatësisht në Will dhe Uznach ku shkojnë shumë besimtarë për tu lutur. Këtu ka një pakicë të bashkësisë shqiptare katolike.
A keni ndonjë pendesë? Cila është lutja juaj për besimtarët?
Lutja duhet të jetë për secilin njeri pjesë e jetës dhe përcjellëse e ditës, prej mëngjesit e deri në mbrëmje, sepse lutja është një bisedë me Hyjin, një bisedë me atë që më do. Duke lutur ne bisedojmë me Hyjin dhe fitojmë forcë për punën që kemi gjatë ditës. Pra nëse kemi një mik i cili na do, na do ma shumë se gjithkush tjetër në botë, na do pa kurrfarë interesi, atëherë duhesh të bisedosh me atë mik dhe biseda me të është lutja. Si meshtarë kemi obligim lutjen e orëve, e cila është e ndarë në pesë kohë, ku lusim për vete dhe për mbarë popullin që na është besuar. Të bashkuar me Hyjin në lutje dhe me anë të bashkimit përmes lutjes, ai na jep forcë dhe këtë bashkim me Hyjin e ndajmë edhe me të tjerët në punën e përditshme.
Ju falemnderit!
