“Im atë donte Adolfin”, një roman shumëplanësh alegorik, me një feshehje të përsosur artistike
“Romani “Im atë donte Hitlerin” duhet lexuar të paktën dy herë që të kuptohet. Rrëfenjat,- se është ndërtuar në bazë të rrëfenjave,- kuptohen lehtësisht në të parën, por endja e tyre, lidhja, shkrirja, centrimi dhe një mori e pafundme marifetesh të përdoruara, nuk vihen re me leximin e parë, madje as me të dytin. Kjo është veti e prozës së madhe që shikohet edhe në një libër si ky, të mbushur në mos me budallallëqe, me aq shumë vogëlsira vulgare, saqë në gjykinmin e parë, jo vetëm nuk shikon në të diçka artistike, por të duket se ke prekur vulgaritetin. Por ky libër vazhdimisht të mashtron.”
Romani “Im atë donte Adolfin” i Mehmet Krajës është i një lloji të veçantë, i cili as nuk hap ndonjë shollë letrare, as përfaqëson ndonjë rrymë, as tregon çudira e as ka ndonjë ngjarje “të madhe”, madje ka plot rrëfime që, në pamjen e parë, nuk ta mbushin syrin, mund t’i quajsh edhe “budallallëqe”, por dora-dorës, kur i mbledh dhe i bën bashkë, kupton që jo vetëm është përtej rëndomësisë, por ka edhe një vend tek e Veçanta, që ec e gjeje cila është, në mos është talenti i spikatur që bën çudira. Po të shprehesha me figurë, do të thosha se ky roman ngjan me një stof që, kur e shikon ashtu të ekspozuar, nga larg, nuk të bën ndonjë përshtypje të madhe, madje nuk ka asgjë tërheqëse, por, kur i afrohesh, kur i mban sytë pak si vemendshëm në të, për çudi, ta mbërthen shikimin, për një kohë të gjatë dhe ti, duke vërejtur imtësitë, ato gjëra që nuk dallohen me të parën, thua: qenka i bukur, shumë i bukur. Romani “Im atë donte Hitlerin” duhet lexuar të paktën dy herë që të kuptohet. Rrëfenjat,- se është ndërtuar në bazë të rrëfenjave,- kuptohen lehtësisht në të parën, por endja e tyre, lidhja, shkrirja, centrimi dhe një mori e pafundme marifetesh të përdoruara, nuk vihen re me leximin e parë, madje as me të dytin. Kjo është veti e prozës së madhe që shikohet edhe në një libër si ky, të mbushur në mos me budallallëqe, me aq shumë vogëlsira vulgare, saqë në gjykinmin e parë, jo vetëm nuk shikon në të diçka artistike, por të duket se ke prekur vulgaritetin. Por ky libër vazhdimisht të mashtron. Në gjërat e thella nuk pikaset gjithçka me një shikim në sipërfaqe.
Romani thotë shumë gjëra, i thotë me nëntekst, i thotë me alegori. Ky nuk është roman me alegori. Alegorinë nuk e ndesh në asnjë faqe të këtij romani, në formën e saj të shfaqshme me rrëfenja dhe epsiode që “ i bije pragut ta dëgjojë dera”. Ky është një roman alegorik, i konceptuar i tëri si alegori, roman shumëplanësh, me një feshehje të përsosur artistike. Shkrimtari atë që don të thotë, e fsheh me atë që thotë. Romani ka një thurje të bukur, është shkruar lirshëm. Fillon vec mbas vece, pa pasur një model se deri ku do të shkosh dhe si do të shkosh. Është si një kryengritje ku njerëzit që të pasojnë të vishen rrugës, pa fjalë, pa thirrje dhe pa ftesa.
Romani ka mjaft personazhe. Po ai nuk ka heronj. Madje edhe personazhët janë mjaft larg atyre të zakonshmëve që i ndeshim në romanet e tjera. Romani në një kuptim nuk ka njerëz. Ose, më saktë është të thuash, se ka njerëz të ndryshuar, të zvetnuar, të tjetërsuar, të përçudnuar. Romani bërtet: morali ka vdekur. Romani bërtet: qyteti ka vdekur. Shkodra nuk është më ajo që ka qenë. Romani thotë: nuk ka jetë. Jeta nuk është më ajo që ka qenë. Romani thotë: gjithçka ka ndryshuar, nuk është asgjë ashtu siç ka qenë. Shkaku i ndryshimit: erdhën partizanët. Shkodra është e pushtuar, Shkodra është e çnjerëzuar. Romani është mohues, bile asgjësues: Mohon gjithçka që ka ndodhur dhe ato që po ndodhin.
Romani është projektues: dy nga njerëzit më të urryer të botës së atëhershme: Hitleri dhe Stalini, projketohen si një mbulesë frymëpenguese, si fatkeqësi shetitëse që jo vetë kryen krime të shumta dhe të padëgjuara, por vazhdojnë të jenë prapë sjellës të fatkeqësive, model të dhunës dhe të të keqes. Janë dy njerëz më me ndikim në historinë e njerëzimit, natyrisht ndikim për keq. Format dhe mjetet se si e sjellin fatkeqësinë janë të ndryshe, por janë kaq shumë prezent në jetën e njerëzve sa ndërhyjnë edhe në dashuri…
Çnjerëzorja, budallallëku, amoralja, e keqja, e turpshmja, e liga, pabesia janë të pranishme në roman. Gjëja e parë që vemë re tek ky roman është pasuria e madhe artistike. Por pasuria artistike, duke qenë e tillë, ajo shprehet edhe me anë të së keqes, të të ultës, të vulgares, të të neveritshmes. Është një roman ku personazhet negativë kanë vendin e tyre, ato janë zotër të kësaj jete që sapo ka nisur. Jeta është bërë e jetueshme vetëm për ta. Një nga personazhet kryesor të romanit është edhe Zefi i marrë. Por Zefi i marrë është simbol. Qytetit ia kanë marrë nderin, ia kanë marrë burërrinë, trimërinë, mençurinë, e kanë bërë një qytet fantazmë. Në qytet ka shumë Zefa të tillë, paraqitur në mënyra të ndryshe. Fjala vjen ka prej atyre që vishen me xhakoventa të zeza, që i mbajanë duart në xhepa dhe që, në një moment të caktuar, nxjerin revolen, vrasin njeriun në mes të Kafes së Madhe dhe ikin, madje nuk ikin, por largohen të qetë, duke kërcënuar edhe ndonj tjetër aty në kafe se “ka me i ardhur radha”. Këta janë terrositë. Komunizmi është terrorist. Kështu thotë nënteksti o romanit. Kanë ndryshuar gjërat. “Një zot e di se e shikonte ai botën”, thotë autori për Zefine marrë. Pikërisht kjo është kryesorja në këtë roman: mënyra se si shikohet bota. Jo vetëm Zefi por të gjithë e shikojnë botën si Zefi, të paktën, ndryshe nga çfarë e kanë shikuar deriatëherë. Çfarë ka ndodhur?- mund të pyes dikush. Mund të përgjigjesh me një fjalë: ka ardhur komunizmni. Zefi i marrë thotë absurditete: “Zefit të marrë i iku ajo çerja e mërzisë. Inglizi, po kush tjetër. Zefi i marrë u gjallëra, u ngrit nga vendi dhe zu të ecte poshtë-lart nëpër Kafen e Madhe, fliste shpejt, e shikonte botën shtrembër, i mëshonte zërit dhe krijonte një rrëmujë fjalësh që zhurmonin si teqene. Kanë me e çue një vapor veç për mue, një vapor të madh, nga ato që e zanë gjysmën e detit, dje shkova te zyra e telegrafit dhe i thashë atij Lan Bushatit, shkruej një telegram për mue, ta shkruaj, posi, çoja atij mbretit t’Ingliterrës, ia çoj, posi, hajvan, bre, i thashë, si e çon telegramin, kur nuk e di se ç’ka kam me shkrue, nejse, unë i kallxova çka me shkrue, ai shkroi, e çoi telegramin, fiiiu! Sa çel e mbyll sytë, tani mbreti i Ingliterrës isht tuej e lexue, i thotë adjutantit, bante gati atë vaporin e madh, vapori niset, mbërrin te Velipoja, futet nëpër Bunë dhe nesër atje, kur të zbardhë drita në Shkodër, vapori me kjenë te Ura e Hekurit”.
Çfarë do me thënë Zefi i marrë me këto fjalë? I marri flet kot, ai nuk thotë asgjë, mund të jetë përgjigjia e njeriut me mend. Po të marrët, nganjëherë, shikojnë më larg dhe thonë gjëra më të mençurit se sa ata që nuk e kanë humbur mendjen. Fjala e të marrit, konkretisht e Zefit, të krijon paralelizma. Po të kishte dashtë mbreti i Anglisë kishte shpëtue jo vetëm Zefin e marrë, por krejt shqiptarët. Por nuk u kujtua, nuk deshi apo nuk mundi, kjo është tjetër gjë. Tani është vonë. “…tani ai Zefi i marrë këndoi me një zë të hollë e të dridhur, ooo, djali i gegës po e luen kambën, heu ç’ia qiu toska nanën, ooo…” Nuk ka roman më demsakues për komunizmin se sa ky që po analizojmë. Por analiza është vështirë të bëhet ashtu si duhet, se jeta është kthyer në një absurd dhe ti si lexues nuk di cili është i mençur dhe cili është i marrë. Zefi është i marrë, atë ashtu e ka quajtur dhe në ato situata për të treguar marrinë e vet e ka vu autori, por se mos është i marrë vetëm Zefi?
Tefik Magjypi, tellali i vjetër i qyteti, ka dalë rrugëve me tupanin pas shpine dhe “kishte zbritur sokakun e gjerë, poshtë Kalasë, në mënyrë edhe kësaj radhe t’ia fillonte prej asaj ane. O milet, ra Shkodra, o milet. Por tellallit i vjen inat me veten që nuk kishte pyetur Azem Dylin që e kishte urdhëruar t’i binte tupanit, se kush po ikte e kush po hynte në Shkodër. Po Shkodra, si gjithmonë ra e fundit, siç kishte rënë e fundit edhe mbas vdekjes së Skënderbeut, siç kishte rënë e fundit edhe në duar të Malazezëve kur e dorëzoi Esat Pasha. Shkodra kishte rënë disa herë, por mbasi kishte luftuar si ajo, mbasi kishte rezistuar deri ku nuk mund të rezistohej më. Kësaj radhe nuk kuptohet nëse ka luftuar apo jo, mbase pse nuk kishte me kë të luftonte se kjo ardhje, ky pushtim, qe si një kolerë, si një koronavirus që nuk shikohet, si një e keqe me të cilën Shqipëria dhe Shkodra duhej të bashkëjetonte për gjysmë shekulli. Këto nuk janë shpikje të mia, këto i thotë romani, por nuk i thotë ashtu siç do t’i thoshte një roman agjitativ dhe i drejtpërdrejtë.
Shkodra ka ra, por ka ra gjithë Shqipëria, gjithë shqiptaria, si të thuash, se nuk ia zunë me kohë shtigjet kolerës. Autori këtë nuk e thotë kështu si e thashë unë- drejtpërdrejtë- se po ta thoshte kështu nuk kishte as risi e as modernitet, nuk do të kishte kurrëfare arti, sepse edhe qortimi që do t’i bënte autori Shkodrës dhe përgjithësisht shqiptarisë, do të bëhej drejtpërdrejt. Po ky autor ka hequr dorë nga drejtpërdrejtshmëria. Shkodra ra. Tellali e ka thënë dhe vazhdon ta thotë këtë: “O milet, Shkodra ra!Ik, more, teveqel, qifsh nanën tande!Nuk bie Shkodra, vetëm i bien brekët dhe i del bytha jashtë , si asaj nuses së Lalajve. Dhe bota e sheh se Shkodra e ka bythën me rrjebull. Nuk tha rrjebull, tha se ka një bend. Njisoj asht! Nuk asht njisoj . Edhe fytyrën e ka të bardhë e të zbehtë , si me e pas lye me gëlqere. Kush, ajo Shehnazja e Oruqajve: Jo, more dreq, Shkodra! Nuk e sheh si janë ba gjindja , si me u pas ra veremi. Ajo Shenazja ka verem, ka një dhembkë në vuxhud. I bie myzikës natën dhe numëron yjet.” Autori nuk ka “mëshirë” as për Shkodrën, pse edhe Shkodra kishte komunistë, ata e përkrahën dhe e përhapën kolerën në Shkodër. Dhe ajo kolerë kishte keq sa të hynte, pastaj nuk dilte më…
Stalini që nga stepat e largëta vjen e shfaqet nëpërmjet një farë Myrto Ftjanit. Kemi një përkushtim absurd të këtij njeriu në këtë qytet absurd, në këtë kohë absurde, në këtë jetë absurde.
Im atë është personazh tjetër i këtij romani,është ai nëpërmjet të cilit autori organizon veprën nga pikëpamja e kompozicionit. Nuk është babai, por im atë– ka një dallim në përmbajtje, bile dallim esencial. Edhe në mënyrën se si e jep këtë personazh, larg nga mënyra tradicionale me të cilën janë dhanë etërit në çdo roman, dëshmon se kemi të bëjmë me tjetër gjë: kur lidhjet familjare janë shkoqur dhe kanë shkuar deri në të këputur, kur secili prej pjesëtarëve të familjes jeton si në jerm dhe të gjithë bashkë jetojnë në jerminë e qytetit e të krahinës. Autori e largon këtë im-atë, distancohet prej tij, madje shumçka për të i jepë nëpërmjet motrës, që edhe ajo jo se gëzon dashurinë e të vëllait. Nuk ka dashuri në roman, se ajo nuk është në jetë. Ku ta merrte autori dashurinë në atë katrahurë njerëzore, në atë përmbytje të madhe ku, pasi janë larguar ujërat nga qyteti, kanë mbetur llumrat dhe pehrat? Ka humbur kontakti njerëzor, çdo gjë është kthyer për së prapthi. Kudo ekziston frika, frika nga e ardhmja. Por veç mendjelehtët dhe budallenjtë nuk kanë frikë nga e ardh- mja se ajo nuk ekziston. E ardhme i thuhet asaj që pritet të vij.Ajo nuk dihej si do të vinte. Çdo ndodhi e bën atë të paparashikueshme. Pejzazhet janë pa ngjyra, veç të zes dhe të murrmë. Qyteti kishte vetëm një jetë- të shkaurën, ajo kishte marrë fund dhe tani qyteti kishte mbetur si një uzinë moderne që, e shkatërruar, shitet për karp.
Po romani pikërisht për këtë katrahurë është magjepës. Pikërisht pse e thotë të keqen, pse trupëzon,pse e ironizon atë ai është magjepës. Ky roman është magjepës në shumë drejtime: në gjuhë, në fjalor, në përshkrimin e natyrës, në dhënien e gjendjeve shpirtërore, në dhënien e aq shumë episodeve dhe pasazheve që edhe pse “burojnë” nga një copë vend, janë të ndryshme, krejt të ndryshme. Autori ka shumë dashuri në zemër. Në emër të dashurisë ai lufton të keqen, në emër të dashurësi ai pohon të mirën. Natyra zë një vend shumë të madh në roman, ajo është një gjendje shpirtërore, ajo është vetë qyteti, ashtë njerëzia. Ajo sikur është e sëmurë, sikur ka zjarmi, sikur ka ethe. Nuk kam gjetur në asnjë vepër tjetër që natyra të jepet në një mënyrë si te ky roman: me dashuri, me dhembshuri, herë herë me dëshpërim e herë-herë me shpresë.
“Edhe pak kohë duhej që ta mbyllte atë pamje nga përfytyrimet, vetëm sa të vinte shegerti dhe t’i thoshte, pije kafen ma shpejt dhe ik prej këtu, sepse sot kanë me vra Dom Pashkun. Pse Dom Pashkun?Sepse asht spiun i Ingliterrës, sepse ai thotë toka nuk asht e rrumbullakët, toka nuk sillet, komunistat kanë me ja hangër mutin Jezu Krishtit, thua se Jeziu asht nga lypsarët , të cilët sekushi i paguen me ba halen te dera e kishës. Prit. Si asht ajo puna e tokës që ëpo sillet? Nuk sillet, pra, vetë Shkodrës i merren mendët. Dhe im atë e sheh veten tek del nga Kafja e Madhe, me hejbet në krah dhe me një mërzi që nuk dinte si me e thanë, ec nëpër rrugicat e shtruara me kalldrëm dhe i bëhet sikur toka i lëviz nën këmbë, i uji i turbullt”.
Një përshkrim natyre në stilin e tij të përshkrimit:
“Një çast më vonë dielli perëndon në qafë të Rumisë dhe hijet e ,maleve, pasi mbulojnë katundet e Krajës një për në, zbritin në liqen, shtriheshin shakull mbi ujë, pluskonin për një kohë si të kalamendura dhe, pastaj, merrnin një shtrirje të gjerë që përfshinte edhe anën e matanshme të liqenit , madje edhe zallishtet e bardha të Vrakës dhe të Koplikut, treteshin në hijezimet e mejgullta të maleve të Vermoshit dhe të krejt kësaj pamjeje që fillon të errësohej”.
Në roman ka një refuzim, refuzim total, të gjithçkaje dhe të asgjëje. Refuzohet jeta, se asht ba e pajetueshme, refuzohen njerëzit që e banë jetën të pajetueshme. Refuzohet e kaluara që nuk i paska pasur rrënjët të thella për të ardhur deri tek e tanishmja, më shumë, refuzohet e ardhmja.
Për nga gjuha mund të themi se është një roman “ i shpërthimit të gramatikës” me kuptimin se këtu nuk zbatohen rregullat gramatikore.Këtu personazhe janë të nëpërkëmburit, të marrët, njerëzit me fisksime që pothuaj dhe ata janë të marrë. Atyre nuk ka ç’u duhet të flasin me gramatikë, sipas rregullave, ata e ngrenë gjuhën deri në nivelin e “të marrurit vesh, të të kuptuarit me njeri-tjetrin”, madje edhe këtë nuke realizojnë shpesh. Këta kanë nevojë për një gjuhë “si t’u vijë”, pa stisje dhe zbukurime. Në pamjen e parë të duket sikur mbaroi estetika, sikur në rrafshin e gjuhës, të paktën, nuk kemi jo vetëm arritje, por kemi rënie, teposhtje. E vërteta është se edhe në lëmin e gjuhës kemi plot arritje, plot art, plot kënaqësi estetike. Unë nuk mund ta përfytyroj Zefin e marrë dhe Dan Selmanin, por as Pal Dobrecin të flasin ndryshe nga ç’flasin. E pra, kur gjuha shpreh njeriun, karakterin e tij, ajo është arritja më e madhe.
“Zefi i marrë e nxori resmen nga nën xhaketa dhe e shikoi me një ndjenjë përhumbjeje, pastaj me refuzim dhe dikur me inat të shpaluar. Ky a di tosknisht, tha, duke treguar burrin në fotografi, nëse nuk di tosknisht, edhe ashtu kanë me ja shkërdhye nanën, dhe përrallsi edhe gjera të tjera, të cilat im atë as pat durim as kohë që t’i mbante mend”. Po ta vësh re, personazhet flasin gegnisht. Përmes gjuhës standradt si një lumë i madh i turbulluar, shkon një përrua i vogël por i kulluar që sikur nuk do ta bashkojë ujin e vet me ujin e lumit, megjithëse ecin në të njejtën rrjedhë. Kështu shkojnë bashkë, deri në det, por pa u përqafuar. Gjuhësisht, nga pikëpamja e fjalorit, vepra është shumë e pasur. Pa këtë pasuri gjuhësore ishte e pamundur të jepeshin gjithë ata situata, gjithë ato pamje e pejzazhe, gjithë ato gjendje shpirtërore, gjithë ato ndodhi që shtyhen e përplasen si dallëgët e detit, por prapë se prapë në ujdi e në harmoni rrinë.
Ky është një roman për Shkodrën e rrethinat e saj. Po në Shqipëri çfarë bëhet? Autori e hedhe një sy edhe nga Shqipëria. Për Shqipërinë thotë disa fjalë vetëm Dan Selmani, një i marrë që e kalonte jetën në varreza. Ai thotë se due me shkue n’Shqipni. Po ku është ai që don me shkue në Shqipëri? Kjo nuk merret vesh. Por siç duket shkon. “Tri vjet radhazi nuk u pa askund dhe atëherë, kur katundi pothuaj e kishte harruar emrin dhe pamjen e tij, Dan Selmani u shfaq papritmas te Ublat e Poshtme , tek vinte rrugës duke ecur me mundim të madh, i mbështjellë po me atë herrkën e tij të vjetër, ndërsa mbathur kishte këpucë prej llastiku, të hapura dhe të çaraveshura për ibret, nuk mund t’i shiheshin qartë gishtat e enjtur të këmbëve dhe thonjtë e nxjerrë. Kur e pyetën ku kishte qenë dhe çfarë kishte bërë, ai nuk thoshte asgjë. Vetëm nji herë foli, ncuk! Tha, nuk due me folë. Nuk due me kallxue çkam pa n’Shqypni. Dhe asnjë fjalë tjetër nuk nxori nga goja”. Sa shumë flet për Shqipërinë ajo fjali! Të shkruash libra me kuintalë nuk e thua dot më mirë e më qartë, më plot. Në Shqipëri ndodhin gjëra që nuk mund të thuhen. Prandaj ekziston ajo shprehja që “Vetëm natës së varrit do t’ja tregoj!
Por shkrimtari ka krijuar edhe antipodin e tij. Krahas Dan Selmanit që nuk do të flasë, kemi edhe një Pal Dobrec që nuk do të heshtë sikur t’ia presësh edhe gjuhën. Çfarë nuk i kanë punar Palit që të mos e tregojë atë që ka parë. Malazezët vinë shpesh e shembin në dru dhe vetëm se nuk i marrin shpirtin. Pas kësaj që i ndodh, nuk ta merr mendja se ai do të flasë prapë për ato që ka parë. “…por Pal Dobreci nuk mejti së rrëfyeri atë që kishte parë nji herë e nji kohë, herë me të belbëzuar dhe herë me gjuhë të zgjidhur, herë duke pështyrë dhe herë duke mballçitur fjalët. P-p-pash-sha-a K-r-rish-t-t-tin , thoshte ai, i pashë vetë në Tivar, i pashë me sytë e mi, kur i vranë dymbëdhjetë në rrugë, edhe shtatë mbas murit, edhe tetë, edhe katër, edhe nantë mbas murit tjetër, ndërsa rendiste numra të vrarësh , Pal Dobrecit i shtangeshin damarët e qafës , i shtrembërohej nofulla dhe i ntrashej gjuha. Edhe kur e mora rrugën për me dalë në Gropa t’Pinçit, i pash tre të vramë në nji vend dhe gjashtë n’nji vend tjetër, pasha Krishtin, i numërova vetë, thoshte Pal Dobreci dhe ngjarjen e rrëfente kudo që arrinte, herë në një katund e herë në një katund tjetër, madje njerëzit i ndalte në rrugë dhe u thoshte, njanin e kishte marrë plumbi n’vesh dhe i kishte dalë n’veshin tjetër, e pashë vetë, me sytë e mi, pasha Krishtin!
…Për herë të fundit, para shumë vjetësh, Pal Dobrecin e takova rrugës që shkon termal mbi katundin tonë, futet së fundi në grykën e ngushtë që të çon në Krajën e Sipërme. Ai u ndal, më shikoi me sy të mekur një grimëherë dhe, kur bëri të largohej, m’u afrua te veshi dhe më tha me të çpsherëtitur , por krejt qahtër: Pasha Krishtin, me sytë e mi i kam pa!”.
Kështu mbyllet romani se ky është roman për të mos heshtur.
Tetor 2020
