Le ta vajtojmë së bashku me dhimbje humbjen Kadaresë, këtij Shqiptari te Madh, këtij gjeniu të Përbotshëm.
M.B. : Zoti Albert V. Nikolla, Fatkeqësisht kombi shqiptar këtë javë humbi gjeniun e tij, Ismail Kadarenë. Si e përjetuat ju këtë fakt tragjik? .
AVN: Si të gjithë shqiptarët e vërtetë me një dhimbje te madhe. Kadareja ishte memoria e gjallë e gjysmës së dytë shekullit njëzet, një zë i fortë letrar që na ka bëre të krenohemi kudo në Botë . Më lejoni to shprehim ngushëllimet më të sinqerta familjes dhe gjithë Kombit Shqiptar!
M.B.: Zoti Nikolla, ju aktualisht jeni njëri ndër personalitetet shqiptare që keni lexuar gjithçka që ka botuar Kadareja që në rininë tuaj. Si do ta përshkruani humbjen apo ikjen drejt Krijuesit të Gjeniut Kadare nga Kozmosi shqiptar, gjithnjë në emergjence dhe jo-stabil?
AVN: Sinqerisht, një humbje e jashtëzakonshme. Mendoj se duheshin shpalluar një javë zi, dhe jo 2 ditë….. Por kjo ka ikur tani….gjithsesi është vepra e tij që ka ndihmuar në krijimin e identitetit modern Shqiptar, dhe ceremonitë nuk ndryshojnë asgjë në Madhështinë e tij, të njejtë me Skënderbeun, Gjergj Fishtën, Nënë Terezën, Ibrahim Rugovën dhe Adem Jasharin! Ju pyesni: Çfarë kam menduar dhe mendoj për Kadarenë si një fenomen letrar që Ballkani tjetër, por edhe Italia fqinje s’kanë pasur fatin ta kenë: Mund të thuhet pa frikë se Kadareja – e skaliti gjenialitetit e tij duke udhëtuar në fijen e perit mes Ferrit të pushkatimit të mundshëm, (projektuar nga Sigurimi i Shtetit) dhe përkëdheljeve të Diktatorit Enver Hoxha që ishte një admirues i tij, (por nga ana tjetër dhe një zullumqar dhe ziliqar i famës së tij si shkrimtar) . As armiqtë e tij më të egër nuk mund t’ja mohojnë veprën madhështore, por aspak Antikomuniste, siç thonë ish-lëpirësit e këpucëve të tij. Kadareja jetonte mes gjenialitetit të tij ekstrem dhe një ftohtësie gati Plutoniane, karshi gjithçkaje. Jeta e kish mësuar të ishte ekstremisht i heshtur dhe “djallëzisht” dyshues, ndaj atyre që e rrethonin, aq-sa kur iku komunizmi, qe aq i ‘skalitur’ në këtë lloj personaliteti sa nuk doli dot prej tij. Ai mund të konsiderohet njëkohësisht përfitues ekstrem nga sistemi komunist pasi e përdori sistemin komunist, siç përdor dashnori qejfli një kondom dhe humbës ekstrem, pasi vepra e tij u kondicionua nga rrethanat social-komuniste dhe ngjarjet e gjysmës së dytë të shekullit të XX. Por nëse mallkimi komunist nuk do të kishte rënë mbi Shqipërinë, vepra e Kadaresë do të ish krejt diçka tjetër. Ndoshta ai do të ishte lauruar që në Burrërinë e tij me çmim Nobël.
M.B.: Cili ka qenë perceptimi juaj për aspekte të tilla si patriotizmi dhe disidenca në jetën misterioze dhe shumë të pasur të Kadaresë,?
AVN: Le të jemi me këmbë në tokë: Kam qenë gjithmonë realist ndaj tij … e them hapur, e mbroj me fanatizëm : Kadareja ka qenë dhe do mbetet “Gjeni Letërsie” , – ketë nuk e luan as topi…. Në jetë , megjithëse na ka rastisur të shihemi shpesh, me ka dhenë shansin të shkëmbej mendime pa dorashka, kemi qenë tipa aq të ndryshëm njëri me tjetrin , sa nuk mund të them se ai më ka dashur apo më urryer . Sigurisht unë kam qenë shumë rrebel dhe plangprishës! Ndryshe ka qenë me Dritero Agollin, me të cilin jemi dashur si “babai me Birin e tij plangprishës” pra jemi grindur shpeshherë. Me Kadarenë me ka njohur Vath Koreshi, po asokohe isha i ri dhe i pa-përngjeshëm, dhe nuk e kisha këtë vizion që kam për këtë njeri të madh. Pra pavarësisht se kemi pasur njohje shumëfishta, unë asnjëherë nuk i kam kërkuar favore; Gjithsesi ai nuk bënte koncesione. Ai ishte një Gjeni i vetëdijshëm…. Aspak Disident nuk ka qenë, – ja kam thënë në Teatrin Bellone, në zemër të Brukselit Historik. “ Ndoshta ke të drejtë -më ka thënë, – po të tjerët më duan si disident”. Për mua ai është shumë më tepër se Disident: ka qenë e do mbetet patriot Shqiptar nga më të mëdhenjtë që ka njohur Historia, që i kanë dhënë emër kombit tonë. E kemi gjykuar me të padrejtë shpeshherë , po nëse Ai do te kishte qenë “Naiv” do te kishte pasur një jetë më të vështirë se Frederik Reshpja. Ose edhe mund të ish Pushkatuar si Trifon Xhagjika. Por ai ka qenë tmerrësisht i mençur….Ka preferuar të jetë Gjeniun i Gjallë dhe jo Disidenti i vdekur. Tek e fundit, ka pasur afër vetes një grua që me një lloj inteligjence divine, e ka këshilluar dhe ruajtur nga rreziqet.
M.B.: Me dole në shteg; le të flasim për disidencën dhe patriotizmin e tij?
AVN: Kadareja Disident! Nëse komunizmi shqiptar do të kish qenë si ai Rus, polak apo Çekosllovak, Kadareja edhe mund të ishte bërë disident! Po komunizmi shqiptar i pushkatonte disidentet, pa gjyq. Kështu që Kadareja nuk ishte aq naiv sa të tentonte Disidencën. Ata që duan ta lidhin Kadarenë me disidencën, duan ta bjerrin veprën e tij me një gënjeshtër te madhe, “Gënjeshtrën e disidencën” për ta sulmuar më pas siç kanë bërë shumë prej syresh , me artikuj duke e quajtur “Anti-Fishtë e neo-komunist të thekur” , artikuj që nuk kanë munguar as në ngjallje të tij. Hiqeni mendsh njëherë e mirë, Kadareja ska pasur nevojë për gjëra të rrejshme. Ai ishte aq gjenial në veprën e tij, sa nuk ka pasur nevojë aspekt për ti shtuar “Disidencën” si trofe… natyrisht modeli i shkrimit të tij novator dhe thellësia stilistike që proza e tij mbartte një disidence të natyrshme ndaj “Mediokritetit te realizmit Socialist”. Ai ishte një lloj strategu filozofik dhe pse jo edhe një manipulator makiavelist politik. Kur jeta ju rrezikua seriozisht, për ti shpëtuar njëherë e mirë persekucionit nga sigurimi i shtetit, shkruajti veprën “Dimri i vetmisë” që vendosi Sigurimin e Shtetit në konflikt me Enverin dhe klanin e tij sundues . Me këtë vepër Kadareja krijoi një “korracë breshke” mbrojtëse rreth vetes, që të mund të punonte i qetë më pas. Ky është një aspekt, nga jeta e tij personale. Por duhet theksuar Kadareja ishte një nder patriotët më të mëdhenj që ka nxjerrë kombi shqiptar. Ka ushqyer një simpati të veçantë për Veriun e Shqipërisë Natyrale dhe këtë e ka treguar me vepra kapitale te “Krushqit janë të ngrirë”, dhe “Dosja H”, ku ai shfaq një dashuri shpirtërore të jashtëzakonshme për traditat e këtyre zonave , gjë që e lartëson pa masë në aspektin Kombëtar. Dhe këtë e ka bërë në kohën kur nga komunistët, Veriu etiketohej si reaksionar. Kjo tregon që ai e urrente krahinorizmin provincial.
M.B.: Ju ka rastisur ti pyesni të huajt se çfarë mendojnë për veprën e Kadaresë?
AVN: Sinqerisht skam pasur nevojë tu drejtohem të huajve, pasi më janë drejtuar ata vetë, duke më pyetur për të dhe duke shprehur admirimin e tyre. E para që më ka pyetur ka qenë shkrimtarja belge me famë botërore, “themeluesja” e romanit psiko-realist Jacqueline Harpman, kur me ftoi në shtëpinë e saj. Më tha, “vetëm popuj me kulturë shumë të madhe në memorien e tyre gjenetike mund të pjellin gjigantë letrarë të përmasave të Kadaresë” . Sigurisht, unë ju përgjigja duke qeshur; “Kadareja është rritur në një qytet ku Arka e Noes është kthyer në kështjelle”. Në nëntorin e vitit 2016, i ftuar në akademinë mbretërore belge, themelues i Kritikes post moderne Social-realiste Serge Dubrovsky, ish profesor i universitetit të New-York, me pyeti për Kadarenë. Dhe pasi i thashë se “Eshtë thjesht Gjeni” , ai e vazhdoi bisedën duke thënë se “Të lexosh Kadarenë, do të thotë njohësh thellësitë shpirtërore dhe konstruktin social të kombit Shqiptar”.
Një ndër admiruesit më të mëdhenj të Kadaresë ka qenë Akademiku dhe poeti i madh Francez , ish presidenti i federatës Botërore të Poetëve, Athanase Vantchev de Thrasy i cili i ka kushtuar dhe një poezi, të cilën ja kam përkthyer në shqip. Ëndërronte të kishte një bisedë filozofike “mbi ekzistencën njerëzore dhe parimet e moralit” madje më premtoi të shkruante një letër mbështetëse që Kadareja te merrte çmimin Nobël. Në takimin në Bruksel Elena , me pat dhënë numrin e telefonit për tu takuan në Paris, që të katërt, por unë e si në shumë raste e lashë pas dore.
Po ashtu kam pasur biseda interesante per Kadarenë me ish presidentet e Pen-Club-it frankofon, poeteshën e ndjerë Hugette Broqueville, e sidomos me Kryetarin e Akademisë mbretërore Belge Yves Namur, i cili më ka treguar se e kishte Mik personal, dhe e kish takuar në Luksemburg, ku ishte hedhur ideja për Krijimin e një akademie pan-evropiane. “unë kam folur me Kadarenë” , ma përsëriti gjatë bisedës. E konsideronte si një fat të madh këtë fakt.
M.B: Një ndër kritikat mediatike që i bëheshin dhe vazhdojnë ti bëhen atij ishte fakti që ai “sulmoi” figurën e Fishtës?
AVN: Edhe unë në vitet 80 mendoja se Fishta ishte reaksionar, sepse nuk e njihja veprën e tij dhe qarkullonte gjithandej shprehja që vihej në gojën e tij; « Le ta marre vesh gjith bota mbarë, se Padër Gjergj Fishta nuk është shqiptar »… Asokohe propaganda kundra Fishtës ishte vërtet shumë e fortë. E pyesja veten, pse ai u bë anëtar i Akademisë Italiane të epokës së Musolinit. Pra ishte një epokë keqinformimi dhe pseudo-patriotizmi internacionalist me nota groteske. Mos duhej te dilte Kadareja te thoshte se Fishta Kishte ishte Patriot , që ta pushkatonin direkt pa gjyq në sheshin Skënderbe! . Nganjëherë pamendësia e atyre që akuzojnë Kadarenë, me le pa frymë. Kadareja nuk ka pas zgjidhje asokohe siç nuk pata as unë dhe i gjith brezi im. Kadareja ose duhej të prononcohej kundra Fishtës , ase të rrezikonte të shihej si reaksionar dhe të pushkatohej. Pse nuk kërkojmë më mirë të gjejmë së bashku kulimsat e ish Sigurimit te Shtetit që provokonin Kadarenë me pyetje për Fishtën? . Kadareja nuk e ka njohur Fishtën personalisht. Por Lasgushi që e ka njohur Fishtën , kurrë nuk foli qoftë dhe një fjalë të negative për të… A e kanë lënë Kadarenë që të heshtte përballë figurës së Fishtës ? Kjo pyetje mund të shtrohej vetëm atij. Por tani që nuk e kemi askush nuk do ta marrë vesh të vërteten!
M.B.: Mendoni se ka pasur kritikë letrare realiste ndaj Kadaresë ?
AVN: Ai nuk u gjykua kurrë nga një Kritike Letrare gjakftohtë dhe e paanshme, por thjesht nga admirues ekstremë të verbuar dhe sharës ekstremë të qorruar. Si e tillë vepra dhe jeta e tij “Priten të Rigjykohen”…. Nëse mund ta quajmë kështu; E vetmja “prurje” gjeniale e diktuarës komuniste në fushën e letërsisë , ishte financimi dhe botimi i veprës Universale të Ismail Kadaresë si në Shqiperi ashtu dhe në France…. ishte e vetmja mundësi për shkrimtarin. Nuk kishte ndonjë rrugë tjetër! Duket sikur tragjedia Osmane dhe ajo Komuniste kishin rënë mbi trojet tona, që atë thjesht ta pasqyronte në vepron e tij Ismail Kadare…. Duket si ironi e fatit ! Fatkeqësisht ne kemi pasur Gjeniun, por nuk kemi pasur “Kritikun Gjeni” për ti bërë oponencën. Deri më sot, unë kam lexuar vetëm “Kritika Limonada”, ndaj Kadaresë, asnjëherë realiste, dhe asnjëherë të afta ta nxirrnin në dritë veprën e tij në të gjitha dimensionet; Filozofike-Stilistike-Historike dhe Gjuhësore. Edhe vete Kadareja nuk është se ka kërkuar të ketë një kritike ndryshe. I pëlqente të jetonte mes “lajkave” të adhuruesve të tij, që ishin njerëz normalë të përthithur nga magjia e penës së tij. Tek e fundit , fraza “ një luan, ndjehet mirë vetëm në tufën e tij, dhe një luan i dytë i dytë i prish paqen” – vlen shumë për Kadarenë. Ai e mbajti fronin e letërsisë për vete, dhe si “i vetë dashuruar “ me veprën e tij nuk është se përcaktoi një pasardhës!
M.B.: Ju e quani këtë një konstatim, apo një dështim?
AVN: Merreni si të doni; Kadareja , ka dështimet e tij, por që nuk ja cênojnë veprën madhështore. Mund të quhet “i dështuar” vetëm në faktin se nuk ka lënë një pasardhës letrar, se nuk arriti të krijonte një “shkollën Letrare Kadare”. Por “dështim për kokëfortës”i , mund ta quhet fakti se Kadareja nuk arriti të tejkalonte vetveten dhe të kërkonte “falje publike” për deklaratat ndaj Fishtës, të bëra në rrethana imponimi dhe censure. Unë them se ka vërtet krijimtari gjeniale, po që “ pare nga rrethanat” mund të ri-dimensionohet jashtë emocionalizmit provincial Jug-Veri. Dua te vë në dukje, se “Gjeniu Kadare” është një fenomen i inteligjencës që ka “Dritën dhe Errësirën” brenda vetes. Nëse shuan dritën dalin në pah “ujërat e territ”, në të cilat ai ka notuar, por nëse lëshon dritën këto ujëra bëhen oqeane Blu plot jetë. Pra vepra e tij tashmë do të vihet njëqindfish më shumë se çdoherë në fokusin e Kritikës, sepse në ngjallje të tij, ai kishte krijuar një “mekanizëm censure” që askush nga kritikët nuk guxoi ta thyente, sepse merrte goditje denigruese. I vetmi person që ska pasur kurrfarë frikë ndaj Gjeniut Kadere kam qenë unë, personalisht. Ma ka thënë ai vetë gjatë një bisede.
M.B.: Shumë njerëz e kanë cilësuar si “Gjeniu i ashpër”?
AVN: Po, ashtu më është dukur. Po në diktaturë nuk mund të mbijetoje vetëmse duke qenë i ashpër, i kujdesshëm dhe i pamëshirshëm. Dua të them se edhe sulmi meskin dhe denigrues që ju bë, për sjelljen ndaj një “ish-kandidat-dhëndër”, ishte idjot dhe qesharak. Mos valle Kadareja duhet te rrezikonte jetën e familjes se tij, “për një dhëndër që komunistët e quanin me biografi të keqe”. Kadareja është vetëmbrojtur, dhe çdo kush në diktaturë do të sillej njësoj si Kadareja, përballë një rreziku ekzistencial ndaj vetvetes dhe familjes.
M.B.: Cili është mendimi juaj? Pse Kadareja nuk e mori çmimin Nobël megjithëse ishte vazhdimisht kandidat?
AVN: Në vitin 2018, (sipas informacioneve të mia Akademike), çmimin Nobël qe parashikuar ti jepej një shqiptari, por vizita e Edi Rames ne Suedi, e veçanërisht në Akademinë Nobël, u konsiderua si ndërhyrje politike, dhe çmimi u anulua. Nuk e di nëse fitues i këtij çmimi do të ishte Kadareja, apo një shqiptar tjetër. Nuk e kam marre vesh kurrë çfarë dreqin donte një politikan anarshist e si Rama në Akademinë Nobël ! Ajo që di të them është se ka për të qenë i vetmi çmim botëror që do ti mungoje palmaresit te Kadaresë. Por kur mendon qe Kafka nuk e ka marrë ketë çmim, Samuel Beketi e ka refuzuar me neveri, dhe George Simenon, romancieri që themeloi “Romanin Psikologjik Policor”, me kryevepra si Saga e “Komisar Megré” as që u kandidadua qoftë dhe një herë të vetme për këtë çmim, atëherë nuk besoj se kjo e cenon “nivelin prej gjeniu të Kadaresë”. Kadareja mund ta kishte marrë çmimin Nobël nëse hiqte dorë nga Patriotizmi shqiptar, që Ai e kishte si gjak në kapilarët e tij. Me sa di unë ja kanë afruar këtë opsion në fillim te viteve 90, por ai ka refuzuar. Pra ka preferuar të jete shqiptar patriot pa çmim Nobël, në vend që të ishte një “Internacionalist me çmim Nobël”. Kadareja ska bërë kompromis asnjëherë në dëm të Kombit që e lindi dhe e rriti dhe kjo e nderon figuron e tij deri në panteon. Kontributet e tij në lartësimin e gjuhës shqipe në arenën ndërkombëtare, por sidomos kontributi diplomatik per Kosovën , ka qenë esenciale për ringritjen shpirtërore të kombit shqiptar. Le ta vajtojmë së bashku me dhembje humbjen e këtij Shqiptari te Madh.
M.B.: Simbolikisht, nisur nga mirësitë dhe mëkatet e shkrimtarit, sipas jush, ku e ka vendin shpirti i Kadaresë?
AVN: Mendoj se trupi astral i Kadaresë është i përzgjedhur në Parajsë. Jo se ai ka qenë “Shenjti apo Engjëlli Kadare” , se në të vërtetë nuk ka qenë i tillë, por sepse gjatë jetës së tij ka shkruar aq shumë sa nuk i ka patur kohë të mëkatojë. Sigurisht, atje në jetën shpirtërore do ta presë e Motra e tij e ndjera Kadria, e cila i ka korrektuar nga ana ortografike dhe stilistike të gjithë veprën e tij. Unë kam patur fatin të punoj me të , dhe ajo më ka treguar detaje shumë të bukura dhe pikante nga jeta fëminore e Kadaresë, por edhe momentet e tensionit kur i rrezikohej jeta nga Sigurimi i Shtetit komunist.
M.B. : Mund të na tregoni ndonjë?
AVN: Jo, jo… s’mund të shkel në kujtimet e një motre që sakrifikoi jetën e saj për lavdinë e të vëllait…
M.B; Tani trupi i Kadaresë do të prehet në Tufinë , si të gjithë të tjerët?
AVN: Turp për shtetin shqiptar! Njëmijë herë turp! Së paku ta kishin Varrosur në Kështjellën e Gjirokastrës, ne një cep te saj, ku ti ngrihej një Mozoleum. Shikoni çfarë shteti pa dinjitet! Sot Shqipëria duhej të kishte Panteonin e Saj në Malin e Dajtit, ku të gjithë Eterit e Kombit të kishin Varret atje afër qiellit ku lind dielli i Tiranës, dhe ku brezat të gjenin një vend për tu krenuar me faktin që janë shqiptarë. Të pavdekshmit nuk mund të prehen në varreza Ordinere… është fyerje që u bëhet eshtrave të tyre!
Bruksel-Tiranë, 03.07.2024
