Autori i shkrimit të mëposhtëm, Tomas (Tomasz) Kamusella, është profesor në unversitetin e St Andrews, Skoci. Akademik me interesa të gjera, autor i shumë studimeve e botimeve. Jemi takuar në Tiranë.
Këtu ofron një qasje tjetër, të veçantë, për letërsinë ruse.
Mendoj se shkrime të tilla janë në thelb emancipuese. Ato nxitin me u çlirue nga skemat dhe vlerësimet e standardizuara. Ftojnë me gjykue me sy kritik, duke zbuluar të pathëna që mund të shkojnë deri në zhbërje mitesh.
Mehmet ELEZI
Tomasz KAMUSELLA
Universiteti i St Andrews
Prijёse: Nёn ndikimin e letёrsisё ruse dhe falё adhurimit tё pamendueshёm perёndimor pёr gjithҫka ruse, ideja e shpirtit tё pakuptueshёm rus ёshtё pranuar gjerёsisht nё mbarё botёn si njё shpjegim pёr sjelljen iracionale dhe luftёnxitёse tё Moskёs. Duke e falur Kemlinin, Perёndimi e le Rusinё t’i shpёtojё pёrgjegjёsisё pёr krimet e saj ndaj njerёzimit, ndёrsa nga ana tjetёr, i mundёson Moskёs tё fshehё mendёsinё e saj tё pafalshme imperialiste dhe programin e pushtimeve kolonialiste nёn maskёn e dashamirёsisё sё shpirtit rus.
Letёrsia e madhe ruse dhe historia
Nё kohёn e sotme, nё vazhdёn e sulmit nё shkallё tё gjerё tё Moskёs ndaj Ukrainёs, ҫdo diskutim pёr letёrsinё ruse, kulturёn dhe historinё e saj, shpejt ose vonё, prek njё dilemё morale ose logjike.
A nuk është e ҫuditshme linja e komplotit të poezisë narrative të Aleksandër Pushkinit
“I burgosuri i Kaukazit? Ai përshkruan një bukuroshe çerkeze të prekur aq shumë nga dashuria e saj për një oficer-pushtues rus në robërinë ҫerkeziane sa ajo e ndihmon atë të arratiset. A do të thotë kjo se gratë e pamartuara të kombeve nën pushtimin e vazhdueshëm të Moskës do të simpatizonin ose duhet të simpatizonin më shumë pushtuesit rusë se sa burrat e tyre?
Pse Fiodor Dostojevski ia kushtoi “Krimin dhe Ndëshkimin” një studenti të dështuar të kthyer në vrasës, i cili beson se është i destinuar për madhështi, dhe jo gruas së moshuar që ky ish-student e vrau për para?
Leon Tolstoi dënoi pronën private dhe pasurinë e tepërt. Por, pse ai i mashtroi pronarët bashkirë të tokës së tyre dhe mashtroi fshatarët rusë që donin ta blinin atë për të marrё një pasuri të madhe të barabartë me Manhattanin, me një çmim tё zbritur? A nuk ishte shkrimtari i motivuar nga lakmia kur në vitin 1900 e shiti këtë tokë me një fitim të madh, për t’i vendosur fëmijët e tij më të vegjël si aristokratë të pasur dhe të rinj?
Romani i gjerë dhe fantazist i Mikhail Bulgakovit “Mjeshtri dhe Margarita” admirohet dhe lavdërohet pa mëdyshje në Perëndim. Kush do të kujtonte se autori donte të kënaqte me këtë libër askënd tjetër përveç vetë diktatorin sovjetik Josif Stalin? Kjo është arsyeja pse në një të shtënё të paraqitur në roman djajtë dhe agjentët e KGB-së nuk lëndojnë njëri-tjetrin.
Shumica e adhuruesve të letёrsisё dëgjuan për fituesin e çmimit Nobel, Aleksandёr Solzhenicin. Në trilogjinë e tij të njohur “Arkipelagu Gulag”, ai solli në vëmendjen e botës sistemin sovjetik të kampeve të përqendrimit dhe vdekjes. Si vetë i burgosur, shkrimtari e dinte se një shumicë e të burgosurve gulagё ishin ukrainas, ndërsa pjesa tjetër vinte nga të gjitha grupet etnike të Bashkimit Sovjetik. Pse atëherë trilogjia përmban ekskluzivisht rusë etnikë?
Maja e letërsisë klasike ruse portretizon personazhe të nxjerrë vetëm nga fisnikëria etnikisht ruse. Me gjysmë milioni, në vitin 1900, grupi përbënte një të katërtën e fisnikëve të perandorisë dhe vetëm 0.3 për qind të të gjithë popullsisë. A e mbështet kjo vërtet pretendimin e letërsisë ruse për universalitet dhe madhështi të pakualifikuar?
Letërsia sovjetike rikalibroi dhe zgjeroi këtë grup shoqëror të përshkruar, por vetëm pak. Personazhet e të gjitha etnive mund të shfaqeshin në letërsinë realiste socialiste, për sa kohë që ata ishin komunistë të mirë, që flisnin dhe shkruanin gjuhën e socializmit global, domethënë rusishten.
Historianët dhe shkrimtarët caristë, sovjetikë dhe rusë vazhdimisht kanë shmangur hetimin e luftërave të pushtimit perandorak të vendit të tyre dhe fatin e popujve të nënshtruar në kolonitë e shumta të Moskës. Duke operuar nga metropoli i privilegjuar kolonial i Moskës dhe Shën Petersburgut (Leningrad), autorët dhe studiuesit rusë kanë shmangur me kujdes quajtjen e vendit të tyre një perandori dhe janë përpjekur të mohojnë ekzistencën e kolonive të tij. Për më tepër, në periudhat sovjetike dhe post-sovjetike, propaganda e Kremlinit ka shkëlqyer në vendosjen e Rusisë në rolin e udhëheqësit të vetëm të luftës antikoloniale, botës postkoloniale dhe, aktualisht, të Jugut Global.
Rusia me popullsinё e vet prej 140 milionёsh mёton tё jetё pёrfaqёsuesja e vetme e Jugut Global pёrj 7 miliardё banorёsh, qё Moska i vendos kundёr “njё miliardi tё artё” tё “Perёndimit tё kalbur”.
Shpirti imperialist
Të gjithë shkrimtarët e lartpërmendur rusë dhe sovjetikë dolën të ishin subjekte dhe patriotë besnikë, domethënë imperialistë të vendosur. Ata ishin bardë të paturpshëm të perandorisë ruse, të kujdesshëm që të mos përmendnin kurrë imperializmin rus me emrin e tij. Ky imperializëm i pathënё tejkalon tiraninë, e cila është thelbi i qeverisjes ruse. Pavarësisht se vuajtën burgosjen dhe mërgimin për prirjet e tyre të ndrojtura liberale, më pas Pushkini, Dostojevski dhe Solzhenicini dëshmuan guximin e tyre si imperialistë të besueshëm rusë. Tolstoi dhe Bulgakov, të ndarë nga tetë dekada, morën pjesë si ushtarë të bindur dhe trima në pushtimin dhe shtypjen e Kaukazit nga ushtria ruse.
Në mesin e viteve 1980, një grindje famëkeqe ndodhi në shtypin amerikan midis Milan Kunderёs, një shkrimtar emigrant çekosllovak që jeton në Francë dhe Josif Brodskit, një shkrimtar sovjetik i mërguar, me vendbanim në Shtetet e Bashkuara. I pari kritikoi letërsinë ruse, siç mishërohet nga vepra e Dostojevskit për irracionalitetin dhe imoralitetin e qenësishëm. Ky i fundit doli kundra, duke mёtuar se letërsia është dhe duhet të ketë të bëjë me emocionet. Prandaj, kulmi i panteonit letrar botëror është i zënë nga veprat e Dostojevskit, të cilat fokusohen në “luftën për shpirtin e njeriut”.
Duke veshur mantelin e një euroaziatiku të bindur, Brodski gjithashtu bëri një shaka ndaj Kunderёs, duke nënçmuar Evropën Qendrore, duke e quajtur rajonin atëherë nën kontrollin sovjetik si “Azia Perëndimore”. Në poezinë patriotike – ose më saktë imperialiste – “Për shpifësit e Rusisë”, Pushkin kritikoi Francën dhe Evropën Perëndimore për kritikat e tyre ndaj shtypjes së përgjakshme të kryengritjes së fisnikërisë polake-lituaneze nga Rusia në 1830-1831. Këta kryengritës fisnikë dështuan në përpjekjen për të dekolonizuar atdheun e tyre, që një brez më parë Rusia e kishte pushtuar.
Për Pushkinin kjo luftë antikoloniale dhe anti-imperialiste dukej të ishte thjesht një “grindje brenda familjes sllave”. Sipas poetit, Perëndimi nuk kishte asnjë arsye ose kuptim të ngjarjeve. Kështu, evropianët perëndimorë duhet të qëndrojnë larg kësaj “lufte polake” dhe ta lënë carin të bëjë si të donte në hapësirën e madhe “sllave” nga Praga në Kinë dhe nga Finlanda në Krime.
Ashtu si Pushkini për Poloni-Lituaninё, ashtu edhe Brodski provoi kredencialet e tij patriotike, domethënë imperialiste, në diatribën famëkeqe “Mbi pavarësinë e Ukrainës”, të shkruar pas shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik. Në poezi poeti refuzon me dhunë Ukrainën e pavarur dhe përqafon idenë perandorake ruse. Si një “provë” e mjaftueshme e pozicionit të tij, Brodski nënçmon poetin kombëtar ukrainas Taras Shevҫenko, duke i kontrastuar vargjet e tij me madhështinë e supozuar të poezisë së Pushkinit.
Në ditët e sotme të dyja poezitë imperialiste janë një pjesë e propagandës anti-ukrainase të Rusisë. Nga ana tjetër, kur lufta e pajustifikuar e Rusisë ndaj Ukrainës vazhdon, çdo vendim ukrainas për të ndaluar ose parandaluar përkujtimet e poezive dhe figurave të tilla anti-ukrainase shihet si “rusofobi e pajustifikuar”.
Shpirti misterioz rus
Kjo mjegull emocionesh, imperializmi patriotik dhe deliret për një madhështi të papërcaktuar, siç përkrahën Dostojevski dhe Brodski, së bashku me një mori shkrimtarësh të tjerë rusë, u përmbledh në shprehjen dhe konceptin e gjithanshëm të “shpirtit rus”. Është shpirti rus (Russkaja dusha, nё rusisht) ose më rrallë fryma ruse (Russkij duh), domethënë ‘shpirti rus’.
Shpirti rus u shfaq për herë të parë në 1842 në kontekstin e bujkrobërve që u referuan gjerësisht si ‘shpirtrat’ në aktet e shitjes të bëra nga pronarët e tokave. Kjo shprehje e re ruse u bazua në termin në gjuhën gjermane Volksgeist. Kjo e fundit u krijua në fillim të shekullit të 19-të. Ishte një përkthim i shprehjes frënge esprit des nations, e cila nga ana tjetër u krijua në mesin e shekullit të 18-të. Është interesante se megjithëse në të njëjtën kohë u propozua versioni anglisht i këtij kolokacioni (“shpirti i kombeve”), ai nuk u kap kurrë.
Në frëngjisht dhe anglisht, ky term i shekullit të 18-të u referohej veçorive të zakoneve dhe kulturës, si tipike për një popull të caktuar ose banorëve e një vendi. E përkthyer përmes gjermanishtes, Volksgeist filloi të nënkuptonte një thelb metafizik (‘psikologjik’) të kombit të përcaktuar etnolinguistikisht, duke e barazuar atë me folësit e një gjuhe të caktuar.
Në rusisht, ky kuptim i lidhur me nacionalizmin etnolinguistik shënohet me termin nacionalnij duh (‘shpirt kombëtar’) ose narodnaja dusha (‘shpirti i popullit’).
Në vetë Rusinë cariste, irracionalizimi i vazhdueshëm i kuptimit të konceptit Volksgeist shkoi një hap më tej. Në 1868, imperialisti i bindur, përkrahësi i pansllavizmit, poeti i vogël dhe diplomati Fyodor Tyutҫev botoi një poezi të shkurtër me katër strofa. Më pas, rreshti i saj hapës Умом — Россию не понять Umom — Rossiiu ne poniat’ (‘Nuk mund ta kuptosh Rusinë me mendjen tënde’) arriti statusin e një thënie të zakonshme në rusisht.
Kjo thënie shpesh shoqërohet me termin shpirti rus si një shpjegim i ngjashëm me emёrtimin e këtij të fundit. Unë e interpretoj propozimin enigmatik të presidentit rus të vitit 2016 se ‘Rusia është pa kufij’ si një variant i vargut hapës të Tyutҫev. Në fund të fundit, poeti e përfundoi shkrimin e tij duke thënë se ‘Rusia është aq e pakufishme sa mund të besoni vetëm në të’.
Nuk është asgjë më pak se rrëfimi pasionant i dashurisë dhe besimit të Tyutҫevit ndaj Perandorisë Ruse. Jam i sigurt se presidenti rus pajtohet kur thotë se ‘Ukraina nuk është vetëm një vend fqinj për ne. Është një pjesë e patjetërsueshme e [Rusisë].’
Në 1861, duke komentuar veçantinë e letërsisë ruse, Dostojevski shkroi:
“Është e frikshme se sa i lirë është shpirti i një njeriu rus, sa i fortë është vullneti i tij! Askush nuk është shkëputur ndonjëherë aq shumë nga toka e tij e lindjes, sa ndonjëherë duhej të ishte; askush nuk mori kurrë një kthesë kaq të mprehtë, sa ai, duke ndjekur besimin e tij!”
Por çfarë do të thotë? Në 1873 shkrimtari “shpjegoi” se “nevoja shpirtërore më themelore, më rudimentare e popullit rus është nevoja për vuajtje”.
Në fillim të shekullit të 20-të, kolokacioni “shpirti rus” u pranua gjerësisht në kulturë, politikë dhe historiografi – si në Rusi ashtu edhe jashtë saj – si një term objektiv për të theksuar dhe shpjeguar veçantinë e Rusisë dhe fatin e saj të supozuar civilizues të një karakteri të pashpjegueshёm.
Përdorimi i këtij termi rus arriti kulmin gjatë Luftës së Dytë Botërore, kur Bashkimi Sovjetik nën sulmin gjerman u lëkund në prag të kolapsit. Më pas, pёrdorimi i këtij kolokacioni ra në Bashkimin Sovjetik të pasluftës, përpara se të fillonte në dekadën para rënies së BRSS. Është interesante se një variant politikisht i rëndësishëm i këtij termi Rossiiskaia dusha arriti kulmin përpara miratimit të ideologjisë së botës ruse (Russkii mir) në vitet 2010.
Megjithëse të dy mbiemrat, Russkii dhe Rossiiskii, përkthehen si ‘rusisht’ në anglisht, i pari i referohet rusëve etnikë (ose rusishtfolësve ortodoksë), ndërsa i dyti të gjithë banorëve të Rusisë, pavarësisht nga përkatësia etnike, feja ose gjuha. Ky kalim nga Russkii në Rossiiskii njoftoi braktisjen e idesë së ndërtimit të një populli demokratik multietnik rus në favor të kombit rus etnikisht homogjen.
Triada perandorake
Me pak fjalë, shpirti rus është një stenografi për ideologjinë perandorake ruse, herën e fundit të standardizuar dhe shprehur në mënyrë të përmbledhur në treshen e vitit 1833 të Ortodoksisë, Autokracisë dhe Popullit (Kombësisë). Duke ndjekur rendin e vendosur perandorak (siç paracaktohet nga Zoti ortodoks ose vetë autokrati rus), popullsia në përgjithësi (narod), veçanërisht rusët etnikë (natsia), duhet t’u bindet padyshim urdhrave të këtij autokrati (qoftë cari, sekretari i përgjithshëm i pjesës komuniste ose presidenti), sado të pashqyrtueshme të jenë këto. Autokrati e di më së miri, siç informohet nga qasja e tij unike te Zoti (ose ideologjia qeverisëse).
Kur vendimet e pashqyrtueshme të autokratit shkaktojnё mundime dhe vuajtje të shumta mbi njerëzit e zakonshëm, problemet shpjegohen lehtësisht nga fati qytetërues i Rusisë dhe madhështia e saj perandorake. Njerëzit pritet të vuajnë me durim, duke pritur një shpërblim të drejtë në parajsën qiellore ose komuniste. Ndërkohë, pjesëmarrja e tyre në perandorinë e madhe duhet të mjaftojë.
Qytetarët rusë në bisedat e tyre të përditshme përdorin termin “shpirti rus” për të shpjeguar ose komentuar rrethanat e tyre të tmerrshme. Këto përfshijnë mospërputhjen e dukshme në standardin e jetesës midis Perëndimit të kalbur kapitalist dhe Rusisë së perëndishme. Nga ana tjetër, ky kolokacion funksionon si një justifikim dhe pretekst se pse pushtuesit rusë në Ukrainë duhet të grabisin, përdhunojnë, torturojnë dhe vrasin.
Për shkak të mëkateve të tij, Perëndimi u detyrohet këto të mira dhe kënaqësi të pakta rusëve që kanë frikë nga Zoti dhe pushteti.
Për shkak të veprimeve të ushtarëve rusë, civilët e pafajshëm të etnive të ndryshme mund të vuajnë. Por nuk është faji i të parëve, nëse një kriminel lufte rus kapet dhe futet në bankën e të akuzuarve. Fajtorët ngrenë supet nga provat e krimeve të tyre dhe tregojnë shpirtin misterioz rus që i detyron ata të bëjnë gjëra të paimagjinueshme dhe çnjerëzore. Ekspertët perëndimorë të studimeve ruse përplasen dhe vazhdojnë të hetojnë shpirtin rus në kërkim të përgjigjeve.
Nuk ka asgjë për t’u gjetur atje. Kolokacioni është një pajisje retorike për të mbuluar me lesh sytë e të gjithëve.
Si rezultat, as vetë rusët dhe as të huajt nuk janë në gjendje të shohin qartë se shpirti rus nuk është gjë tjetër veçse një sinonim i zbukuruar i mentalitetit të imperialistit të papenduar.
Propaganda e Kremlinit mund ta shfrytëzojë atë për ngatërrimin e Perëndimit nё pёrpjekjet për të zbardhur krimet koloniale dhe pushtimet perandorake të Rusisë në të kaluarën, sot dhe në të ardhmen.
Sipas përkufizimit, Moska si udhëheqëse e vetemëruar e botës postkoloniale, nuk mund të jetë fajtore për krimet e kolonializmit dhe ndërtimit të perandorisë.
Gёnjeshtra ёshtё dialektika materialiste e Kremlinit.
Dhjetor, 2024
Pёrktheu: Bardhyl Selimi, 6 prill 2025
