Gjithmonë më kanë tërhequr vëmendjen gjërat e vecanta të cdo lloj fushe, sepse njerëz të cilët kanë lënë gjurmë në rrang botërorë janë pikërisht njerëz me aftësi të vecanta. Novelisti Edgar Allan Poe për shëmbull edhe pse jetëshkurtër ( 1809-1849) ka lënë në letërsinë botërore mbas vdekjes një krijimtari mbresëlënëse, me një aftësi të vecantë krijuese ku mbizotëron atmosfera rrëqethëse. Po ashtu në letërsinë finlandeze vecohet Shkrimtari Aleksis Kivi (1834-1872) i cili edhe pse jetoi vetëm 38 vjet, i la letërsisë finlandeze një ndër krijimet më të vecanta si Shtatë Vëllezërit. Dua të vecoj këtu se romani ”Shtatë vëllezërit” për kohën u ndalua në qarkullim për lexuesin dhe madje një shkrim kritike nga Ahlqvist u bëri gati një vrasje të krijimit, kritike të cilën askush nuk e kundërshtoi. Si Poe dhe Kivi vuajtën në kohën e tyre nga sëmundje mendore dhe madje u diagnozuan për crregullime melankolike. E vërteta mendoj unë është se në atë kohë shumëllojshmëria e karakterve njerëzore ishte e cunguar dhe ata që shfaqnin cilësi të karakterit ndryshe nga ajo që pranohej si ”norma shoqërore” shikoheshin me dyshim dhe persona të tillë paragjykoheshin. Koha sot ka evoluar në shumëllojshmërinë e karaktereve dhe jo vetëm kaq, njerëz të tillë stimulohen për t`i dhënë shoqërisë atë që e quajmë të vecantë apo ndryshe duke servirur realitete parë me një sy të mprehtë e shpirtra mbi-sensitive.
Jo pa qellim bëra një qasje të tillë rreth krijimeve të vecanta botërore, sepse tek lexoja librin e fundit me ese të Natasha Lakos, mendova pikërisht këtë; SA E VECANT, në të shkruar, menduar, analizuar. Që nga titulli ”Njeriu si një tjetër”, të jep një kureshtje të zhbirosh brendinë, përse ky titull, si është njeriu si një tjetër.
Pak fjalë për Natashën ashtu sic unë e kam njohur. Kur Natasha mori pjesë në botimin e novelës t`ime të parë në 2013 nga Toena ” Më jep vetëm pesëmbëshjetë ditë”, ishte e vetmja që vlerësoi titullin e librit ndryshe nga ato klishe që ishim mësuar të lexonim shpesh. Tek fliste mua personalisht më tërhoqi vëmendjen mënyra e analizës së saj, një qasje akademike e cila fliste vetëm për fenomenin e tekstit dhe jo lëvdata për të kaluar radhën. Ishte pikërisht kjo mbres për Natashën pse e përzgjodha ndër 30 poetët shqiptar të mirrte pjesë në promovimin e vëllimit antologjik poetik në Finlandë në 2019. Përvec kontributit doja ta njihja edhe më afër filozofinë e kësaj gruaje shqiptare, të cilën koha herë e kishte ndrydhur, herë shtrydhur e ndër dallgëve të ndryshme e sfidash të jetës kishte akoma qeliza të pazbuluara të cilat unë doja ti gërmoja. Ato tre ditë në Finlandë për mua ishin thesar, sepse tek bisedoja me të kuptova se nuk u gabova në përzgjedhje. Ajo që më bëri ta dua këtë njeri ishte pikërisht se në bashkëbisedim ajo vërtet të dëgjonte dhe afrohej me një empati njerëzore për tu admiruar. Aty kuptova feminizmin e saj në mbrojtje të gruas shqiptare, ndërtuar kjo nga eksperienca e kohës totalitariane ku kishte jetuar apo liria e cunguar, e cila hera herës demonstruar me një rrebelim të nënzëshëm. Aty kuptova formën analitike që i bënte fenomeneve të ndryshme dhe kureshtja e saj për Finlandën pa cenuar bukurinë e vëndit të huaj dhe me një modesti të bukur bënte krahasimet pa lënduar askënd. Forma e kritikës së Natashës është ndërtuese, ura mendimesh, ura kulturash, ura njerëzllëku duke më dëshmuar në atë skepticizmin t`im, se ka plot shqiptar të cilët ndajnë po të njëjtat vlera me ato europiane.
Në ndërrim të viteve 2023-2024 u gjënda në Shqipëri dhe e festova me familjen ndërrimin e viteve. Edhe pse ndërrimi i klimës më sëmuri, nuk mund të mos e takoja mikeshën t`ime të mirë ndaj shkova dhe e takova në shtëpi, dhe për të marrë librin e saj të fundit. Isha shumë kureshtare, se cfarë do të na afronte Natasha kësaj radhe me atë mëndjen e saj brilante. Me një dëshirë zhbiruese dhe kurioze fillova ta lexoj librin sa hyra në aeroplan dhe reagimi im i parë ishte një Ohhh. Sa dëshirë kisha të lexoja të tilla tekste. Tekste të vecanta, si Poe, si Kivi, si Juha Hurme ku po me të njëjtën vecanti afrohej Natasha. Unë nuk jam ndonjë analiste e letërsisë shqiptare, por tek lexova librin e fundit mora të drejtën si pasionante e letërsisë të tregoja mendimet e mia në lidhje me librin me ese dhe po ashtu duke e gërshetuar me eksperiencat e mia në rrugëtimin t`im letrar.
Kur e mbarova librin edhe u lumturova/pasurova për një krenari të tillë kombëtare që kemi mes nesh, por edhe u trishtova. U trishtova kur mendova librin t`im të fundit ”Na ishte njëherë Shpresa” (2019) botuar këtu në Finlandë ku për hapje të librit kërkova bashkëpunim me dr.Gazmend Krasniqi. Atë që unë i kërkova Krasniqit ti jipte publikut finlandez në librin t`im, më së miri e kishte bërë Natasha në këtë libër të sajin. Qasja për poezinë shqiptare deri në ditët e sotme në librin t`im antologjik vinte e njëanshme, dhe informacioni për poezinë e jugut pothuajse mungonte krejt, thua se poezia shqiptare na kishtre lindur vetëm në veri. Mendimi im për t`a hapur parathënien rreth poezisë shqipe më tepër Gazmendi as e përfilli, sepse as nuk reagoi fare. Një bashkëpunim i cuditsdhëm dhe unë do konkludoja me plot gojën pa pikë etike apo përgjegjësie. Rezultati i kësaj pune të mangët u duk një vit më vonë kur dr. Miikka Laihinen në kritikën e tij rreth antologjisë shqiptare shkruan se ”interpetimet e bëra nga Krasniqi mbeten të pahapura, pa një skelet të mjaftueshëm analitik, interpretimet përfundojnë në pluhurin e mbeturinave eterike pa asnjë lloj vlere illustruese.” ( 21.3.2020).
Kur ndërkohë libri Njeriu si një tjetër është enciklopedia që kërkoja t`u servirja edhe unë në librin t`im në 2019 finlandezëve. Megithatë, të mos hallakatem tek dështimet edhe pse libri im për forcën dhe iniciativën është një ndër librat më te sukseshëm sot, ajo që më dha libri i Natashës ishte pikërisht fryma e duhur. Njeriu është frymë. Natasha i bashkon kaq ëmbël e me kaq zgjuarsi shpirtrat e vecantë që i sollën si letërsisë botërore edhe asaj shqiptare një trup të përbashkët, i cili është shfaqur gati njëlloj në kohë të ndryshme. Përvec vecorive që ajo di ti bashkojë edhe thelbin e asaj që fola në fillim të shkrimit, karakteret e vecanta. Ajo që i karakterizon këta autorë, të huaj apo edhe shqiptare jetuar jashtë e brënda vëndit, është e kaluara e tyre, me një brishtësi emocionale që i karakterizonte deri në tragjedi personale. A do të kishin mundur të jepnin të gjithë këta vepra të vecanta po të mos ishin të vecantë në karakter? Nuk e besoj. Ndaj sot flitet për ”gjenitë”, që nuk janë asgjë tjetër përvec njerëz me vecori të rralla në karakter nga njerëzit e zakonshëm. Dikush ka një memorie më të zhvilluar se të tjerët, dikush ka emocione të pakontrolluara, dikush vecori autistike prej nga shqisa e shtate është më e shzvilluar etj. Këta njerëz nuk duhen ndrydhur për të qënurit ndryshe por stimuluar për të nxjerrë më të mirën e tyre. Këtë qasje e ka bërë mrekullisht edhe Natasha në librin e saj. Ajo me fanatizëm intelekti ka marrë gati në cdo ese te sajën dy shkrimtarë me kombësi të huaj, jetuar në kohë të ndryshme, dhe bën një parantezë me ëmbëlsi tregon aq bukur frymën e cdonjërit sesi lëviz në kohë duke u rigjeneruar deri në ditët tona. Dhe pikërish këtë qasje të dy boteve/kohërave ajo e bën duke e sjell veten e saj si një tjetër e rishfaqur në pikënisje të ndryshme kohore. Natasha në esetë e veta duket sikur bisedon me autorë të huaj e vëndas, por më tepër me lexuesin. Në fakt, ky ështe edhe qëllimi i eseistëve të krijojnë një urë bashkëbisedimi me lexuesin duke i dhënë atij një tabllo të qartë për mendimet e veta, të cilat mund të jenë krejt ndryshe me lexuesit dhe madje deri sfiduese.
A sjell ky libër përvec të vërtetave edhe gjetje të reja? Mua për vete më pasuroi. Ku mund ta njihja unë më parë lidhjen e Bogdatit me Heraklitin? Apo Naim Frashërin me Uolt Uitmanin? Apo Mjeda me Sibeliusin? Këtë ua rekomandoj lexuesve ta rigjejnë gjatë leximit, ashtu sic i rigjeta edhe unë.
Duke e përfunduar mendimin t `ìm nuk mund të le pa përmendur edhe një zhgënjim të vogël gjatë leximit, ku ashtu si Arian Leka edhe Natasha, kur përmendin vizitën e tyre në Finlandë 2019 ftuar nga Unë në promovimin e librit t`im, mua disi më anashkalojnë, sikur kanë frike për reputacionin e tyre, që unë të them të drejtën nuk e kuptoj se ku do të cenohej. Ndoshta në Shqiperi egziston njëllojë paragjykimi për krijuesit shqiptar që jetojnë jasht trojeve amë dhe për t`u ruajtur nga këto paragjykime vendosin të mos ballafaqohen me atë që i themi etikë profesionale dhe ti japin Cezarit cfarë i takon cezarit. Gjithsesi pa dashur të kritikoj Natashën, mendoj se më tepër mund të jetë një pakujdesi e vogël, por që për njerëz si unë e vogël” ka domethënie të madhe për punën që kam bërë. Unë nuk jetoj në Shqiperi, dhe ndoshta syri im kritik nuk ndihmon në ndryshimin e këtij fenomeni aty në Shqipëri, e gjithsesi nuk më pengon të flas hapur për ata që duan të kuptojnë. Por edhe ju duhet të na kuptoni. Jetoj këtej nga veriu i Europes që 34 vite dhe në librin e fundit të Erkki Kiviniemit ”Mbartësit e zjarrit”, qoftë për cështje etike u lumturova kur pash emrin t`im të përmendej sëbashku me emrin e poetit Poal Polanski si kalimtarë për egzistencën e tyre në këtë shtegëtim. Pikërisht EGZISTENCA- është dhimbja e emigrantit, që cdo gjë e bëjnë për humanizem, atdhedashuri dhe jo materializëm. Erkki sic duket e njeh këtë dhimbje edhe pse vet nuk e ka njohur emigracionin. Natasha nga ana tjetër ka përmendur gati në cdo autor egzistencën e tyre dhe fundet gati tragjike, kështuqë fenomeni i emigrantit nuk duhet të jetë i panjohur. Ndërsa bota ku jetoj, qaset me tjetër ”farennes”, pa të zhdukur asnjë meritë në luftën personale për egzistencë, duket sikur vlerat koha herë i zbeh, herë i ngre në forma të cuditshme, sic i ka ngritur këta autorë përzgjedhur nga Natasha në mungesë të tyre.
Një libër i arrirë, të stimulon deri në vetreflektim. Mendoj që gjithkush që do e lexoj librin e Natashës do të stimulohet duke e parë veten si një tjetër, si tani p.sh. unë po e shoh veten sikur të shkruaj një tjetër. Faleminderit Natasha që je, që egziston dhe që i ke mbijetuar kohës me vecoritë e rralla që të karakterizon mënyrën e rrëfimit, të shkruarit të menduarit. Ti thua ne libër ”por edhe të mësohesh me veten nuk është e lehtë.” Të gjesh veten do të thotë të jesh vetvetja.
Ky libër duhet të jetë në raftet e lexuesve finlandez, gjë qe nuk arrita t`a sjell dot më herët me librin t`im.
Silvan Berki
