Eseja që i paraprin librit të ri “Zogu i bjeshkës i riu” me poezi të viteve 1971- 1972- 1973, kryesisht të pabotuara
“Të botosh një vëllim me poezi është si të hedhësh një petal trëndafili në Kanionin e Madh dhe të presësh jehonën.”
Ndoshta nuk do të dalloja atë mbresë mezi të pakapshme flladi ironie në thënien e Don Marquis (1878 – 1937), nëse nuk do të përfillja se ai ishte para së gjithash humorist, pastaj gazetar, romancier, dramaturg, poet e tjerë. Nëse thellohemi në thënien e tij, ne kuptojmë dikur se një vëllim poetik është një aventurë shumë larg edhe pritshmërive më të guximshme të krijuesit.
Një ditë nëntori të vitit 1972 unë e dorëzoja vëllimin tim të parë poetik me krijimet më të mira të atij viti. Të gjitha ishin në frymën moderniste të asaj periudhe të përjetuar nga letërsia, artet, kultura në Shqipëri, në radhë të parë, nga poezia, më e shpejta, më e guximshmja për ta prirë gjithë atë proces që u godit në Plenumin IV nga Enver Hoxha dhe Partia e Punës.
Po atë ditë unë e dorëzoja një cikël të zgjedhur nga ky vëllim. Cikli u botua në numrin 1 (janar 1973) të revistës Nëntori. Kryetari i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë Dhimitër Shuteriqi u shpreh kështu për mua: “Është një poet modern i talentuar që vjen nga tradita më e mirë e poezisë së veriut.”
Ky cikël ia hapi rrugën botimit vëllimit tim të parë poetik. “Zogu i bjeshkës” do të bëhej emri im i dytë. Dashamirët e mi, admiruesit e mi do të më thërrisnin Zogu i bjeshkës. Me Zogu i bjeshkës do të kuptohej përjetësisht autori i tij, pra unë. Do të ishte emri im i dytë që do ta merrte në mbrojtje emrin tim të parë ndaj çdo të lige, ndaj çdo keqdashje, ndaj çdo magjie të zezë.
POEZIA ËSHTË MUZIKË QË DËGJOHET DHE SHIHET…
Duket se përkufizimi i saktë për poezinë është pothuajse i pamundur. Prandaj shpesh poezia vihet në përqasje me arte të tjera. Që nga Horaci te Da Vinçi e të tjerë poezia quhet pikturë që flet, ndërsa piktura quhet poezi e heshtur. Raportet me artet e tjera shihen edhe në rrafshin e vjetërsisë. Disa mendojnë se muzika është arti më i vjetër. Nëse i quajmë muzikë zërat e natyrës, që nga ata të dukurive të verbëra natyrore deri tek gurgullimi i ujërave, shushurima e pyjeve, fërfërima e barit, klithmat e kafshëve apo këngët e zogjve, të cilat, sipas meje, janë muzika e muzikës, janë lënda e parë, e kryehershme dhe e përhershme e muzikës, janë, pra gjuha e muzikës, duke e shikuar natyrën, pra edhe këto nënfishe të natyrës të shkëputura nga krijuesi i tyre, Zoti, atëherë mund të pranohet, ndoshta, që muzika është më e hershmja e arteve. Dhe nëse pranojmë se lënda e parë e zanifillës së të dyja arteve është e njëjtë, atëherë, për analogji unë ftilloj se poezia është muzikë që dëgjohet dhe shihet.
Poeti dhe kritiku John Hollander (1929 – 2013) jep këtë përkufizim për poezinë: “gjuhë e përdorur në mënyra të tilla të jashtëzakonshme për qëllime të veçanta- për të treguar ngjarje, për të kremtuar apo vajtuar, për të shprehur dëshira, ndjenja apo besime të vetat apo të bashkësisë, për të nënvizuar mendime, për të profetizuar, për të kujtuar, për të mësuar, madje nganjëherë edhe për të tallur.”
Deri te përkufizimi i tij, deri tek përgjigja se çka është poezi, siç bëjnë shkencëtarët e tjerë në fushat e tyre, Hollander arrin nëpërmjet përgjigjes ndaj pyetjeve po apo jo të drejtpërdrejta: çka nuk është poezi (?): 1. si dallohet gjuha poetike nga gjuha e rëndomtë, 2. si dallohet poezia nga proza, 3. si dallohet poezia nga vargëzimi poetik. Përfundimi i thjeshtë dhe me pak fjalë do të ishte: Poezi është çka nuk është gjuhë e rëndomtë, çka nuk është prozë, çka nuk është vargëzim. Lënda e përbashkët në të tri rastet është fjala, gjuha.
Por poezia ka edhe trajtën e saj të pashkruar. Trajta e hershme, kur poezia ishte e pashkruar, por e kënduar dhe e vallëzuar, e bashkon dhe e kundërvë poezinë edhe me arte joletrare dhe joshkrimore si muzika dhe vallja. Nga kjo bashkëjetesë, nga ky sinkretizëm, poezia ruajti dhe do të ruajë deri në fund ritmin. Dhe, sipas meje, nuk e humbet as vizualitetin as muzikën, pra, poezia krijohet jo vetëm për sytë, por edhe për veshët. Edhe Hollander pohon se epikat e Homerit si dhe psalmet biblike, sidomos “Zanafilla” apo “Eksodi” ishin të pandashme, pra sinkrete, me këndimin dhe vallëzimin. Kur ende poezitë nuk ishin tekste të shkruara në papiruse, në pergamena, në gur, dru apo letër, ato ishin zëra dhe pamje, ishin, shtoj unë, të pandashme nga zëri i këngëtarëve, nga fiziku i atyre këngëtarëve, nga lëvizjet e valltarëve, nga fiziku i atyre valltarëve, ashtu siç është e pandashme nga natyra dhe elementët përkatës çdo melodi e natyrës, e zogjve, e ujërave, e florës, e faunës, e reshjeve, e vetëtimave apo bubullimave. Kur shtohen edhe këto elemente, atëherë sinkretizmi prej nga buron poezia deri tek trajta e shkruar dhe, madje, deri në pafundësinë e saj, bëhet më i përfytyrueshëm, më i prekshëm, më gjithanshmërisht i përjetueshëm.
Në kundërvënien shkrimore poezi/prozë, Hollander thekson pozicionet ritmike që diktojnë sintaksën e poezisë në dallim ndaj asaj të prozës, duke sjellë si shembull nga “Odiseja” e Homerit epitetin hrodaktulos êôs- gishttrëndafili agim, të cilin Spiro Çomora e ka përkthyer në shqip: Gishttrëndafilja Eo (nga shtrati prej bryme po zgjohej). Kundërvënien kryesore poeti dhe kritiku amerikan e shikon tek përdorimi karakteristik i tropeve: metaforë, metonimi, sinekdokë dhe ironi. Këtu sjell shembullin “blind mouths” nga Milton si trop të dyfishtë. Shprehja “gojë të verbëra” është sinekdokë ngaqë përmend një pjesë në vend të së tërës dhe është metaforë, sepse me këtë thërret poetët dhe priftërinjtë dogmatikë, të cilët predikojnë në mënyrë të verbër. Ai mbështet mendimin e përgjithshëm të kritikëve të tjerë për rëndësinë e metaforës, e cila është një krahasim që përjashton lidhëzën krahasore “si”, duke zëvendësuar A si B me A=B. Në poezinë moderne, thekson ai, A nënkupton vetiu B pa e përmendur atë. A është B dhe B është A. Kjo është metamorfoza. Ai mendon se është një aspekt i përgjithshëm i metaforës (apo të gjitha tropeve) që e bën atë thelbësore për poezinë; është një çështje mënyrash të jashtëzakonshme komplekse intensive të kuptimit ajo që e bën poezinë poezi, as paraqitja e saj grafike, as vargjet. Dhe është i një mendjeje me poetin amerikan Robert Frost se gjëja më e rëndësishme është se, mbi të gjitha poezia “është metaforë, që thotë një gjë dhe kupton diçka tjetër, që thotë një gjë duke përmendur diçka tjetër, me qëllim përfundimtar kënaqësinë. Poezia është thjesht metaforë.” Fundja, Aristoteli, tek “Poetika” thotë se “kryesorja është të jesh mjeshtër i metaforës.”
Në kundërvënien poezi/vargëzim dhe poet/vargëzues, Hollander thotë se vargëzuesit përdorin varg me metër, rimë, paraqitjen grafike, sintaksën të ndryshme nga proza, por nuk bëjnë poezi. Pra, krijimet e tyre janë vargëzime, nuk janë poezi. Autorët e këtyre krijimeve janë vargëzues, nuk janë poetë. Kësaj kundërvënieje i jep rëndësi të madhe në veprën e tij të bazave të teorisë së poezisë “Vargnimi në gjuhën shqype” Luigj Gurakuqi në profilin e tij të poetit dhe të estetit.
Hollander na e kujton se, kur ne përdorim tropet në të folurit e përditshëm, shpesh zgjedhim klishetë, figurat, të cilat janë përdorur aq shumë saqë cilësia e tyre metaforike është gërryer. Nëse themi “këtu është një vapë ferri”, jemi duke përdorur një hiperbolë. Ndërsa kur themi “këtu kemi paksa Vezuv”, jemi duke përdorur një litodë. Këto trope, nga kovencionale, janë bërë tekstuale, të rëndomta. Kështu, thekson Hollander, ato janë tashmë trope të vdekura. Disa analistë gjuhësorë, vijon ai, parapëlqejnë t’i quajnë metafora të vdekura përdorime të tilla si “këmbë” e karrikës apo “qafë” e shishes. Prej kësaj të fundit ka rrjedhur emërtimi i sotëm “bottleneck”. Ai kujton se “bottleneck” është përdorur në anglisht 500 vjet përpara se të emërtonte trafikun e rënduar të qarkullimit rrugor. Hollander i referohet poetit Ralph Waldo Emerson, i cili, duke u nisur nga këto përdorime, thotë se “gjuha është poezi fosile”. Shqipja e dëshmon më së miri një teori të tillë, me përdorime të rëndomta si “qafa e shishes”, “qafa e malit”, por edhe përdorim si “qafa e patës” në shprehjen “e hëngri qafën e patës”, domethënë se e pësoi si mos më keq, si dhe në përdorimin “theqafje” për të treguar një pjesë të shtratit të lumit, ku uji bie me rrëmbim nga lartësitë. Për shembull, pak më poshtë se ku bashkohej me Valbonën, Drini kishte një emërtim “Te thyen Drini qafën”. Theqafjet, në lumenjtë e rrëmbyeshem karkateristikë në Shqipëri, janë edhe ato dukuri e rëndomtë e relievit të shtretërve të tyre. Nga një metaforë e tillë, kështu, rrjedh përdorimi i mëvonshëm “theqafje” për një sfidë fatale, për një rrjedhë të pandreqshme në jetën e njeriut, të shoqërisë apo të një dukurie përkatëse në jetën e njeriut apo kolektivitetit të caktuar njerëzor. Nga një metaforë e vdekur si “buza e detit” Naim Frashëri në poemën “Bagëti e bujqësi”, i drejtohet Shqipërisë: “ke male të lartë e të veshur, buzën e detit të qeshur”. Meqë buza e njeriut qesh, pra, formon buzëqeshjen, edhe buza e detit mund të jetë e qeshur.
Nag viti 2006 deri më 2011, John Hollander ishte Poet Laureat i Shtetit të Kënetikëtit. Ai pati ndikim të madh si kritik dhe poet njëherësh. Studentëve të tij ua theksonte rëndësinë e dëgjimit të poezive me zë të lartë: “Një poezi e mirë të ngop veshin. Ajo krijon një histori ose pamje që të rrëmben, të informon dhe të argëton”. Sipas Hollanderit, poeti duhet të jetë i vetëdijshëm për “tingullin e shqisave; muzikën e fjalës”. Sipas tij, vargu ishte një lloj muzike me fjalë, dhe ai fliste me elokuencë për lidhjen e fjalëve në poezi me zërin e njeriut.
Hollander konsiderohej të kishte fuqi teknike poetike pa të barabartë, siç dëshmohet nga poezia e tij “Fuqitë e trembëdhjetës”, një sekuencë e zgjeruar prej 169 (13 × 13) strofash 13-rreshtore pa rimë me 13 rrokje në çdo rresht. Këto kufizime, bëjnë të ditur burimet enciklopedike, çliruan më tepër sesa frenuan imagjinatën e Hollanderit, duke dhënë një shkrirje metaforash që i krijuan mundësi Hollanderit ta konceptonte këtë vepër si “një kalendar të përhershëm”. Hollander kompozoi gjithashtu poezi si emblema “grafematike” (Lloji i formave, 1969) dhe poema epistolare (shembull në Refleksione mbi spiunazhin, 1976), dhe, si kritik (në Vizioni dhe Rezonanca: Two Senses of Poetic Form, 1975 ), ofroi njohuri rrëfyese mbi marrëdhëniet midis fjalëve, muzikës, tingullit në poezi, dhe në eksperimentimin metrik, si dhe ‘mungesën e një teorie të prozodisë grafike’.
DIKUR TË GJITHA FJALËT ISHIN TË PARME
Dikur të gjitha fjalët ishin të parme (primitive). Disa sosh edhe sot janë siç kanë qenë në krye të herës: fjalë rrënjë, ndonjëherë edhe fjalë pa familje ose me familje tepër të ngushtë si “shi”, “rë” (ré), “dhé”, “gur” e tjerë. Njeriu ia merrte këto fjalë nga goja natyrës, ua merrte dukurive të natyrës fjalët onomatopeike. Dhe gëzohej siç gëzohen edhe sot foshnjat kur ua marrin fjalët nga goja nënave dhe ua shtojnë ato të folurit të tyre. Natyra, jo, ajo nuk gëzohej për foshnjat e saj, siç gëzohen nënat për foshnjat e tyre, natyra mbetej mjet i jashtëm, gjithsesi, burim i pashterrshëm. Pastaj njeriu, me mjete të brendshme gjuhësore, që i krijonte vetë gjatë breznive, përvojës së folësit i shtonte fjalë të tjera.
Aromën e fjalëve të përftuara drejtpërdrejt nga natyra, pa ndërmjetësinë e përvojave, e ka poezia e Jeronim De Radës. Nuk është rasë e paqëlluar kjo. Para se të shkruante kryeveprën e tij “Këngët e Milosaos”, poemë apo roman fragmentar në vargje, De Rada përmblidhte “Rapsodi të një poeme arbëreshe” duke besuar se të parët e tij shekuj të shkuar, kishin mbërritur në brigjet e Apenineve duke marrë me vete, në mos një “Iliadë”, të paktën një “Odise”. Krijimtarinë e De Radës, të përshtatur në shqipen e sotme, gjithmonë e kam shijuar të plotë vetëm duke lexuar, në faqet kundruall, edhe versionin origjinal në arbërisht. Është një shqipe e hershme, ku çdo fjalë që zë vend rishtas në kontekstin poetik, përkëdhelet nga poeti, siç e përkëdhel foshnja çdo fjalë të re që zë vend në të folurit e tij.
Shqipja arbërishte e Jeronim De Radës dhe, pas tij, e Gavril Darës, Zef Serembes, Zef Skiroit dhe të tjerëve, u pasua nga shqipja e vetë truallit. Erdhi më 1886 Naim Frashëri me “Bagëti e bujqësi”, poemën lirike më të pavdekshme në letërsinë shqipe. Më 1881 ishte shkruar shqyp poema e përjetshme e kushtrimit kombëtar “O moj Shqypni” e Pashko Vasës. “Bagëti e bujqësi” është poema e Atdheut dhe askush tjetër nuk e shkroi as nuk e shkruan dot poemën e Atdheut pas Naim Frashërit. Për herë të parë në poezi u shqiptua “Shqipëri, o nëna ime”. Naimi as që përfytyronte që vargje të poemës do të këndoheshin me çifteli në shqyp “O Shqipni, o nana ime”. Poeti i “Bagëti e bujqësi” do të shkruante, pa shumë mëtime artistike poemën epike, me temë kombëtare, “Istori e Skënderbeut”, ku do të ndriçohej, për herë të parë, figura e Heroit Kombëtar. Do të shkruante poemën tjetër epike “Qerbelaja” në një kohë kur bektashizmi ishte një drejtim shpirtëror shumë në modë në Perandori, e cila nuk u ribotua asnjëherë gjatë diktaturës. Të trija poemat shpalosnin edhe filozofinë prijëse të Naimit. Poeti ynë kombëtar, bilibili i gjuhës sonë, më i dashuri i shqiptarëve në të gjitha kohërat, ndër krijuesit më të hyjnizuar edhe gjatë diktaturës, ishte edhe ndër krijuesit më të censuruar gjatë gati një gjysmë shekulli. “Lulet e verësë”, vëllimi poetik shqip më i rëndësishëm, nuk u ribotua asnjëherë gjatë diktaturës.
Atë që nuk mund ta bënin ushtri të tëra, më të fuqishmet e më modernet e kohës, e bëri Naim Frashëri. I vetëm filli, ai e çliroi shqipen (shqypen) nga zgjedha e fundit, nga zgjedha pesëshekullore e otomanishtes, e cila pasonte zgjedhat e mëparshme të gjuhëve të fqinjëve tanë robërues.
Gjergj Fishta, poeti ynë tjetër kombëtar, shkroi shqyp poemën epike kombëtare “Lahuta e Malcis”. E shkroi për lahutë. E di që kjo fjali i shkon përshtat një vepre muzikore. Fishta nuk e shkroi me vargun e epikës legjendare, e shkroi me vargun e epikës historike dhe me një pasuri të madhe rimash, me një fjalor që ai e merrte drejtpërdrejt nga goja e popullit, e merrte pa ia hequr lëmashkun vetëmbrojtës nga shekujt e gjatë dhe e ngrinte në lartitësitë më të mahnitshme artistike. E merrte nga goja e popullit për ta kthyer sërish tek goja e popullit. Me epikën, lirikën, ndoshta më shumë se me gjithçka, ai me satirikën e tij të pashoqe bëri një revolucion të madh në gjuhën tonë. Nëse, me censurimin e Naimit, shqipes i është bërë një dëm i madh, me ndalimin e Fishtës për gati pesë dekada rresht, shqipes i është bërë një dëm nga më të pandreqshmit.
Edhe Ndre Mjeda, i përkorë më shumë se të gjithë në përkryerjen e formës artistike, e nis poemën “Andrra e jetës” me një strofë që mund të këndohet me çifteli: “Molla t’kputuna nji deget/, Dy qershia lidh n’nji rrfânë/, ku fillojnë kufijtë e geget/, rrinë dy çika me një nânë.” Vendin e fjalëve, ritmin e diktuar nga dy metaforat më origjinale të poezisë sonë, me paralelizmin figurativ, pohues sa dhe mohues, Mjeda individualizon gjeografikisht hapësirën e poemës në veriun më të skajshëm, diku shumë më në veri se Nishi i sotëm, aty ku nis të thuhet “çika” e jo “varza” as “vajza”, duke na dhënë edhe poemën lirike filozofike më të përjetshme.
Për fat të mirë, Mjeda nuk u ndalua, siç u ndalua Fishta. Madje, ndoshta ngaqë ishte aq i fortifikuar në përkryerjen e formës, u censurua më pak se Naimi e ndoshta edhe më pak se Migjeni. Ai pati ndikim tek poetët e veriut si Esad Mekuli, Arshi Pipa, Martin Camaj, Enver Gjerqeku, Din Mehmeti, Anton Papleka, Frederik Rreshpja e tjerë.
Nëse etërit tanë të përveçëm të poezisë, mund të ndaloheshin apo të censuroheshin, etërit tanë të paemër të poezisë, që nga autorët e kryeveprave të tilla si “Fuqia e Mujit”, “Martesa e Halilit”, “Vaji i Ajkunës”, “Trim mbi trima Gjergj Elez Alia” e tjerë, nuk mund të ndaloheshin, nuk mund të censuroheshin.
John Hollanderit, në vështrimin e tij për poezinë, ia tërheq vëmendjen dukuria e paradokseve në poezi. Ai përmend vargjet e poetit latin Catullus: “Unë urrej dhe dashuroj. Ti më pyet: “Si është e mundur kështu?”/ – Unë nuk e di, por unë e ndjej dhe bie e vdes.” Kritiku komenton: “… paradoksi i të qenit në dashuri dhe “në urrejtje” njëkohësisht duket i pamundur logjikisht, por një përvojë tmerrësisht reale; poema gjithsesi ngulmon se, në mënyrë që të shprehen ndjenja të caktuara, gjuha nuk mund të ketë kuptimin e zakonshëm.”
Një përkryerje të paradokseve të ndeshura brenda vetë fjalëve të përbërë (vrermjaltë, flakëvesë, qiellhapsanë), siç e vënë re edhe kritikët, e ndeshim në vargun e katërt të rubaisë së 30-të Omar Khajamit, përkryer nga Fan Noli:
Rënkonj e psherëtij, se s’të kam pranë,
M’u çuar zëmra, vojtjet mënt s’më lanë,
Askujt s’ia qaj dot hallin, djall’ o punë:
Vrermjalt’ e flagëves’ e qiellhapsanë!
Paradoksi është dukuri e dendur në poezinë me të cilën unë jam rritur që fëmijë. Kemi paradoksin e famshëm “Fort po ndrit ai diell e pak po nxe” midis dy pasojave kontraste, në aspekt sasior pastaj cilësor, mes tyre që burojnë nga i njëjti shkak njëherësh.
Kështu kemi edhe paradoksin e dy cilësive të kundërta, plotësisht mohuese, pra edhe krejtësisht përjashtuese ndaj njëra-tjetrës, por të përjetuara në një mënyrë të tillë që i pajton logjikisht ato: “Njanën dorë në gjoks ia çova,/ aty gjeta nja dy molla/ idhtë si mjalta e zi si bora/. Në gojë i pata e n’bark s’i çova, /Natës së vorrit ia kujtova.” Nga një përshkallëzim i paparë paradoksesh dhe metamorfozash përshkohet poezia “Mori drandofillja e bardhë”:
Mori drandofillja e bardhë!
Kúr mora gjethin në ty,
Mora detin-o me sy.
Në mjedis të detit-o,
Ish nji lis i vogël-o.
Sá i vogël lisi ishte,
Sá tê madhe hije kishte.
Kú mrizojshin nândë grigjë,
Nandê grigjë me nândë kumbonë,
Të gjith nji vashë po i rrotullon.
Me nji thupër xên lejthin,
Na i rá manarit në sy.
Pikoi lodja e rá në dét;
U ngri deti akull-o;
Mbeten barkët shakull-o;
Barkaxhisë na i rá lëngimi;
Lypte gjana qi nuk ishin:
Lypte mish leprit të thînët,
Lypte djathë fëllanxe t’ butë,
Lypte vashën virgjineshë.
Një paradoks të tillë e ndeshim te poezia e De Radës “Mbiu, mbiu nërënxa në det”: “Sa e vogël ish nerënxa/ Sa të madhe e bëri hijen”.
Paradoksin ndërmjet dukjes së vogël dhe bëmës së madhe e ndeshim te këto vargje fëminore:
“Kacol Mini sa nji arrë/
I nget kiet ndopër arë”.
Sipas bestytnisë popullore, prindërit i ishin lutur Zotit t’ua jepte një djalë qoftë ai edhe sa një lende lisi apo sa një kokërr arrë. Zoti ua dha djalin siç e kërkuan, sa një kokërr arrë, njerëzit mahniteshin kur shikonin si lëronin mrekullisht qetë në arë pa njeri.
Për herë të parë jam përfshirë në trillimet poetike në bjeshkë, me bashkëmoshatarët e mi të vegjël duke improvizuar këngë për boronicat:
Boronica, borokaça,
Hej kurrkujna mos ia dhaça.
Vetit as mbretit,
As nan’s Mehmetit,
As nan’s Alisë
As brinit t’dhisë…
Improvizimet vazhdonin duke përmendur të gjithë emrat e meshkujve të farefisit, kështu që kërkoheshin rima pa fund, gjithnjë duke i filluar me mbretin dhe duke vazhduar me brirët e kafshëve. Briri në përfytyrimet popullore është rebusi, është enigma e pazgjidhshme, është diçka që zëvendëson etj. etj. Në këngët e kapuçave, për shembull, pasi tallin e përqeshin humbësit, pala e fituesve, pas vargjeve rituale “a po i falim a s’pi falim/ dalshin mëç e marrshin malin” i vë përkohësisht pikë tekstit të vet me vargun e pakuptim “brini i dhisë”, që nënkupton se mund të vazhdojmë me të tilla deri në mëngjes a deri nesërmbrëma, por hë për hë po e lëmë me kaq.
“Brini i dhisë” ndeshet edhe tek poetë si Martin Camaj apo Azem Shkreli dhe atje ka kuptimin e së mrekullishmes së papërfytyrueshme, të pathënshme.
Edhe këngët e boronicave marrin karakter tallës, shpotitës ndaj fëmijëve të bjeshkëve të tjera, edhe ata mbledhës të boronicave:
“Thmija tjerë po vijnë tyj kndue
Desh e dathë e kryeshtrue”
Apo:
“Thmija tjerë të panafakë,
Iu lén dielli bythprapë
Herë në cillë e herë në darkë”
Apo:
“Thmija tjerë po vijnë livadhit
Leshin ballit si t’magarit.”
Në ritualet e rënies së dhëmbëve të vjetër për t’u zevëndësuar me të rinj, fëmijët recitonin këto vargje:
“Sorrë, sorrë, ngranatorrë!
Merre këtë dham t’vjetër
E ma jep nji dham t’ri
T’ha me tâ buk’ e djath, e lajthi.”
Fjala “ngranatorrë” ka pasur dikur kuptim, por e ka humbur dhe fëmija i jep rëndësi rimës e nuk do t’ia dijë për kuptimin e fjalës.
Në të dalë të pranverës besohej se, nëse e dëgjoje qokthin, ( i cili këndonte në të perënduar të diellit), duke qenë këmbëzbathur, gjithë pranvera dhe vera do të të shkonte këmbëzbathur. Dhe fëmijët ia recitonin qokthit këto vargje:
“Qokth, qokth!
Ti n’therrë e n’murriz,
Û në plaf e n’plis.
Ti n’therrë e n’gurë
Û në plaf e n’pëlhurë.”
Skifterët, të cilët janë rrezik për pulat, sidomos për zogjtë e vegjël, tallen kështu:
“Orli, orli, kaçubet,
Po me t’ra, a bërtet?
– Nuk bërtas as nuk vikas,
Hypi n’lis e t’bâj me gas.”
Korbi është mishërim i ndjellakobeve, prandaj fëmijët recitojnë mallkimin:
“Korb, korb,
E hângsh kryet tat
Si e kie mâ ngat
E bâfsh tân cop’e gjak!”
Me vargje poetike i tërhiqet vëmendja pulës që të mos vonohet për t’u kthyer në kotec:
“Mori pulë me kaçarotë,
Mos dil jashta me kullotë,
Se t’zën terri
E t’han bubzheli…”
Kur humbet diçka që është vështirë të gjendet, lidhen disa fije bari me një pé të hollë dhe iu kërkohet të mos e mbajnë fshehur gjënë e humbur:
“Kashtë, kashtë,
Bythjashtë,
Qite jashtë,
Se ta pashë.”
Në bjeshkë, ku mjegullat, sidomos nga fundi i verës bëheshin të pranishme e të mërzitshme veçanërisht për fëmijët, ata i recitonin:
“Ik jezer, se të flliqa,
I kam qelet e t’i ngjita.
Ik jezer me gaçarrëma,
Se të flliqi bytha jëme.”
Fëmijëve iu ndodhin ekzema të lëkurës, të cilat në gjuhën popullore quhen “rropullarë” dhe nënat e tyre iu recitojnë disa herë kështu:
“Rropullari me nând kamë.
Nandë jo, po tetë.
Tetë jo, po shtatë.
Shtatë jo, po gjashtë.
Gjashtë jo, po pesë.
Pesë jo, po katër.
Katër jo, po tre.
Tre jo, po dy.
Dy jo, po nji.
Nji jo, po asnji”
Ne fëmijët recitonim edhe këto vargje, të cilat, për ata që nënat i kishin lënë jetimë në moshë të vogël, ishin tejet prekëse:
“Nâna jëme,
Tâmli i dhëne.
Nâna jote,
Tâmli i love.”
E pashpjegueshme është kjo poezi që, gjatë lojërave, e kam recituar përmendsh kushedi sa herë me fëmijët e tjerë:
“Mini, mini, kokovata
Rash’ n’ Gjakovë, bleva tri shpata,
Tri të zeza, tri të bardha.
Kur shkova te molika,
Gjeta qenin pika pika:
– Çou o qen, me m’përcjellë!
– Û nuk muj, o shytamel,
Se e kam gruen pezmatore,
Si m’i rue qato rë,
Sikur pela që ha frë.
Pela muer rrugën,
Ra n’katund të pulës,
Kâxhi ngrehi shpatën:
Mos o kâxh, se t’vrasin,
Motrat të kajshin,
Vllaznit n’vorr të shtifshin
E vorret të përbifshin.”
Poezi të tilla jo vetëm mbeten me lehtësi në kujtesë, por edhe e zhvillojnë fantazinë fëminore dhe vazhdojnë ta mahnitin njeriun gjatë gjithë jetës. Si hollësitë me kafshë, nga miu, tek qeni, pela, pula, gjeli, si hollësitë me detaje të natyrës molika, retë, si hollësitë jetësore nga ato më të rëndomtat deri tek më tragjiket dhe rrënqethëset e bëjnë të pashlyeshme mbresën që krijon kjo poezi. Katër vargjet e fundit unë i kam shndërruar në refren në poemën time “Deli Pjetra Krahbardhë” (1978) kam ndeshur në ato kohë e më vonë me interpretime të tmerrshme nga botuesit, më është dashur t’ia nënshtroj censurës së tyre dhe nuk kam arritur ta botoj as të plotë, as në origjinalin e vërtetë.
“Dihet mirëfilli se misioni origjinar i fjalës në poezi është mbrojtja e njeriut dhe e kolektvitetit njerëzor, në radhë të parë, mbrojtja e shëndetit shpirtëror të tyre, pastaj e shëndetit fizik, e qeniesisë. Këtë mision kaq të shenjtë ajo e ka realizuar përmes ndjeshmërive që fiton kur bëhet e pranishme në poezi për të parandjerë të fshehtat në të sotmen dhe në të ardhmen, përmes aftësisë për t’i parathënë fatet njerëzore dhe për të ndikuar në rrjedhat e fateve. Fjala, duke përsëritur në një varg apo njësi më të madhe poetike, duke ftuar rrotull saj pasthirrma, jehona të tingujve, përfytyrime, ritme ka mundur që të çojë frymën, përkatësinë në rendin njerëzor ndër objektet jonjerëzore. Kështu poezia është shndërruar në ritual që ia prapon njeriut, me magjinë e saj, rreziqet, armiqtë, vdekjet, sëmundjet, orët e liga, fatkobet. Ky tipar i zanafillës është përsëritur më madhërisht sa herë që fatet e njeriut, të kolektiviteteve, popujve, kombeve kanë shkuar ndër zgripe të humnershme.
Rituali i fjalës është bërë tipar krejt i dukshëm në poezinë e sotme shqipe në Kosovë. Ajo, duke i qëndruar në roje njeriut, popullit, bën çdo gjë që e ka të mundshme që ky të mos preket, së pari, nga epidemitë botërore që synojnë venitjen e njeriut. Së dyti, t’ia ruajë konstitucionin kombëtar, duke ripërtërirë gjithë qenien e këtij konstitucioni qysh prej ilirit të parë. Së treti, ta ruajë dhe ta shpëtojë nga mjedisi armiqësor që synon të rrezikojë ekzistencën fizike të njeriut dhe të kombit. Për ta shërbyer sa më mirë misionin e vet, fjala në poezi ndërton kodin e vet të sinjaleve, ku çdo njësi leksikore, fonetike, gramatikore, fjalëformuese, madje edhe sintaksore priret të shndërrohet në simbol. Kjo prirje në poezitë e kombeve të tjera, kur është tepruar, e ka shkëputur poezinë nga populli, e ka shndërruar atë në tekst akademik gramatikor, që nuk komunikon me askënd.”
Me këto dy kryeradhë, që i përmend këtu, nga hyrja në studimin “Poetika e simbolikës (Në poezinë e sotme të Kosovës)”, shkruar më 1986 si temë e kursit pasuniversitar (master), dhe botuar në numri 10 të revistës “Nëntori” 1990, dua të them se vetëdija ime e kristalizuar për misionin e fjalës në poezi është shumë e hershme.
POETI LAUREAT
Në Shqipëri, që nga fundi i vitit 2019, ka filluar të jepet emërimi “Poeti Laureat”. Pa dashur të hyj në analizë të dukurisë, karikaturë si gjithçka tjetër që e mban vulën e regjimeve të Tiranës, do të ndalem, pa shkuar më larg, te rëndësia e një misioni të tillë në qytetërimin e sotëm perëndimor.
Enciklopeditë sqarojnë se Poeti Laureat në Britaninë e Madhe është titull i poetit zyrtar, emëruar nga sovrani (Mbreti ose Mbretëresha, shënimi im S.B.) dhe tradicionalisht i përcaktuar të shkruajë vargje përkujtimore për raste të oborrit mbretëror ose për raste kombëtare. Poeti Laureat emërohej për jetë. Ai përzgjidhej nga një zyrë e posaçme. Kjo përfshihej në Royal Households, e përbërë nga një mori departamentesh në shërbim të anëtarëve të familjes mbretërore. Aktualisht Poetin Laureat e emëron Mbreti me propozim të kryeministrit të Britanisë. Kurorën laureatit ia dorëzon gjithnjë vetë Mbreti.
Nga Shekulli XIX titulli është konsideruar më tepër si titull nderi se funksional dhe mbajtësi e vazhdon normalisht karrierën e tij. Ndonëse poetët e oborrit janë të rëndomtë në historinë angleze, sqarohet më tej, pozita aktuale e tyre nuk u përcaktua deri më 1790. Misioni tradicional i tyre nuk u pëlqye nga poetët më të mirë si Thomas Gray, Samuel Rogers apo Sir Walter Scot. Më vonë poetë si William Wordsworth apo Alfred Tennyson i dhanë nder dhe dinjitet titullit.
Ted Hughes që ushtroi mandatin nga viti 1984 deri më 1998 ishte Poeti i fundit Laureat britanik që e mbajti titullin deri në fund të jetës. Pas vdekjes së Ted Hughes titulli mbahet për dhjetë vjet. Nga viti 1999 deri më 2009 ishte Andrew Motion. Prej vitit 2009 deri më 2019 ishte Carol Ann Duffy. Prej vitit 2019 është Simon Armitage.
Të gjithë poetët laureatë britanikë janë të përfaqësuar me zërat e tyre përkatës në Enciklopedinë Britanike.
Në Britaninë e Madhe, pra, Poeti Laureat do kuptuar si senator i përjetshëm i poezisë, një status që meriton dhe ia vlen të ëndërrohet e të synohet nga çdo poet i vërtetë. Këtë status ta jep karriera e sukseshme, nuk janë koniunkturat ato që e vendosin atë. Kush e merr këtë titull, që në të gjallë të tij, zë vend njëherë e përgjithnjë në hierakinë e poetëve, krijimtaria e tij zë vend përgjithnjë në historinë e letërsisë.
Deri këtu mund të themi se ky titull i motivon poetët për ta parë poezinë jo vetëm si hoby të jetës, por edhe si mision, si profesion të jetës, si veprimtari krijuese shpërblyese. Ky titull i motivon edhe lexuesit profesionistë të poezisë. Pra, ky titull ka rëndësi të madhe në bashkëkohësi, për të shpërblyer krijuesit e vërtetë dhe krijimtarinë e vërtetë, për ta konsoliduar hierarkinë e poezisë në raport me shkrimet e tjera letrare dhe në raport me artet e tjera bashkëkohore në përgjithësi.
Jashtë Britanisë titulli Poet Luareat është dhënë si shpërblim për arritjet në këtë fushë. Në SHBA titulli është themeluar nga Kongresi më 1985, ai quhet consultant, pra këshilltar. Detyra kryesore e Poetit Luareat është të japë leksione, të bëjë lexime publike, të këshillojë Bibliotekën e Kongresit për programet e saj letrare dhe të rekomandojë poetë të rinj në arkivin e Bibliotekës. Robert Penn Warren u emërua i pari poet laureat zyrtar i SHBA më 1986, pasues ishin Richard Wilbur më 1987, Howard Nemerov më 1988, Mark Strand më 1989, Joseph Brodsky më 1991, Stanley Kunitz më 2000, Billy Collins 2001, Luoise Glück 2003, aktualisht është Ada Limon.
Tradita e Poetit Laureat është e përhapur në të gjitha shtetet e SHBA, si dhe në shumë qytete të mëdha e në shumë rajone të shteteve. Prej vitit 2017 është themeluar edhe titulli Poet i ri Laureat i SHBA.
Kjo traditë vjen nga antikiteti dhe, me ndërprerje të shkurtëra a të gjata është dhënë e jepet nga shumë vende të Evropës dhe të Botës. Fakti që kjo traditë është sot më e përhapur dhe më e modës se kurrë tregon sa rëndësi iu jep qytetërimi bashkëkohor poezisë së vërtetë dhe poetëve të vërtetë.
Poezia, kundruall llojeve të tjera të shkrimeve letrare apo arteve të tjera, është arti më vetmor, njëkohësisht arti më popullor nga pikëpamja e atyre që mëtojnë se e lëvrojnë atë. Vështirë mund të ketë njeri që di shkrim e këndim të mos ketë provuar të shkruajë poezi. Meqë ajo thuret me vargje dhe ato është më e lehtë për t’u renditur në fletën e bardhë, është më e vështirë që thurësit e vargjeve ta bindin veten për t’u tërhequr nga kjo zeje se në rastet e aspiruesve për prozatorë apo dramaturgë.
Përkundër ushtruesve të panumërt të vargut, çka jep përshtypjen e rreme se poezia është më popullorja, më masivja ndër fushat e tjera të krijimit, në të vërtetë, është më elitarja ndër të gjitha shkrimet e tjera krijuese. Aq sa është elitare, poezia është edhe elitarizuese, pra është më elitarizuesja. Ajo është e para që ia dha dorën njerëzimit drejt arteve. Është e para, duke filluar nga ninullat, që ia jep dorën njeriut drejt arteve.
Roli më hyjnor i poezisë është ai i afirmimit të parreshtur që ajo ua bën njësive përbërëse të gjuhëve përkatëse. Ndryshe nga poezia burimore, që e kryen këtë rol ngadalë, poezia e kultivuar e kryen rolin e saj hyjnor ndaj gjuhës në të cilën është krijuar me shpejtësi të shumëfishtë. Sa më e lartë të jetë poezia e kultivuar artistikisht, aq më hyjnore është ajo në shërbimet që ia bën gjuhës. Shqipja nuk i ka të dokumentuara fazat e saj të ilirishtes apo më të hershme se ilirishtja, siç i kanë, për shembull, gjuhët neolatine të dokumentuara fazat e tyre të latinishtes së hershme, të mesme apo të vonë. Në fjalorët e sotëm të këtyre gjuhëve, ku shënohet edhe historia e shkrimit të secilës njësi gjuhësore (fjalë, formula urimesh, lutjesh, mallkimesh, formanse të ngurta sintaksore, senteca latine, proverba), gjejmë se ato janë afirmuar pikërisht nga poetët, pikërisht nga poezia. Shqipes ende i mungojnë përpjekjet e gjuhëtarëve për të pasur në fjalorët historinë e fazës së dokumentuar të gjuhës sonë që nga “Meshari” i Gjon Buzukut, ku do të dilte edhe roli i çdo poeti e çdo lëvruesi tjetër në pasurinë shprehëse të shqipes. Dhe, prej këndej, do të dilte edhe dëmi i madh, gati gjenocidal, që i është shaktuar shqipes duke ndaluar pjesërisht ose tërësisht korifejtë e letërsisë shqipe.
Poezia është edhe arti më i pakomercializueshëm. Është e vetmja që nuk e pasuron krijuesint e saj. Për ta ruajtur të panjollosur këtë shenjtëri të poezisë, është e domosdoshme të gjenden mjetet e duhura në çdo vend për të vlerësuar dhe shpërblyer poetët e vërtetë, poezinë e vërtetë. Është e domosdoshme që t’i mundësohet çdo brezi të lexuesve të shkojnë e ta gjejnë rrugën drejt poezisë së vërtetë bashkëkohëse.
Edhe në kuptimin që ka Poeti Laureat në Britaninë e Madhe, edhe në kuptimin që ka në SHBA e kudo tjetër, ky titull shpreh interesimin e çdo vendi, çdo shoqërie për ta ruajtur poezinë e vërtetë nga industrializimi dhe nga ndotjet që krijon industriralizimi kudo që prek.
Roli i Poetit Laureat dhe ndikimi i tij burojnë që nga instanca përzgjedhëse. Nëse Poeti Laureat identifikohet (njëjtësohet) me shijet e trasha të disa njerëzve të besuar të një regjimi, ose, nëse identifikohet nga konflikte interesi me kreun e qeverisë që e jep atë titull, qysh aty Poeti Laureat realisht është i zhveshur nga të gjitha cilësitë që i përmban ky titull. Dhe çka është prishur që në themel është e vështirë, ndoshta e pamundur të ndreqet më vonë.
Në periudhën e diktaturës, vlerësimi zyrtar më prestigjioz ka qenë çmimi i Republikës (i parë, i dytë, i tretë). Ky çmim jepej periodikisht, për vepra dhe realizime të veçanta, nga Këshilli i Ministrave me firmën e Kryeministrit dhe shoqërohej me shpërblime financiare për shkrimtarët, artistët, shkencëtarët. Të gjithë ata e ato që kanë fituar këtë çmim të paktën një herë, thirreshin laureatë të çmimit të Republikës dhe kanë zërat e tyre në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar.
Në këtë periudhë ka pasur prirje për të nxitur dhe mbështetur profesionizmin edhe në poezi, krahas fushave të tjera të krijimtarisë. Mund të ketë pasur një a dy poetë që kanë dalë në profesion të lirë në atë kohë, ndërkohë që prozatorët, dramaturgët, piktorët, skulptorët ishin të shumtë. Lejet e gjata krijuese, oraret e reduktuara, të cilat i përfitonin edhe poetët, mund të konsiderohen si profesione të lira të pjesshme.
Katalizatore e këtyre dukurive, me të metat dhe meritat e saj, ishte Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë. Pasi ndërtesën dhe funksionet e saj i mori e ashtuquajtura ministri e Kulturës, një tempull famëkeq i kultit të mediokritetit në këto dekadat e fundit. Ajo tashmë është shuar, por zgjatimet që la ajo pas, shushunjat dhe shushunjët që marrin çmime, që promovohen, që përzgjidhen për konkurrime rajonale e ndërkombëtare, që përkthehen në gjuhë pas gjuhe të huaj, kanë mbetur nën hyqmin e së njëjtës ndërtesë. Këto zgjatime të përbindshme ua kanë bërë shërbimet më të dëmshme letërsisë, arteve, kulturës shqiptare, e kanë sëmurur, e kanë trashur shijen ndaj arteve, e kanë zbehur, dembelosur, lodhur e zvjerdhur, e kanë ngathtësuar, e kanë qullur vetëdijën artistike të shqiptarit të sotëm.
VARGU I BARDHË
Hollander i referohet Thomas Stearns Eliotit, i cili në esenë “me ndikim “Poeti dhe talenti individual” argumentoi se për një poet të vërtetë poezia e së shkuarës duhet të jetë pjesë e individualitetit të tij. Më tej Hollander thellohet duke sjellë mendimin e John Dryden, i cili në Shekullin XVII ngulmonte se “poetët janë bij të poetëve të mëparshëm”. Kritiku bashkëkohor Harold Bloom, (përmendur nga Hollander), në kritikën e tij “Ankthi i ndikimit”, bazuar në teorinë e Drydenit, flet për kompleks marrëdhëniesh midis poetëve dhe etërve të tyre letrarë me disa ndijime të theksuara e disa të tjera të ndrydhura.
“Pas Homerit dhe autorëve origjinalë të “Zanafillës” dhe “Eksodit” poemat më origjinale priren të aludojnë tek të tjerët. Virgjili fillon Eneidën me vargun e parë të Odisesë “Iu këndoj armëve të burrit i cili i pari nga brigjet e Trojës…”. Vargu i parë i “Parajsës së humbur” të Miltonit “Things unattempted yet in Prose or Rhime… është edhe vargu i parë i poetit të Rilindjes Italiane Ariosto, në “Orlandi i tërbuar”: “Cosa non detta in prosa mai in rima”.”- argumenton Hollander duke sjellë shembuj të tjerë të kësaj natyre deri tek poezia bashkëkohore.
Dhimitër Shuteriqi, sigurisht, kishte parasysh edhe teori të tilla kur thoshte për mua se vij “nga tradita më e mirë e poezisë së veriut”. Dhe me këtë ai kuptonte poezinë e Fishtës, të Mjedës dhe të Migjenit. Fishta nuk mund të ndikonte te unë, sepse e kam lexuar tepër vonë. Diçka të tillë ka synuar mësuesi im i letërisë i klasës së pestë, Rifat Zyberi, nga Kosmaçi i Shkodrës kur më kërkoi t’i mësoja përmendsh të gjitha poezitë e Migjenit. Unë i mësova ato përmendsh, por Migjeni nuk ndikoi te unë ngaqë ishte më shumë poet i qytetit dhe ishte më shumë mohues se pohues i realitetit, çka binte ndesh me frymën e kohës kur formohej individualiteti im. Te unë ndikoi Mjeda. Kam shënuar në një nga intervistat e mia se në verën pas klasës së gjashtë kam provuar të vijoj aty ku mendoja se e ka lënë Mjeda poemën “Andrra e jetës”, e cila më dukej sikur i kishte vendosur ngjarjet në mjediset natyrore dhe njerëzore të malësisë së vendlindjes sime.
Unë e përqafova që herët vargun e bardhë. Në teoritë e letërsisë cilësohet si “varg i parimuar” që iu përmbahet të gjitha rregullave të tjera të poezisë me rimë, por që priret më shumë se ajo te intensiteti artistik, tek ritmi, tek eufonia (bukurtingëllimi). Sipas studiuesve, tri të katërtat e poezisë origjinale në anglisht është e shkruar me varg të bardhë.
Vargu i bardhë është vargu i ciklit të kreshnikëve, djep i të cilit është malësia ime, i krijuar për t’u kënduar me lahutë. Vargun e bardhë të kultivuar e kishte filluar me sukses poeti Anton Papleka, çka ka pasur ndikim vendimtar te unë. Ndërkohë botohej “Fijet e barit” e Walt Whitmanit, “Mëhallat e botës” të Janis Ricosit, poezi të veçanta apo cikle me poezi të poetit Federico Garcia Lorca. Këto ishin të gjitha ndikimet që mund të arrinin deri te unë në atë kohë. Ndërsa kolegë të brezit tonë të viteve ’70 që jetonin në Tiranë apo në qytetet e mëdha të vendit mund të ndikoheshin nëpërmjet qarkullimeve të samizdateve edhe nga poetë të tjerë të huaj bashkëkohorë. Si samizdat mua më ka rënë në dorë në atë kohë nga nga versionet e poemës “Kamadeva” të Lasgush Poradecit. Qarkullonin dorë më dorë edhe kopje librash të ndaluar të cilët shkonin për karton në fabrikën e Lushnjës. Në një mënyrë të tillë mua më pat rënë në dorë libri i ndaluar poetik “Më jepni një emër” i Fatos Arapit.
Moikom Zeqo, në një intervistë të 5 tetorit 1995 “Poezitë e ndaluara 1970-1973”, thotë për poezinë e brezit të viteve ’70: “Asnjë terapi ideologjike nuk e zhduk poezinë. Nëse nuk do të kishim një hiatus artificial, në vitet ’70, që vazhdoi edhe dy dekada të tjera, poezia shqipe do të kishte ecur shumë më përpara. Për historianin e letërsise vitet 1970-74 kanë rëndësi të veçantë: mbas hopit poetik të viteve ’60 kemi një hop të dytë, jashtëzakonisht të rëndësishëm.” Karakteristikat e kësaj poezie, sipas Moikomit, janë: “Kodi i saj synonte një status më estetik, ku metafora ngrihej mbi krahasimin, ku lakonizmi e eliptizmi konstruktonin imazhet, ku identiteti njerëzor shmangej nga estradat politike e pllakatizmi, duke e bërë meditimin të ngrihej në nivelin e artit poetik evropian.
Kjo poezi qe heretike ndaj dogmës së socrealizmit (term i Oruellit) e kërkonte me këmbëngulje mjete e shprehje të pazakonta. Kjo përvojë nuk qe një ekpseriment i rastit, një aksident.”
Pajtohem absolutisht me përfundimin që nxjerr Moikomi në fjalinë e mësipërme dhe me të gjitha argumentet që çojnë te ky përfundim. Poezia e këtyre viteve ishte në pararojë të një lëvizjeje artistike dhe mendore që synonte një hapësirë të re, evropiane, perëndimore në një hap dhe në një frymë me poezinë, artin, kulturën perëndimore të kohës. Ishte, para së gjithash, një revolucion estetik, që i mohonte vitet ’60 duke pohuar më të mirën e atyre viteve.
Cikli im poetik në revistën “Nëntori” kishte lëshuar jehonën e tij. Këtë e ndjeva në Plenumin e poezisë të 14 dhe 15 marsit, për të cilin kam shkruar edhe herë të tjera. Asaj udhe, mua më takoi redaktori i poezisë i Shtëpisë Botuese “Naim Frashëri” Pandeli Koçi. Në frymën e Plenumit, mua më kërkohej ta tërheq librin. Në këtë Plenum, siç kam shkruar tashmë, për herë të parë unë përfshihesha ndër poetët më të mirë të brezit tonë. Dhimitër Shuteriqi, sa e mori vesh se jam i pranishëm, kërkoi të takohet me mua dhe ma pohoi drejtpërdrejt vlerësimin e tij. Vlerësohesha lart në raportin kryesor të plenumit si dhe pothuaj në të gjithë diskutimet. Në raport gjithashtu kritikohesha, pa emër – meqë isha më i riu ndër emrat e përmendur, duke u cituar edhe një varg nga poezia ime “Fryma e diellit” si shembull i figuracionit kozmik dhe hermetizmit. Ishin dy akuza që i trembnin thellësisht botuesit.
Në numrin 4 të Nëntorit pritej të botohej një poemë e imja. Kryeredaktori i revistës më thirri në zyrë, u ulëm tek tavolina e vogël vetëm për dy veta në një kënd të zyrës, më tha se poema ime, e miratuar për botim, nuk do të botohej. “I dëgjove kritikat që t’u bënë në raportin e Plenumit. Nuk mund të vazhdosh të shkruash ashtu, do të shkruash për shndërrimet socialiste në të gjitha fushat e jetës, për njeriun e ri që, nën udhëheqjen e Partisë, e shndërron vetveten dhe vendin e tij.”
Kjo ishte një ftesë për të hequr dorë nga poezia ime, ishte një ftesë për të dalë nga vetja ime. Dhe paralajmëronte një rrugëtim të vështirë poetik dhe një përplasje të vrazhdë me institucionin e botimit, me censurën dhe autocensurën. Mendoj se përballë kësaj barrikade jam lakuar, por nuk jam thyer. Individualiteti im mund të jetë tronditur, mund të ketë pësuar luhatje, por nuk është cënuar, nuk është prekur në thelbin e tij.
Redaktori i vëllimit më tha të shkoja në Shtëpinë Botuese dhe të tërhiqja vëllimin tim. “Të gjithë po i tërheqin vëllimet e tyre,” ma theksoi. Shkova dhe e tërhoqa. Më tha ta sillja prapë pas dy-tre muajsh. Ma tregoi recensionin e poetit Adem Istrefi, ku poezisë sime i bëhej një vlerësim i jashtëzakonshëm, dhe më porositi: “T’i kesh parasysh kritikat dhe vërejtjet që bëhen për poezinë.”
Pas plenumit të Lidhjes deri në Plenumin IV të KQ të PPSH u mbajtën plenume të komiteve të partisë në të gjitha rrethet dhe poetët e rinj u kritikuan duke ua cituar poezi të tëra, fragmente apo figuracione të shkëputura, me poetët e rinj, duke ua parodizuar poezitë e gabuara, u muarën të gjitha estradat, profesioniste e amatore, të Republikës, gjithë opinioni. Pa përmendur artikujt e panumërt që mbushën shtypin letrar, organet e tjera të përditshme apo periodike të shtypit.
Për t’i shpëtuar krijuesit e rinj nga kthetra dhe panxhat e ndikimeve të huaja borgjezo-revizioniste u arrit deri aty sa të anulohej botimi i Lorkës, të pezulloheshin për një periudhë të gjatë edhe Ricosi, Eluari, Aragoni, Neruda, Brehti. U hoqën nga programet universitare edhe Remarku, Drajzeri e Hemingueji.
Jam krenar që i përkas brezit të poetëve të viteve ’70. Nga radhët tona ne kemi kolegë të pushkatuar, kolegë të burgosur politikë. Ne të tjerët u sikterrisëm nëpër fshatra të largët të zonave më të thella të vendit. Disa u stepën përkohësisht, disa heshtën përgjithmonë. Por, gjithsesi, mbijetuam. Mbijetuam fuqishëm si brez vendimtar në historinë e bashkohësisë sonë.
Në këtë klimë aspak inkruajuese unë ngulmoja të botoj vëlllimin tim të parë poetik. Doja të lëshoja patjetër petalin tim të trëndafilit në Kanionin e Madh, siç thoshte Don Marquis.
“Zogu i bjeshkës” që e dorëzova në nëntor të vitit 1972 përmblidhte 70 krijime poetike, 69 poezi dhe një poemë (poezi e gjatë). Në qershor e dorëzova përsëri. Ishte e pamundur që, në një periudhë kaq të shkurtër, ta ripërtërija. Kështu që m’u desh të marr në konsideratë krjimet e mia të periudhës së Rruga-Urës. I ktheva nga gegnishtja në gjuhën letrare. Përsëri vëllimi përmbante rreth 70 krijime, dy prej tyre poema. Tashmë kisha krijime të vitit 1971, të vitit 1972 dhe më pak krijime të vitit 1973, pra, ishin të gjitha të moshës sime nga 17 deri 20 vjeç. Në gusht u lajmërova të shkoja në Shtëpinë Botuese për të parë vëllimin para se të dërgohej në shtyp. Versioni që shkonte për botim përmbante 39 krijime: 37 poezi dhe 2 poema. Do të përfshiheshin kryesisht poezi të vitit 1971, pra, të moshës sime 17-18 vjeçare, fare pak poezi të vitit 1972 dhe pak poezi të vitit 1973.
Nga 25 poezitë dërguar në “Nëntori”, prej të cilit u përzgjodhën 11 poezi, do të botoheshin nja dy poezi të këtij cikli dhe nja dy të tjera që nuk m’i kishte botuar “Nëntori”. Botohej kështu poezia “Gjakova”. Kryeredaktori Dhimitër Fullani më tha se kishte pasur ngurime për këtë poezi, por se ai kishte këmbëngulur për të, madje e kishte cilësuar si poezi me vlera të veçanta. Ia arrita që, gjithsesi, për Gjakovën, qytetin që është qendër e malësisë sime, t’i përfshij tri poezi në vëllimin tim të parë.
Ky vëllim do të kishte tirazhin 3000 (tri mijë) kopje dhe do të shitej brenda dy-tre muajve të parë në të gjithë vendin. Lexuesit e prisnin me padurim librin e autorit të ciklit poetik të “Nëntorit”. Ata mbanin patjetër parasysh se nuk mund të prisnin diçka të njëjtë me ato të revistës, sepse ndërkohë pati ndodhur Plenumi IV i KQPPSH, kështu që më shfajësonte për lëshimet e mundshme, duke pritur ata, si unë, falë edhe këtij botimi, ditë më të mira për poezinë.
Botimi i “Zogut të bjeshkës”, pritja e rezervuar nga kritika e kohës, ma bënë të mundur që të më jepej e drejta për të vazhduar studimet e larta, çka, deri pak më parë, për shkak të biografisë sime, do të kishte qenë e pamundur.
Unë isha student i vitit të parë në Shkodër kur “Zogu i bjeshkës” iu dha për seminar special viteve të dyta të letërsisë. Atëherë mendova se kjo bëhej si shenjë mirëpritjeje ndaj meje, por më vonë mora vesh se iu ishte dhënë viteve të dyta edhe në shkollat e tjera të larta.
Në konkursin kombëtar të 30-vjetorit të çlirimit të Atdheut, “Zogu i bjeshkës” mori çmimin e dytë. Kjo ndikonte shumë në famën time, m’i hapte dyert kudo që shkoja, anembanë Shqipërisë, por ndikonte edhe në xhelozinë ndaj meje, duke m’i rritur pengesat subjektive dhe duke i bërë të pashmangshme përplasjet me botuesit në shtypin e kohës.
“Zogu i bjeshkës i riu” nuk është versioni i “Zogut të bjeshkës” të dorëzuar në nëntor të vitit 1972, as versioni i dorëzuar në qershor të vitit 1973, as versioni i botuar atë vit nga Shtëpia Botuese “Nain Frashëri”. Ky është një version që përpiqet të vendosë një baraspeshë midis krijimtarisë sime të moshës 17-20 vjeçare dhe përmban krjime të viteve 1971, 1972 e 1973.
Që në intervista e mia të fillimviteve 1990 kam premtuar se do të vinte dita që ta botoja krijimtarinë time të mbetur në dorëshkrim gjatë viteve 1970-1980, atë krjimtari që nuk mund të çante në atë kohë. Kështu që, botimet e mia të krjimtarisë së re, do të ndërthuren me botime të krjimtarisë së periudhës sime të hershme, çka e ndjej për detyrë ndaj veprës sime krijuese.
Në “Zogu i bjeshkës i riu” përfshij edhe poezi nga fletorja ime dërguar në fillim të vitit 1972 poetit Moikom Zeqo. Moikomi ishte vënë në krye të poezisë së re moderniste të atyre viteve, ishte bërë shumë i dashur për lexuesin me prirje moderne, dhe unë doja që të merrja mendime prej tij për poezitë e mia. Anton Papleka po shkonte për disa ditë në kryeqytet dhe unë ia dhashë një fletore që e kisha nëpër duar ato ditë. Antoni (Ndoci) ia dërgoi fletoren Moikomit. Ishin të gjitha poezi të fundvitit 1971, kur unë kisha filluar të shkruaj poezi në gjuhën letrare dhe aty ndihen mirë gjurmët e kësaj vështirësie. Isha bërë i vetëdijshëm se gegnishtja përbënte pengesë për mua në rrugën e botimeve. Megjithatë, siç e kam theksuar gjatë kësaj eseje, unë nuk e tradhtova gegnishten, fjalorin e saj, figuracionin e saj, mendimin e saj, të cilët janë të ndryshëm e të dallueshëm nga poezia e shkruar nga toskët. E kisha bindjen, edhe pse të pashprehur, se, gjithkush që do të lexonte poezitë e mia, do ta kuptonte se këto janë poezi gege. Akademiku Gjovalin Shkurtaj shkruan kështu, ndër të tjera, në studimin e tij “Kundrime e vlerësime për poezinë e Skënder Buçpapajt”: “Hijeshia ligjërimore dhe prurja pasuruese e Skënder Buçpapajt dhe krejt poetëve të alpeve vjen jo nga “mbyllja” në dukuritë dialektore të krahinës, por, përkundrazi, nga derdhja e pandalshme e fjalëve, toponimeve dhe e frymës alpine e aq thekshëm veriore në shtratin e shqipes së përbashkët e të njësuar nga ana fonetike e morfosintaksore.”
Gjithsesi, ishte fat për mua që dy redaktorët e mi të parë, Sulejman Mato dhe Pandeli Koçi, ishin njohës të mirë dhe botues të poezisë së veriut.
Antoni (Ndoci) e kishte mik të ngushtë e të çmuar Moikomin. Prandaj unë ia besova atij fletoren time poetike. Me Moikomin u njoha nga afër në nëntor të vitit 1973, kur, si delegatë të Konferencës së Talenteve të Reja po udhëtonim nga Tirana për në Korçë. Moikom erdhi me ne tropojanët në autobus dhe, gjatë gjithë kohës, bisedoi me Antonin tema për gjuhësinë, arkeologjinë, rrymat moderne letrare perëndimore të kohës. Ishte një bashkëbisedim i përkryer intelektualësh të ditur.
Me Moikomin takoheshim më shpesh pas vajtjes sime në Tiranë për studime. Kur vinte në kryeqytet kalonte edhe nga ne tek Fakulteti Histori-Filologji. Shoqërohej me Tomorr Domin, pedagog në Institutin Pedagogjik të Elbasanit dhe Enver Kushin, mësues letërsie në Rogozhinë me Moikomin. Ma kujtonte shpesh: “E kam fletorën tënde me poezi, Skënder.” Edhe kur isha në “Drita” ma ka kujtuar disa herë. Disa muaj para largimit të tij nga jeta, Moikomi ia kujtoi disa herë tim vëllai, Mujës, poet, studiues, botues, fletoren time poetike. Kishte ndërmend t’i botonte te “Nacionali” poezitë e fletores duke e shoqëruar me një shënim të përgatitur prej tij. Por, duke e ndier se largimi nga jeta ishte gjithnjë e më pranë, ia dorëzoi fletoren Mujës, duke i premtuar se, gjithsesi, do ta dërgonte edhe shënimin e premtuar dhe të realizohej botimi i poezive të fletores. Moikomi u nda nga jeta në mënyrën më pikëlluese, i sëmurë me covid, plus sëmundjes së tij të pashërueshme, pa pasur komunikime me askënd prej njerëzve të tij të dashur.
Moikomi ka shkruar kështu për mua: “Skënder Buçpapaj (është) një poet që mund ta quaj të “vetëlindur”, me një aftësi krijuese pa përmasa.”
E ndjej edhe si borxh ndaj kujtimit të Moikomit botimin e poezive të asaj fletoreje në këtë vëllim.
“Zogu i bjeshkës i riu” është botimi im i parë poetik pas largimit para kohe nga jeta të mikut tim të shtrenjtë si vëlla Hamit Aliaj, i cili la pas vetes një vepër poetike nga më solidet dhe cilësoret. E vetmja poezi krejtësisht e re i kushtohet Hamit Aliajt.
Në fund të kësaj eseje, nuk mund të mos e rikujtoj thënien e Don Marquisit: “Të botosh një vëllim me poezi është si të hedhësh një petal trëndafili në Kanionin e Madh dhe të presësh jehonën.”
Qershor 2024
Skënder Buçpapaj
MENDIM PISHNAJE
Hamit Aliajt
I lexonim dikur poezitë e njëri-tjetrit
Ende shkrim dore.
Në këtë qiell Përjetësie
Poshtë, lart e anash nesh
Poezitë tona lexohen
Ende pa u menduar.
Shkrim dore
Gërmash – rrezesh të shkurtëra
Hëne.
Nëpërqiellorë jemi.
Nëpërqiellojmë.
Nëpërqiellohemi.
Qerpikë vajze në luginë.
Ne Qiell në Tokë.
Ne Tokë në Qiell.
Shkronja dore
Rrezesh të kolme
Grahmash të holla Hëne.
Nëpërqiellorë jemi.
Nëpërqiellojmë.
Nëpërqiellohemi.
Shkronja dore
Rrezesh të gjata Dielli,
Sokëllimash të fjollta Dielli.
Ne Qiell në Tokë.
Ne Tokë në Qiell.
2023
