“Dy kohë, dy utopi, dy autorë”
( Poema: “Bagëti e Bujqësi” e Naimit dhe poema: “Nënë Shqipëri” e Agollit, simbolika e qiririt dhe simbolika e pelegrinit”)
(Vështrim krahasues)
Te poezia e Dritëro Agollit, në mënyrë më të qartë, po të natyrshme, hasim në sintezën e karakteristikave poetike dhe jo vetëm naimjane . Poezia të përvetëson pikërisht me një qetësi të thjeshtë, me figurë jo të kërkuar, por të nxjerrë nga ambienti i motivit. Edhe pse me varg të gjatë, ajo të çlodh, duke e lexuar.
Frymëzimi i Naim Frashërit vjen e ringjallet edhe në kohët tona moderne. Njëri prej poetëve bashkëkohorë, i frymëzuar drejtpërdrejtë prej, tij është edhe poeti Dritëro Agolli .
Ky poet, konceptin poetik naimian, jo vetëm e ka përvetësuar në mënyrë të natyrshme, por edhe bota motivore e tematike mbetet e përhershme në krijimtarinë e tij.
Në të tilla kushte është gjendur edhe Naim Frashëri, kur nga pozicioni i mërgimtarit, i mbushur me mall e brengë, i këndonte vendlindjes duke e idealizuar atë: “Shqipëri! O mëma ime! Ndonëse jam i mërguar,/ Dashurinë t’ënde kurrë, zemëra s’e ka haruar” .
Kjo përbënte ne fakt një dukuri tipike të romantizmit, të cilën do ta vemë re edhe në një kohë tjetër, të ashtuquajtur si epoka soc-realiste në veprën e Dritëro Agollit: “Lermë të bie në prehrin tënd të ngrohtë,/ O hallemadhja ime shekullore!/ Të puth duart e tua, më të mirat në botë,/ I ngazëllyer të hesht me heshtje foshnjore;/ Duart e tua që u regjën nga puna” .
Rrekemi të bëjmë një qasje krahasuese mes veprave dhe të këtyre autorëve, për të hedhur dritë mbi të përbashkëtat dhe dallimet mes tyre, duke nxjerrë në pah nëpërmjet simboleve-bazë, përzierjen e kulteve të vendlindjes, tokës, natyrës, jetës, individit. Panteizmi bektashian naimjan tek “Bagëti e Bujqësi” rishfaqet edhe në vargjet agolliane “Nënë Shqipëri”, në një kohë të mëvonshme, pas gati një shekulli.
Pra, shkrihen pothuajse kufijtë kohorë dhe autorët zbresin në akohorësi. Të dy poetët krijojnë përmes vargjeve imazhin e një “Shqipërie” ideale. Zbërthimi i simbolikës së veprës, përzihet me unin filozofik të poetëve dhe sjell jo vetëm të përbashkëta, por edhe dallime specifike të cilat profilizojnë unikalitetin e veprës së secilit prej tyre.
Imagjinata poetike bën që në vargjet e Naimit Shqipëria të rikrijohet si në ëndërrimet e gjithkujt. Paralele në këtë rrafsh mund të heqim edhe për vargjet e Agollit i cili sjell në sytë e lexuesit “Shqipërinë” e ëndrrave të tij dhe jo atë reale. Pra, parë në këtë prizëm përballja e të dy autorëve do të sjellë konvergjenca idesh, strukturash poetike, mesazhe të përbashkëta.
Dhe përseri motivi i atdheut, i nënës Shqipëri, i birit, i bijve të saj, që ulen e vënë kokën në prehër për t’u çlodhur pak nga punët e rënda. Kjo poemë ngrihet mbi një arkitekturë të menduar. Ajo fillon me dëshirat e poetit për ta nënshtruar fjalën, poezinë, vijon me vizatimin e portretit të nënës Shqipëri, me bukurinë e saj mahnitëse, kalon më tej me përshkrimin e maleve: “Shkelzeni si dhëndër i kaltër pret nusën në festë./Tomor e Shpirag,/ Njëri ne hark, / tjetri me shpatë, /qëndrojmë veshur gri si shqyptarë ilirë;/ Cukali mban topuzin me krahun e djathtë,/ me gjoks nga Buna e lirë .
Naimi e paraqet malin e Tomorit si qendër e vjetër e kulteve fetare shqiptare, që e paraqet më të lashtë se Olimpin dhe që, sipas tij, rolin e qendrës së kulteve kombëtare do të duhej ta luante edhe në të ardhmen; gjuhën shqipe si gjuhë të Skënderbeut dhe, madje, si gjuhë të perëndisë, diturinë dhe shkollën prej të cilave varet përparimi i kombit; mendjen dhe moralin si mbështetje të ndërgjegjes kombëtare e të tjera .
Naim Frashëri e fillon poemën “Bagëti e Bujqësi” duke iu drejtuar maleve dhe fushave të Shqipërisë dhe, me këtë rast, duke treguar, sikundër edhe në poemat e njohura të letërsisë së vjetër greke e romake, se për çka do të këndohet në të: “Tomor! O mal i bekuar, fron i lartë, që rri Zoti, / pas fesë vjetër që kishin Shqipëtarëtë që moti, / Dhe ti Mali- Plak i lartë, që me syt e tu ke parë, /Luftëra të mbëdha shumë, e punë, që kanë ngjarë”.
Si edhe në poezinë e romantizmit europian, ashtu edhe në poemën “Bagëti e Bujqësi”, Naim Frashëri shpresh pakënaqësinë dhe shqetësimin shpirtëror të njeriut të tëhuajtur në jetën e qytetit që, për këtë arsye, e idealizon jetën në natyrë: “Mëndje! Merr fushat e malet, jashtë, jashtë nga qyteti,/ Nga brengat, nga thash-e-themet, nga rrëmuja, nga rrëmeti./ Tek këndon thëllëza me gas edhe zogu me dëshirë, /E qyqeja duke qeshur, bilbili me ëmbëlsirë,/ Tek hapetë trëndafili, atje ma ka ënda të jem,/ Bashkë me shpest edhe unë t’ja thërres këngës e t’ia thëm” .
Duke paraqitur pamjen e maleve të Shqipërisë ai do të theksojë ndikimin e të madhërishmes në subjektin poetik: “O malet e Shqipërisë, që mbani kryet përpjetë,/ Tëmerr e frikë përhaphi, përpiqni qiejt’ e retë!/ Të patundurë për jetë jini, pa kur oshëtini, /Udhëtaritë në zemrë frikë të madhe i vini” .
Pjesën e parë të poemës “Bagëti e Bujqësi”, Naim Frashëri e përfundon me një shëtitje imagjinare nëpër viset e Shqipërisë, posaçërisht nëpër qytetet më të njohura, duke përkujtuar bukurinë, lashtësinë dhe rëndësinë e tyre .
Vizatimi i hartës së Shqipërisë nga Naimi nga vjen në këtë mënyrë: A mos vjen nga Shqipëria? Apo vjen prej Çamërije, Me këto mijëra fjalë e me gjuhë perëndije?, Apo vjen nga Labërija, pra më duke kaqë trime?, Edhe fjalëtë që thua, më gëzojnë zëmrën t’ime, Q’ është thyer, bërë mijë copë, posi një pasqirë, Apo vjen nga fush’ e Korçës, nga vënd’ i mir’ e i gjërë, Pe zembrësë Shqipërisë, që del gjithë bot’ e ndjerë?, A më vjen pej Malësije, pej Skrapari, pej Dobreje, Nga Vijosa, nga Devolli, prej Vlor’ e prej Myzeqeje? Ose: “Kostur, Përlep, Follorinë, Dibrë, Ipek, e Jakovën; Mat’ e Ysqyp e Preshtinë; dhe Mirëdit’ e tetovën’ Krujënë e Skënder-Beut, q’I ka dhënë nder Shqypris, Që luftoi trimërishtë, mundi Mbrëtin e Tyrqisë” .
Duke e përfytyruar Shqipërinë nënë, Dritëro Agolli ka mundur të shprehë në mënyrën më të natyrshme dashurinë për të, ta karakterizojë disa herë edhe me dy fjalë (“hallemadhja shekullore”) apo të japë në mëyrë konkrete emocionale lidhjet e Atdheut me bijtë e tij, të shkrijë në një të vetme tokën me njerëzit, Shqipërinë me popullin shqiptar në luftë, në brenga, në këngë, në revolucion.
Qiriri, në veprën naimjane përbën një simbol-kyç, po ashtu sikundër Pelegrini tek Agolli. Simbolika e veprës së këtyre dy autorëve të çon në heqjen e paraleleve filozofike të përbashkëta.
Un-i poetik naimjan shkrihet si qiriri për të ardhmen e vendit, kërkon të sjellë dituri, të ndriçojë mendjen njerëzore, ta nxjerrë popullin nga errësira e prapambetja shekullore, duke u vetësakrifikuar për të. “Do të tretem, të kullohem/ të digjem të përvëlohem/ që t’ju ndrij mir’ e të shihni…” Nënteksti i vetëflijimit transmeton çlirimin e energjisë shpirtërore, mendore dhe fizike njerëzore, për të ardhmen e kombit.
Vetmia poetike është forcë, është shpresë. Ndërsa tek Agolli ka zhgënjim: Unë jam prej kohësh pelegrin/ udhëtar në vendin e shpresës së thyer…, shfaqet, (ndryshe nga Naimi), si idealist i zhgënjyer, në karvanin e gjatë të pelegrinëve të cilët e ëndërruan atdheun, e në rrafsh më universal botën, më të bukur dhe më pas mbetën të tatëpjetave historike. Vetmia poetike është vetmi kombëtare: Sakrificat e mëdha konotohen nëpërmjet fjalëve-çelës: i humbur, fillikat, me shami të grisur, buzë’zhur, lot’shterur, në rër’, në shpat, në shi e në diell, duke mbajtur mbi shpinë premtimin e dhënë në hirin e gjyshërve të mundur. Pra, nga nënteksti poetik, shpresa triumfon. Janë disa arsye për të cilat poeti dëshiron të vetëflijohet: “Dashuri për njeriun”: Në shpirtin tim kam dashurinë pa digjëm për njerëzinë, / “Dëshira për të sjellë dituri”: Se ma k’ënda t’u bëj mirë të mos mbeti n’errësirë,/ “Qëllimi për drejtësi”: Mirësin e urtësinë, në bëhi shokë me mua, / “Qëllimi për pastrim shpirtëror”: mbase krahët t’i përvëlon, Po dhe shpirtin ta shënjtëron.
Poezia “Fjalët e qiririt” e Naim. Frashërit, që është aq pranë një domethënije të tillë, më tepër afron një simbol për poetin misionar iluminist sesa për tipa të tjerë poetësh a për poetin në përgjithësi .
“Që t’u ap pakëzë dritë,/ Natënë t’ua bënj ditë./ Që t’u ndrinj mir’ e të shihni,/ Njëri-tjatërin të njihni./ Po të digjem me dëshirë/ Sa të munt t’u ndrinj më mirë/ Se ma k’ënda t’u bënj mirë,/ Të mos mbeti n’errësirë”.
Pelegrini është një simbol tërësisht individual, herë i hapur për të futur nën survejim një hapësirë të gjerë, për ta zotëruar atë si auditor, si arenë, herë i mbyllur e i dhimbshëm, për të dëshmuar peshën e rëndë të aksidentit.
Poezia e Agollit dominohet tërësisht nga një udhëtim i përhershëm, i pandalshëm, sepse bart fuqi në pjesën e parë të opusit të tij poetik. I pakthyeshëm dhe gjithmonë centrifugal, që vetëm ik e ik nga vetja, po kurrë nuk kthehet, sepse kthimi ndjell fatalizëm: “O mik, Mos u kthe i zgërlaqur nën strehët, Udhëtari i ikur prej vetes! Unë u gabova që u ktheva, aq herët, Tani kam prangat e heshtjes”.
Pelegrini i vonuar është një zë që i duhej prej kohësh Dritëro Agollit. Qoftë edhe për një kohë të shkurtër, ai zë sjell një ngjyrë tjetër, një timbër tjetër, një sinqeritet njerëzor dhe për herë të parë folësi i poezisë është vetëm: “Kërkoj karvanin tim në rërë e në shpat,/ karvanin që e ka ndërruar/ drejtimin me kohë,/ Ndaj në udhë jam krejt i humbur, jam fillikat/ Me shami të gris lidhur në kokë./ Për ujë buza ime u dogj u bë zhur/ Dhe sytë më shpojnë nga shterrja e lotit/ Më duhet të arrij karvanin e tretur qëkur/ Çapitur mes vapës, mes shiut e të ftohtit” .
Pelegrini është ai, që udhëton dret një vendi të shenjtë, si pjesë e një riti ose detyrimi moral, që lidhet me besimin. Këtë personazh Agolli e shfrytëzon nga ana stilistikore për ta identifikuar me vetveten, me idealistin e zhgënjyer, që kërkon shtegun e së vërtetës. Udhëtimi jepet si një figurë metaforike në lidhje varësie me kohën: Të shkuarën (Unë jam prej kohësh pelegrin..), Të tashmën (Më duhet të arrij karvanin e tretur qëkur), Të ardhmën (Dhe bart në kurriz një premtim).
Gjuha e poetit, dikur me plot optimizëm e pa dilema, një gjuhë që zgjidhte misterin me një hapje të shpejtë të daljeve dhe që servonte zgjidhje të gatshme me terpi, për herë të parë, është e ngrysur, me nota pesimizmi, pa dalje të gatshme me një mjegullim të theksuar të imazhit.
Kjo, gjuhë, duke lënë misterin pezull, rrit shumëfish rrezatimin kuptimor dhe mundësinë interpretative të tekstit.
Faktori që autori nuk e zotëron më misterin dhe nuk e di fshehtësinë e as rrugët e daljes, tregon për një tërheqje të ndjeshme të autorit, për një zbrapsje të tij dhe heqje të ndjeshme të autorit, për një zbrapsje të tij dhe heqje dorë nga kontrolli mbi të gjithë penjtë dhe frenat e kuptimeve. Për herë të aprë pushtetin e mban teksti e jo autori. Kalimi i pushtetit nga autori te teksti ka bërë fuqizimin e gjuhës, ka rritur autonominë e tekstit dhe ka flakur kanalizimin e mesazhit në një rrugë të vetme interpretimi. Folësi i poemës është ndarë nga turma: “Unë jam prej kohësh pelegrin,/ Udhëtar në vendin e shpresës së thyer,/ Jam ndarë pa dashur nga karvani im/ Mes shtigjeve nga vapa e shirat gërryer./ Unë jam prej kohësh pelegrin,/ Shtegtar i karvanit të humbur/ Dhe bart në kurriz një premtim/ Të dhënë në hirin e gjyshërve të mundur” .
Pelegrinazhi është një rrugë që ka një cak të shenjtë dhe ky udhëtim është i atillë në misterin e gjuhës së kësaj poezie. Ka të gjitha elementet që e motivojnë për të mbërritur të një pikë që e afon me hyjin. Folësi i poemës pasi cliruar nga vetëbesimi i tepruar, ka motivin, ka frikën përpara hyjit, ka vullnetin për të pranuar mëkatin, e tërheq gjakimi për t’u larë nga këto mëkate dhe ka besimin se hyji i fal të gjitha.
Si përfundim mund të themi se:
Krijimtaria poetike e Agollit në thelbin e vet është liriko-epike, ndryshe nga ajo tradicionale, që mbahej kryesisht në lavdinë epike. Ai e pruri poezinë shqipe prej kozmocentrizmit në antropocentrizëm.
Poezia e tij përshkruhet nga kulti i vendlindjes, i tokës, i bukës, i parmendës, i mjedisit, shenjtërimi i natyrës, i arës dhe bagëtisë. Në këtë tipar të poezisë së tij shfaqen gjurmë të botëkuptimit panteist bektashian. Agolli krijoi imazhin e Shqipërisë ideale.
Vepra më e rëndësishme idealisuese dhe njëherësh më e angazhuar e tij është poema “Nënë Shqipëri”. Ashtu sikur Naimi, që e dinte shumë mirë se cila ishte Shqipëria, por në poemën e tij Bagëti e Bujqësi e rikrijoi duke e veshur me bukuri imagjinare, ashtu Agolli krijoi një shqipëri poetike, si në ëndërrimet e veta. Në këtë poemë zotëron kulti i atdheut dhe përthirrja e krenarisë kombëtare.
Nënë Shqipëri u shkrua si një “Bagëti e Bujqësi” e kohëve moderne. Fryma naimjane e futurizmit romantik ndihet dpd në poemë. Agolli dëshironte të ndërtonte një Shqipëri të lumtur. Poetikisht kjo mund të arrihej ose në formën e mitit të së shkuarës, ose në formën e utopisë, kultit të së ardhmes .
Agolli bashkoi vlerat më të bukura të letërsisë tradicionale me nevojat e poezisë shqipe për modernizim në mjeshtëri. Ai afirmoi vlerat e poemës, si shprehje të një bote të pasur mendimesh dhe emocionesh, me larmi situatash dhe prirjesh.
Duke bashkuar misterin e gjuhës së poezisë dhe mjegullën e simboleve të religjionit në një fushë të vetme semantike, poeti ka krijuar magjinë dhe e ka lënë të fluturojë lirë jashtë pushtetit të vet autoritar.
Dy kohë, dy utopi që konvertojnë dhe kanë dallime të dukshme mes tyre, na çojnë drejt qasjes së këtyre poetëve, vepra e të cilëve transmeton mesazhe universale në tejkohësi.
BIBLIOGRAFIA:
– AGOLLI. Dritëro, “Vepra letrare 1”, Naim Frashëri, Tiranë, 1981.
– AGOLLI. Dritëro, “Pelegrini i vonuar”, Dritëro, Tiranë, 1998.
– ALI. Aliu, “Kërkime”, Naim Frashëri, Tiranë, 1990.
– BULO. Jorgo, “Tipologjia e lirikës së Naim Frashërit”, Shkenca, 1999.
– FRASHËRI. Naim, “Bagëti e Bujqësi”, Kristo Luarasi, Tiranë, 1941
– QOSJA. Rexhep, “Panteoni i rralluar”, Naim Frashëri, Tiranë, 1988.
– QOSJA. Rexhep, “Historia e letërsisë shqipe” (III), Toena, Tiranë, 2000.
– QOSJA. Rexhep, “Porosia e madhe”, Naim Frashëri, Tiranë, 1989.
– SINANI. Shaban, “Për letërsinë shqipe të shekullit të 20-të”, Naimi, 2010.
Dr. Rovena VATA
