ILIAZ BOBAJ
KËNGËT ARVANITASE QË TRONDITËN SHEKUJT
(ese)
Kur lexon dhe dëgjon në origjinal shqip këngët e lashta arvanitase, e para gjë që ndjen është një tallazitje shpirtërore jo e zakontë. Besoj se kjo vjen nga forca e tyre e brendshme emocionale, e cila nuk është e zakontë.
Sepse forca a artit matet me forcën emocionale që krijon ai, çfarëdo lloj arti qoftë. Këto këngë arrijnë në një nivel të epërm të të kënduarit, i cili i ngjan një shpërthimi apo një gjëmimi shpirtëror. Vetëm popujt që përballen me tragjedi të mëdha, mund të ngrejnë këngë të tilla, të cilat tronditin shekujt. Popujt që vuajnë tragjedi të mëdha, dinë të krijojnë art të pavdekshëm, domethënë art të madh.
Populli ynë ka ecur nëpër tragjedi, se i tillë ka qenë fati i tij.
Pothuajse përherë i pushtuar, ai i ka patur të zakonshme vuajtjet, shtypjen, mjerimin, kundërshtimin, luftën, vdekjen, ikjen, heroizmin.
Këtë histori të tij të dhimbshme, ai e ka gdhendur edhe në legjenda, balada, por sidomos në këngë trimërie, heroizmi, bese, vuajtjeje dhe krenarie.
Vështirë të gjesh një popull kaq të vogël me një traditë kaq të fuqishme në artin e tij tradicional. Kjo lidhet veçanërisht me nivelin e pasurisë së tij shpirtërore, nivel të cilin do ta kishin zili edhe popuj të mëdhenj, me tradita të mëdha në historinë e kulturës së tyre.
Kjo cilësi e tij mbeti e pacënuar, jo vetëm brenda territorit gjeografik të kombit shqiptar, por edhe tek shqiptarët e shpërngulur jashtë atdheut. Shpirti i tyre i fuqishëm dhe i pasur, mbeti po ai. Mbeti përherë një shpërthim në trevat e këngëve, baladave, legjendave, gojëdhënave, rrëfimeve, duke u dhënë atyre pavdekësinë.
Kjo krijimtari, ky shpirt krijues i shqiptarëve jashtë, e ka pasuruar edhe më tepër, madje shumë herë edhe në mënyrë origjinale, krijimtarinë popullore shqiptare, duke e hapësiruar dukshëm dhe hijshëm atë.
Natyrisht në një ese me këtë temë, mund të sillet vetëm esenca e tyre, ajo që ndryshe mund të quhet edhe më tipikja, e nxjerrë nga ajka e kësaj krijimtarie popullore.
‘’Për të njohur cilësinë e verës, mjafton edhe një gotë e vetme, nuk është nevoja ta pish të gjithë fuçinë’’, thotë një fjalë e urtë e popullit tonë.
Atëhere le të përqëndrohemi te kjo ‘’gotë’’, për ta shijuar cilësinë e saj.
Në këtë ese, do t’iu referohem vetëm tri këngëve arvanitase.
Por do t’i marr me radhë, pasi secila prej tyre, edhe pse krijon një fuqi emocionale tronditëse, ka edhe shijen e vet krejt të vecantë.
* * *
KOSTANDIN I VOGËLITHI(fillimi i shek të XIII).
Ja teksti i plotë i kësaj kënge, i marrë nga origjinali:
Kostandin i vogëlthi,
ish tri dit çë dhëndër kle,
kleu i thirur nga mbreti i Naplës,
se at e kish për shok i par.
I dërgoi të parën kart
e e shturi nën gajof.
I dërgoi të ditën kart
e e shturi nën gajof.
I dërgoi të tretën kart
e e jo nuk mënd ti thosh.
Nëndë vjet e nëndë dit,
kish e bukura të pris.
Po sa shkuan nëndë vjet,
nëndë vjet e nëndë dit,
me kësul e skamandile,
muarn e zun një dallandishe,
një lëpush në krah i lidhën,
te ku i shkrojtën Kostandinit.
Shkuan vjetëzit e ditëzit,
vate e bukura ndë klish.
Kostandini kalin nget,
atë kal të brimurith,
shpejt arin te der e klishës,
te ku gjurmëza dhe isht,
kalin lidh e brënda hin,
sheh të bukurën ndë lot.
O ju krushq o ju bujar,
ish ki trimi kuror e par.
Kostandini nusen mori
e nga der e madhe dodhi.
Ky tekst, i ruajtur në origjinal, sipas të gjithë studiuesve arvanitas dhe të huaj, i takon shekullit të XIII dhe konkretisht mesit të këtij shekulli. Është plot tetë shekullore kjo këngë. Vetë lashtësia e saj është një pasuri më vete dhe kjo kërkon studime të detajuara, pasi është nga tekstet më të lashtë të këngës shqiptare jashtë atdheut, të cilën e kemi në dorë. Kjo këngë, me tekstin dhe mesazhin e saj të besës, këtë herë ndaj dashurisë, është një papirus i lashtë shqiptar, të cilin duhet ta ruajmë me të gjithë kujdesin tonë.
Tema dhe mesazhi i saj, është ai i mbajtjes së fjalës së dhënë, e cila në kodin shqiptar, përthehet në fjalën besë. Fjala ‘’besë’’ është shkronja e parë e ‘’kanunit’’ të shqiptarëve. Së bashku me cilësitë dhe virtytet e tyre të njohura nga të gjithë fqinjët, por edhe nga bota, shqiptarët e shpërngulur nga atdheu, mbajtën si pjesë të qenësisë dhe të ekzistencës së tyre edhe cilësitë dhe virtytet më të rralla, ku besa është kurora e virtyteve shqiptare. Është ajo kurorë, e cila i bën shqiptarët mbretër të besës. Madje edhe fjalën e rrallë dhe unikale shqiptare ‘’besë’’, e kanë marrë pothuajse të gjithë popujt e Ballkanit e midis tyre, po kaq natyrshëm e kanë marrë edhe grekët, të cilët e njohin edhe zyrtarisht në fjalorët e tyre si fjalë shqipe.
Duke e parë me kujdes tekstin e kësaj kënge, tema madhore e mbajtjes së besës, këtë herë shpërngulet tek mbajtja e fjalës së dhënë ndaj asaj që Kostandini i kish dhënë fjalën. Dhe këtë fjalë ai e mban, pa pyetur për asnjë sakrificë. Në vetvete kjo këngë i ngre një himn besës së dhënë nga Kostandini. Një Kostandin tjetër i besës ky.
Nuk është ai Kostandini i Doruntinës, po për çudi ai ka të njëjtin emër me të dhe besën di ta mbajë njëlloj si Kostandini i Doruntinës. Ky njëtrajtësim emrash(të dy Kostandin), besoj se nuk është një rastësi. Ky emër është rivendosur tek kjo këngë si një trashëgimi e emrit Kostandin të sjellë nga atdheu i tyre së bashku me legjendën tonë të famshme ‘’Konstandini dhe Doruntina’’. Në këtë mënyrë nuk është marrë asnjë huazim, duke krijuar brenda hapësirave të traditës dhe veçorive krijuese shqiptare. Është ruajtur Kostandini i Doruntinës, si një emër i legjendës së papërsëritshme shqiptare. Duket se emri Kostandin është lidhur aq fort me legjendat e mbajtjes së besës shqiptare, sa askush prej shqiptarëve, brenda apo jashtë atdheut, nuk dëshiron ta lëshojë nga krijimtaria me këtë temë. Në këtë mënyrë duket sikur thonë: ‘’Kostandini është yni, është ai që di ta mbajë besën me besë dhe nuk ia japim askujt!’’.
Aq më mirë, guri i rëndë peshon më shumë në vendin e vet.
Dhe po ta vësh re më me kujdes tekstin e kësaj kënge, zhvillimi i saj dhe sidomos veprimi i shpejtë, i cili nuk lë asnjë ekuivok për mëdyshje, kanë një paralelizëm dhe ngjashmëri të dukshme midis tyre, duke ecur në dy shina paralele, deri në stacionin e mbajtjes së fjalës së dhënë, domethënë të besës.
Sipas studiuesve arvanitas dhe të huaj në përgjithësi për arvanitët e Greqisë dhe arbëreshët e Italisë, por në veçanti për arvanitasit e Peloponezit, domethënë të Moresë, ku përfshihet edhe studiuesi i njohur arvanitas, Titos Johalas, me dy botimet e tij voluminoze dhe origjinale: ‘’Η αρβανιτιά στο Μοριά’’(Arvanitët në More), dmth në Peloponez, vëllimi i parë dhe i dytë, me rreth 950 faqe, por edhe studiues të tjerë, midis tyre edhe të huaj, kjo këngë është kënduar dhe njihet si e tillë, edhe pse melodia e saj sot nuk dihet dhe askush nuk e di se ku ka mbetur në xhepat apo në honet e historisë së trazuar të shqiptarëve në Peloponez.
Nëse sot do të njihej edhe melodia e të kënduarit të kësaj kënge, siç njihen meloditë e dy këngëve të tjera, me trajtesën e së cilave do të njiheni pak më poshtë, ajo do të ishte zyrtarisht edhe kënga më e vjetër e njohur deri më sot në historinë tonë.
Por edhe teksti i saj nuk është pak. Ky tekst është një pllakë e lashtë përkujtimore e krijimtarisë së shqiptarëve në More.
Veç të tjerash, ajo është edhe një hapësirë e gjerë për studiuesit shqiptarë dhe të huaj në këtë fushë, sidomos për historianët.
Shumëkush mund të bëjë pyetjen e natyrshme për hershmërinë e kësaj kënge, gjë që lidhet me qënien e arvanitasve në More, të paktën qysh në shekullin e XIII, kur dihet që shpërnguljet masive të popullsisë shqiptare në zonën e Moresë, i përkasin një periudhe pak më të vonë, sidomos pas vdekjes së Skënderbeut.
Kjo vërtetohet nga vetë studiuesit grekë.
Sipas akademikut grek D. Zakintho’, kolonët e rinj arvanitas, duhet të kenë mbërritur aty(në ishullin e Zaqinthos), duke kaluar nga gjiri i Patrës, në periudhën që ata zaptuan Angjellokastron(1359).
E përkthyer pak më qartë, kjo do të thotë se arvanitët ishin të pranishëm në atë kohë në More dhe prej Moresë ata u përhapën edhe në ishujt përreth gadishullit. Kjo përgjithësisht për të kërkuar hapësirë më të gjerë dhe zona më të lira, pasi edhe popullsia vendase nuk i priti me lule, por me kundërshtime, shpesh herë të fuqishme dhe masive.
Njëkohësisht ai mbron tezën se Manuil Kantakuzinos(1348-1380), përdori shërbimet e tij ushtarake për të forcuar pushtetin e tij, por pa mundur të flasim për kolonizimin sistematik të Moresë, i cili nuk ndaloi asnjëherë. Kjo ndodhi gjatë kohës së sundimit të Theodhor Paleologut të parë(1383- 1407), pas pushtimit të Korinthit nga frangët(1394) dhe pas vitit 1405, kur Karolos Tokos i parë filloi t’i zbonte arvanitët nga Akarnania.
Ardhja e tyre përshkruhet në fjalën e Manuil Paleologut për vëllanë e vet, Theodhorin, dhespotin e athershëm në Mistra’: ‘’U paraqitën në Istm 10.000(dhjetë mijë) arvanitas, të cilët ngritën vendqëndrimin e tyre aty. Dërguan një përfaqësi, duke kërkuar leje nga dhespoti që të vendoseshin në tokat e tij. Ai i pranoi menjëherë. Por këshillat e Theodhorit ishin të papranueshme, për shkak të numrit të tyre të madh, por edhe ndryshimit të mënyrës së tyre të jetesës nga ajo e vendasve. Por dhespoti i pranoi, duke marrë fillimisht betimin e përkushtimit të tyre’’.
Po t’i vësh re me kujdes fjalët e Manuil Paleologut, megjithë dëshirën dhe mikpritjen e dhespotit të Mistrasë, ‘’…këshillat e Theodhorit ishin të papranueshme, për shkak të numrit të tyre të madh, por edhe ndryshimit të mënyrës së tyre të jetesës nga ajo e vendasve’’, nxjerr dy konkluzione të rëndësishme.
I pari se shqiptarët e shpërngulur ishin veçanërisht shumë(ky grupim kishte 10.000 vetë) dhe i dyti se shqiptarët e shpërngulur, jo vetëm kishin ardhur së bashku me veshjet, doket, zakonet dhe traditat e tyre, por se edhe e vazhdonin mënyrën e jetesës njëlloj si në atdheun e vet.
Nuk është rastësi që në të gjitha pikturat dhe skicat e hershme origjinale, nga piktorë vendas e sidomos të huaj, ku paraqiten arvanitasit, apo në fotografitë e mëvonshme për veshjet tradicionale arvanitase, të paktën deri në fundin e shekullit që sapo kemi lënë pas(i referohem këtu një studimi grek për arvanitasit të vitit 1993), burrat kanë si veshje karakteristike fustanellën dhe këpucët me xhufka, kurse gratë veshjet karakteristike të krahinave shqiptare prej nga erdhën. Natyrisht ka edhe ndryshime të vogla dhe stilizime, por gjithnjë të përafërta dhe shumë të kujdesshme, të tilla që nuk ngrenë peshë në këtë veshje, pa iu larguar origjinalit.
Ndërsa fustanella nuk ka asnjë ndryshim.
Siç e pranon edhe studimi historik, politika e kolonizimit pati probleme demografike, të epidemisë, por po aq edhe në të dhjetën(taksë) në zonën e Argolidhës.
Sipas Manuil Paleologut, arvanitët jo vetëm që forcuan ushtrinë e despotatit, por edhe shpyllëzuan sipërfaqe të mëdha dhe i kthyen në toka bujqësore, duke u bërë edhe pronarë të tyre.
Ata u vendosën paqësisht në Ahajia, Ilias, Arkadia dhe u shtrinë më tej, në Mesini dhe Argolidhë. Më pas, me rënien e despotatit të Moresë(1461), arvanitët u përhapën në ishuj: Idhra, Species, Poro, Kretë, Rodhos, etj.
Ata u shquan si punëtorë, njerëz të besës dhe trima të rrallë. Shumë prej tyre morën emër, u bënë prijës të arvanitasve(kapedanë) dhe në revolucionin e vitit 1821, kur Greqia fitoi pavarësinë e saj, arvanitët, të cilëve nuk ua dilte kush në trimëri, u bënë shtyllat e këtij revolucioni të madh kombëtar grek.
Sipas të gjitha gjasave, lëvizja e shqiptarëve jashtë trojeve të tyre dhe sidomos në zonën e Moresë, duhet të ketë filluar të paktën në shekullin e XII. Moreja është zona e parë e vendosjes së shqiptarëve të shpërngulur në trojet greke.
Ana Komnini(1083- 1148), në veprën e saj ‘’Aleksiada’’, kur flet për luftën midis kryqëzatave dhe Bizantinëve, thekson se kryqëzatat rrethuan Durrësin dhe pati lëvizje të popullsisë.
Jeorjios Akropolitis, në fillimin e shekullit të XIII, përshkruan pushtimin e Durrësit nga kryqëzata(1204) e sidomos gjendjen e qytetarëve të tij, një pjesë e të cilëve u shpërngulën nga qyteti, për të gjetur mundësi të reja jetese.
Ja edhe një referim tjetër:
Profesorja greke Eva Vranusi, në studimet e saj thekson se gjatë shekullit të XI, njerëzit që vinin prej emrit ‘’shqiptar’’, fillimisht u quajtën ‘’arvanitas’’.
Megjithatë, në shekullin e XIV, gjithnjë sipas kësaj prefesoreje studiuese, ‘’këta dy emra ‘’shqiptar’’ dhe ‘’arvanitas’’, alternoheshin në përdorimin e tyre në shkrime si të njëkuptimshëm’’.
Kjo thënie e saj, nuk lë asnjë mundësi për një alternativë tjetër.
Të tëra këto dëshmi dhe shumë të tjera, konvergjojnë në një pikë: lëvizja e shqiptarëve ka ndodhur më herët dhe synimi i tyre kanë qenë kryesisht zonat e Moresë, të cilat shiheshin si zona të mundshme për të jetuar. Aq më tepër që këto zona në atë kohë kishin edhe pjesë të lira, pyje, toka të papunuara dhe zona pak të populluara, sidomos në thellësinë e gadishullit, ku otomanët nuk kishin shkelur ende.
Nëse si fillim i pushtimit të Arbërisë prej otomanëve, njihet humbja e Ballshajve në betejën e vitit 1385 përgjatë lumit të Vjosës, pas së cilës u kuptua se pushtimi i trojeve tona nga Perandoria Otomane nuk do të ishte i largët, pati edhe lëvizje popullsie, duke synuar kryesisht zonat e thella kontinentale, kjo lëvizje popullsie ndodhi edhe drejt Moresë, por edhe nga arvanitasit e ardhur në Greqi, të cilët u shpërngulën në zonat malore. Por kjo kurrsesi nuk do të thotë se kjo është lëvizja apo shpërngulja e parë e shqiptarëve nga trojet e tyre shekullore.
Siç e theksuam edhe më sipër, kjo lëvizje ka nisur sidomos pas pushtimit të Durrësit nga kryqëzata e vitit 1204, e cila shkatërroi një pjesë të konsiderueshme të qytetit, duke bërë dëme të mëdha, duke djegur, vjedhur, shkatërruar e masakruar banorët e tij.
Kjo këngë i përket pikërisht kësaj periudhe, në të cilën shpërnguljet e popullsisë ishin jo vetëm të detyruara nga pushtimet, por edhe një realitet historik.
Kjo këngë mbetet një relike e historisë së kulturës sonë.
* * *
Por shpërngulja e arvanitasve(nënkupto përherë shqiptarëve) ose rishpërngulja e tyre, do t’i ngjante një odiseje pa cak.
Kënga e dytë që do të sjellim para lexuesve, është ‘’Vajtimi i Koronit’’.
Qyteti i Koronit, me kështjellën e tij të lashtë veneciane, të rindërtuar dhe të zgjeruar nga Enetët në shekullin e XIII, pas së cilës ky qytet lulëzoi, mbeti përherë molla e sherrit midis Enetëve dhe Turqve.
Pausania thotë se këtë emër e mori nga Koroni i lashtë. Ndërsa një version i dytë për emrin e tij, thotë se këtë emër ai e mori nga një monedhë bronxi(koronë), e cila u gjet në muret e tij.
Në lashtësi, në vendin e Koronit të sotëm, gjendej qyteti i Asinit, i cili kishte një akropol të fuqishëm. Sipas Homerit, Asini ishte njëri nga shtatë qytetet që Agamemnoni i ofroi Akilit për të zbutur zemërimin e tij.
Arvanitët ishin ngulur me kohë në këtë qytet të bukur dhe të lulëzuar dhe e kishin rregulluar jetën e tyre. Kishin prona dhe ndjeheshin zotër të vendit.
Kur kështjella mesjetara e Koronit në More, kaloi nga duart e venecianëve, në atë të otomanëve(1534) dhe pushtimi otoman ishte tashmë një realitet, për të shpëtuar prej këtyre të dytëve, shumë arvanitas të Moresë u shpërngulën përsëri. Këtë herë në drejtim të Kalabrisë, Italisë së jugut.
E kam vizituar nga afër qytetin dhe kështjellën e Koronit. Ajo, e lodhur nga luftrat, rri e qetë në anë të detit me muret e saj, përgjithësisht të mbajtura mirë edhe sot. Është zotëruese e detit me një krenari të dukshme, në skajin jugperëndimor të Peloponezit. Duket sikur brinjët i dhembin nga goditjet që i ka dhënë historia. Kur pi kafen në lokalet nën këmbët e saj, të ngulura mirë në mjedisin e fortë shkëmbor, ajo të rri mbi krye si një roje hijerëndë mesjetare, veshur me të gjitha pajimet luftarake. Seç ka një madhështi të heshtur ajo kështjellë. Ndoshta e bën më madhështore kënga e rrallë e arvanitasve, të cilën do ta paraqesim për lexuesin në radhët e mëposhtme.
VAJTIMI I KORONIT(shek. XVI)
Petkatë e të mirat tona,
ne ja ljami te Korona.
Krishtin na kemi me ne,
oj e bukura More’.
Thell të pliast me ljot ndër si,
na t’lipisim oj Arbëri.
Dallëndishe ljara- ljer,
kur do vish ti njatër her.
Vjen të vish ti te Korona,
më ngë çon ti shpitë tona.
Më ngë çon trima hadhjar,
por një qen(turk) çë qoft i vrar.
Kur u nistin gjith adit
e dherat tan iktin nga sit.
Burrat gjith me një shërtim,
thrisin grat me një vaitim.
Dil e hana ti stihi,
oj More oj Arbëri.
Kjo këngë magjike, këndohet edhe sot nga arvanitasit e zonës së Peloponezit(Moresë), në fshatrat e Ilias(Pirgos). Këndohet shqip, ashtu siç është krijuar, me të njëjtën gjuhë, me të njëjtat fjalë, me të njëjtën brengë, me të njëjtin vajtim, me të njëjtim ritëm, me të njëjtën melodi, me të njëjtim shpërthim, dhimbja e së cilës të depërton deri në palcë.
Ka mbetur brez pas brezi tek arvanitët si një trashëgimi e rrallë e artit. Ndoshta edhe si një amanet. Si një brengë, që nuk duhet të shuhet kurrë. Është këngë e lindur nga një dhimbje e madhe. Këndohet aq bukur, sa të ngjeth. Të tmerron melodia e saj, ku dhimbja kalon çdo kufi. Aq nostalgji dhe dhimbje ka kjo këngë, sa pyetja e parë që i bën vetes, është: si ka mundësi që shpirti i njeriut të mbajë brenda vetes një dhimbje kaq të madhe? Dhe më tej…si ka mundësi që një dhimbje e tillë të mos ta thyej atë dhe ai të gjejë forca dhe ta shprehë këtë dhimbje me një fuqi kaq madhore, duke e kthyer atë në një art të madh?
Askush nuk mund ta thotë saktësisht se çfarë është kjo këngë: është këngëzim, është vajtim, është dhimbje, është brengë, është britmë, është ulërimë, është longatë, është forcë…
Ndoshta kjo këngë është kompozuar mbi të gjitha bashkë.
Teksti i saj i ka të gjithë elementët e një kënge të tillë. I ndërtuar thjesht, por i plotësuar me të gjithë simbolikën dhe melodinë e denjë për një dhimbje të skajshme, atij nuk i mungon asgjë.
Arvanitët e shpërngulur për herë të dytë nga tokat e tyre, kanë marrë me vete vetëm Krishtin(domethënë besimin e tyre të parë), të cilin turku kërkonte t’jua tjetërsonte dhe ky Krisht mbetet busulla e tyre e vetme.
Janë të vetëm së bashku me Krishtin në mes të detit. Dhe ai do t’iu tregojë rrugën se ku duhet të shkojnë. Ky Krisht ka marrë përsipër të ardhmen e tyre. Në këtë pikë të duket sikur shkëputesh nga realiteti që ke para syve dhe futesh në botën e legjendës.
Por njëherësh, ky Krisht ka brenda vetes edhe besimin për të ardhmen dhe ardhmëria e tyre aty ku ata shkojnë, në vende të panjohura, në Kalabri, do ta ketë atë si një dritë të shenjtë, që do t’i udhëheqë në jetën e tyre. Te kjo këngë e zymtë, e cila i ngjan një gjëmimi me furtunë në një natë të errët dimri, simbolli i Krishtit është edhe optimizmi që ngroh shpirtin e tyre të vrarë, të sakatosur e të dërrmuar.
Ndërkohë anija ecën si një patë e rëndë, nën mëshirën e dallgëve…
Simboli i dallëndyshes(vini re emrin dallandishe, origjinal nga gjuha e lashtë shqipe), e lidhur tërësisht me folklorin tonë, si zogu ynë shtegtar më simbolik, është vendosur në poezi veçanërisht bukur, për të lidhur qënien dhe shpirtin e tyre me tokat dhe shtëpitë që lanë pas. Është një lidhje aq e fuqishme, sa duket se ‘’litarët’’ e saj nuk do të këputen kurrë. Ato kanë jetuar dhe do të jetojnë së bashku me këtë perlë të folklorit tonë. I kanë rezistuar kohës pa humbur asnjë grimë arti prej shekujve dhe kanë mbetur ashtu siç ishin kur u krijua kjo lidhje. Kjo është edhe garancia se këto lidhje do të jenë të përjetshme.
Edhe refreni këngës jo rastësisht është i ndërtuar me vargjet ku bëhet fjalë për dallandishen:
‘’Dallandishe ljara- ljer,
kur do vish ti njatër her.
Vjen të vish ti te Korona,
më ngë çon ti shpitë tona’’.
Megjithë notat e një dhimbjeje të madhe, kjo këngë e kapërcen pragun e një vajtimi. Ajo i ngjan një pikture prej mjeshtri, e cila e ka marrë vulën e kohës dhe si e tillë, nuk do t’ia dijë se çfarë thonë vizitorët për të.
A nuk është e tillë piktura e Rjepinit: ‘’Ivan Grozni vret të birin’’, ku sytë e tmerruar të të atit pranë të birit të vrarë prej tij, ndërkohë që mundohet ta marrë atë në duar, janë kthyer në një art të madh?
A nuk është e tillë piktura e Rembrandtit ‘’Mësimi i anatomisë’’, ku vështrimi me sy të shqyer i atyre që ndjekin mësimin e profesorit të tyre para një kufome, është kthyer në një art të pavdekshëm?
Kjo simbiozë është një marrëveshje historike, e cila, edhe pse shekujt kalojnë, kjo këngë nuk humbet asnjë grimë nga shkëlqimi dhe madhështia e saj. Domosdo, gjërat e rralla nuk e humbasin shkëlqimin e tyre kurrë, kurrë…
Dhe në fund të teksit, lexuesi i vëmendshëm i vë re dy vargjet, të cilët e mbyllin në një kreshendo të vërtetë të dhimbshme tekstin e kësaj kënge:
‘’Dil e hana ti stihi,
oj More’ oj Arbëri’’.
Lidhja me atdheun e të parëve, me Arbërinë, është ‘’muri’’ i fuqishëm dhe i patundur, ku mbështet krahët kjo këngë. Ky varg duket sikur thotë: ‘’Kudo që të shkoj, çfarëdo tragjedi që të më ndodhë, krahët do t’i mbështes të nëna ime Arbëri. Vetëm aty ndjehem i sigurt’’.
Është koha kur Gjergj Kastrioti- Skënderbeu, heroi ynë kombëtar, pasi e mbajti të pathyeshme kështjellën shqiptare për 25 vjet me radhë, mbyll sytë dhe Perandoria Otomane nuk njohu më asnjë pengesë tjetër në Gadishullin Ilirik. Dalngadalë i gjithë gadishulli bie në natën e gjatë të pushtimit otoman. Kjo këngë është pikërisht e këtyre viteve të zymtë.
Kur e kam dëgjuar për herë të parë nga afër, të kënduar nga arvanitët në një festival folklorik, ajo më tallaziti shumë, më mrekulloi po aq dhe më grishi që ta studioj deri thellë nëpër rrënjët e saj shekullore. Natyrshëm brenda meje gufoi edhe ajo krenaria e ligjshme, që të parët tanë kanë krijuar kryevepra të tilla të këngës popullore në shekuj. Mrekulli të tilla nuk krijohen çdo ditë. Ato krijohen vetëm një herë, për të mbetur të përjetshme.
Së bashku me këngën:’’Moj e bukura More’’, kjo këngë mbetet në dyshen e këngëve tona më të lashta, të cilat i kemi deri më sot në thesarin e folklorit tonë.
Nëse shtojmë këtu edhe origjinalitetin e të kënduarit shqip, ato mbeten jo vetëm unikale, por edhe një model i këngës sonë popullore. Janë, si të thuash, dy këngë klasike.
Historikisht ikjet e shqiptarëve janë bërë pasdite, afër mbrëmjes. Këtë e thonë edhe vetë arvanitasit, por edhe studiuesit e ndryshëm. Ka qenë si njëfarë rregulli i pashkruar i shpërnguljes ky. Në ikje i priste nata e zezë, e cila ua shtonte më tepër dhimbjen zymtësinë, pasigurinë. Por që pas saj të vinte mëngjesi, shpresa, drita, optimizmi.
Duke ikur nëpër natë, të duket sikur ata udhëtonin në tragjedinë e tyre të madhe. Nata është më e denjë për tragjedinë.
Kanë hipur në një anije, e cila i ngjan Varkës së Noes. Në të kanë hipur vetëm njerëzit. Ata duhet të mbijetojnë. E kanë humbur edhe vendjetesën e tyre të dytë, atë të Moresë. Edhe atë nga i njëjti armik. Nga pushtuesit otomanë, të cilët me sundimin e tyre pesë shekullor, i kanë krijuar kombit tonë dëme të mëdha me pasoja të pariparueshme, në zhvillimin e tij historik dhe ndalimin e gjuhës shqipe, e vetmja gjuhë e ndaluar rreptësisht me ligj në të gjithë Perandorinë e madhe Otomane.
Nuk pyet kush për tallazitjet e detit. As për anijen që i mban mbi shpinë. Madje duket sikur anija është lënë në mëshirë të fatit, ashtu siç janë lënë edhe udhëtarët që ajo mbart. Dhe kjo e ka një arsye: tallazitjet e detit nuk janë asgjë para tallazitjeve që ndjen shpirti i tyre. Të rritur, burra e gra, me ankth në shpirt dhe psherëtima që u përvëlojnë shpirtin dhe u djegin buzët e zhuritura, me vështrim të mbërthyer pas, tek tokat e tyre, që u humbasin dalngadalë nga sytë. Me pak tesha, ato më të domosdoshmet, ku janë mbështjellë fëmijët që kanë humbur fjalët dhe kanë rënë në mendime të thella, ndërsa sytë e tyre të topitur, duket sikur pyesin veten: ‘’Përse ikim nga shtëpitë tona?’’.
Tani i përkasin detit…merrmë o dallgë dhe vrapo…!
Kuptohet që edhe kjo këngë është krijuar dhe kënduar fillimisht në fshatrat e Kalabrisë, ku u sistemuan ikësit nga Koroni. Mandej ajo u soll edhe në More, ku u ngujua përjetësisht.
* * *
Shtylla e tretë e këtyre tri këngëve arvanitase, të cilat ka objekt kjo ese, është e famshmja ‘’Moj e bukura More’’.
Me peshën e saj artistike dhe emocionale që krijon, ajo mbetet ‘’Zonja e Parë’’ e këngëve arvanitase të krijuara në gjithë historinë e këngëzimit të arvanitasve të Greqisë dhe atyre të shpërngulur në Kalabri.
Pavarësisht se kjo është krijuar në Kalabri, ajo është ‘’pronë’’ e krijimtarisë së arvanitasve të Moresë, të cilët u shpërngulën në Italinë e jugut.
Nëse për këngën ‘’Kostandini i vogëlthi’’ nuk e njohim melodinë dhe nuk mund të flasim për të, kënga ‘’Moj e bukura More’’, edhe pse ka të përbashkët dhimbjen e thellë, përdëllimin dhe notat e nostalgjisë me ‘’Vajtimin e Koronit’’, ajo ka një ndryshim të madh prej saj.
Kjo këngë është edhe vajtimi, edhe optimizmi, të ndërthurrur me njëri- tjetrin në një mënyrë të pashoqe.
Ajo ka një lirizëm të dehur këngëzimi, e cila i ngjan valëzimit të grurit pranveror nën frymën e flladit të butë, ku përdëllimi ka brenda vetes nota më të ngrohta, më të buta, më lirike. Fjala ‘’lule’’(për të cilën një studiues grek më ka thënë se është fjala më e bukur e gjuhës shqipe dhe nga fjalët më të bukura që kam dëgjuar në jetën time), i jep kësaj kënge atë lirizëm dehës, të butë si flladi që kalon mbi grunajë. Ka një melodi të derdhur në art në një mënyrë aq mjeshtërore, sa asnjë kompozitor nuk do të mund të ndryshonte dot asnjë notë të saj. Është fat që kjo këngë ka ardhur kaq e bukur deri në ditët tona. Eshtë dy herë fat që ajo është jona.
Ja edhe teksti i plotë i saj.
MOJ E BUKURA MORE
Moj e bukura More’,
si të ljash e më stë pash.
Moj e bukura More’,
si të ljash e më stë pash.
Si të ljash, si të ljash,
si të ljash e më stë pash.
Si të ljash, si të ljash
si të ljash e më stë pash.
Atje kam un zonjën mëmë,
atje kam edhe tim at.
Atje kam dhe tim vëlla,
gjith mbuluar nën dhe.
Moj e bukura More’,
si të ljash, si të ljash.
Si të ljash, si të ljash,
si të ljash e më stë pash.
E lule e lule
e lule e lule maca maca
e ndalu pak,
e ndalu pak, ësht e vërtet,
Se zemra ime,
se zemra ime je ti vet.
Se un për ty, se un për ty,
moj ndalu pak,
e ndalu pak, e ndalu pak,
e ndalu pak, është e vërtet,
se zemra ime,
se zerma ime je ti vetë.
E ndalu pak, e ndalu pak,
e ndalu pak, është e vërtet,
se zemra ime,
se zemra ime je ti vet.
E krijuar nga arvanitasit e Moresë, të shpërngulur në Kalabri, ajo e ka ngritur në shekuj kështjellën e saj hijerëndë, për të cilën nuk të mbetet gjë tjetër, veçse ta adhurosh me të gjithë forcën e shpirtit.
Këngë si kjo i krijojnë njeriut një emocion, dallga e të cilit di të vallëzojë përgjatë gjithë detit të saj me vallëza dallgëzuese, për të mbërritur në anë të detit dhe për ta puthur atë me një muzikalitet dehës.
Kjo këngë i ngjan një ikone të shenjtë, të lashtë, të punuar mjeshtërisht me flori, deri në atë pikë, sa nuk kërkon asnjë hollësi tjetër. Ajo kërkon vetëm të ruhet si e tillë.
Dy këngët e fundit:’’Vajtimi i Koronit’’ dhe ‘’Moj e bukura More’’’, kanë mbetur dhe janë trashëguar brez pas brezi në origjinalin e tyre, edhe për arsyen se ato u krijuan në Itali, ku shqiptarët e shpërngulur aty mbetën edhe më unikë si një komunitet më vete dhe më pak të trysnuar nga vendasit. Ndërsa në Greqi, pavarësisht se me popullsinë vendase arvanitët nuk kanë pasur përplasje dhe nuk janë ndeshur asnjëherë në luftë midis tyre, historikisht trysnia ndaj gjuhës shqipe, zakoneve dhe traditave të shqiptarëve aty, ka qenë më e fuqishme, më e vazhdueshme dhe asimilimi i tyre ka qenë më i madh.
Besoj se ky është edhe shkaku kryesor, që melodia e këngës ‘’Kostandini i vogëlthi’’, e cila u takon kryesisht arvanitasve të Moresë, ka humbur dhe nuk njihet. Natyrisht këtu luan rol edhe faktori kohë. Kjo këngë është plot dy shekuj më e lashtë se dy të tjerat(shek. XIIΙ) dhe koha ka bërë punën e vet. Historia i njeh humbjet në çdo sektor të saj, edhe në kulturë.
Nëse kënga e parë është rreth 800- vjeçare, dy të tjerat, janë rreth 600 vjeçare. Dhe dy të fundit janë të gjalla edhe sot.
Fakti që në to ka mbetur gjuha e vjetër shqipe, në të cilën falë edhe kohës së gjatë, huazimet nga gjuha greke janë të pranishme në tekstet e tyre, të cilat janë të pashmangshme për një periudhë kaq shekullore, ato nuk ua ulin asnjë grimë vlerat këtyre këngëve.
Duhet theksuar fakti, që tekstet e të tri këngëve të mësipërme, nuk kanë asnjë huazim nga gjuha turke, pasi deri atëhere kjo gjuhë mbahej larg kontakteve me shqipen, sidomos tek arvanitët e Moresë dhe përgjithësisht të Greqisë.
Është shumë e natyrshme, që këto dy këngë, por edhe këngë të tjera arvanitase, janë pjesë e pasurisë së trashëgimisë kulturore të arvanitasve dhe arbëreshëve, por ato janë po aq natyrshëm edhe pjesë e pasurisë sonë kulturore ose më mirë janë rikthyer aty ku u takon, pas një periudhe të gjatë heshtjeje. Ato këndohen në masë, sidomos tek shqiptarët e larguar këto tridhjetë vjetët e fundit nga atdheu dhe ndjehen më të afërta në botën e tyre shpirtërore, por edhe të shqiptarëve në të gjitha trevat e tyre autoktone.
Ato po bëhen çdo ditë e më të kërkuara.
Jam i sigurt se ato nuk do të vdesin kurrë.
Patra, Greqi, mars- prill 2023
2.
Një fushë të gjerë studimi dhe një interes të veçantë, ka patur dhe ka veshja arvanitase, e cila në shekuj ka pësuar edhe ndryshime, duke iu përshtatur zhvillimit kohor dhe duke u pasuruar edhe më tej.
Por këto ndryshime kanë qenë zhvillime dhe plotësime të pjesshme të kohës, përgjithësisht duke e pasuruar këtë veshje, por pa e ndryshuar veshjen bazë, atë të traditës së lashtë.
Në të vërtetë, në këtë fushë duhet të merren dhe të flasin specialistët. Por që të flasin ashtu siç duhet, këta specialistë duhet të merren me studimin e kësaj veshjeje. Dhe kur themi që duhet të merren me studimin konkret të saj, kemi parasysh veshjen e sotme të fshatrave arvanitase, veshje të cilat jo vetëm ekzistojnë, por edhe i përdorin në festa dhe festivale të ndryshme, i ruajnë në familje brez pas brezi, i ekspozojnë në muzeume, i paraqesin në ekspozita, etj.
Ka shumë botime, kryesisht greke, por edhe të studiuesve të huaj, të cilat sjellin një informacion dhe material të gjerë dhe të pasur në këtë fushë.
Por ky studim bëhet duke i parë ato nga afër tek familjet traditase arvanitase, tek individë të ndryshëm në zona të ndryshme, në muzeume, në panaire festive dhe veç kësaj ky studim plotësohet duke u njohur me studiuesit grekë dhe të huaj për veshjen dhe folklorin arvanitas, të cilët janë të shumtë.
Këta studiues e përshkruajnë dhe e ilustrojnë këtë veshje edhe me përshkrim me fjalë, por edhe me fotografi(për kohën që nga dalja e fotografisë) dhe me piktura dhe skica të çmuara, të ardhura prej shekujve të shkuar.
Një nga studiuesit më të veçantë grekë në këtë fushë, është Petros A. Furiqis, në përshkrimin e tij tejet të hollësishëm të ‘’Veshjes kulluriote’’.
Vepra e tij e botuar në vitet 1920, është jashtëzakonisht e rëndësishme dhe e çmuar, jo vetëm në përshkrimin e hollësishëm të saj, por edhe në përshkrimin e traditës së folklorit arvanitas.
Do të ishte mirë që kjo vepër të vinte e plotë në gjuhën shqipe, pasi ajo është si të thuash ‘’një muze më vete’’ dhe sjell një informacion shumë të gjerë dhe të dobishëm për këtë temë.
Zbukurimi i lashtë dinjitoz, por edhe pamja e rreptë e kësaj veshjeje, të kujtojnë madhështinë arbërore.
Veshja e grave arvanitase të ishullit të Salaminës, vlerësohet se përbën një tip të veçantë të veshjes femërore arvanitase, duke bartur vlera krejt të veçanta dhe me interes po të veçantë studimor.
Kjo veshje ndryshon krejtësisht nga të gjitha veshjet femërore në gjithë Greqinë dhe krahasohet vetëm me veshjet e Megarës, të Qimit, të Neapolit(i cili në kohën e Perandorisë Otomane quhej Nev Sehir), me atë të Kapadhoqisë dhe të Athinës së lashtë, veshje të cilat cilësohen edhe sot si më të lashtat.
Në atë kohë, në Salaminë, vajzat cilësoheshin si të rritura, sapo mbushnin moshën katërmbëdhjetë vjeçare dhe trajtoheshin si femra të ardhura në moshë. Në këtë moshë ato quheshin vajza që ishin gati për martesë dhe fillonte përgatitja e pajës. Kjo përgatitje fillonte që nga veshja, e cila mbështetej në traditën e prindërve dhe paraardhësve të tyre.
Që në këtë moshë vajzat, nën kujdesjen e nënës dhe femrave të afërta të shtëpisë dhe të farefisnisë, visheshin me veshjet tradicionale, sidomos në vendet publike, me ndryshime të vogla, në përshtatje me moshën e tyre, me vendin që ato zinin në shoqëri dhe rrethanat.
Veshja nusërore kishte madhështi dhe dallohej nga të gjitha veshjet nusërore vendase. Në kokë nusja mbante festen.
Flokët e nuses thurreshin në një gërshetë të vetme, e cila duhej të qëndronte e paprishur plot dyzetë ditë. Këmisha ishte një basmë prej mëndafshi dhe pambuku, e cila në atë kohë vinte në Salaminë nga ishulli i Idhrës. ‘’Kselici’’ në ballë, ‘’gjerdani’’ në gjoks dhe ‘’kordoni’’me shumë radhë monedhash floriri ose argjendi, shpërfaqte edhe gjendjen ekonomike të nuses dhe pozitën e saj, të familjes dhe të fisit të saj në shoqëri.
Koka e nuses dhe balli i saj, mbulohej nga festja, në anën e pasme të së cilës ishte e qepur me argjend dhe ar një safë, e cila rrethohej me monedha argjendi.
Festja mbahej me një ‘’kapuçali’’ dhe me koronën, e cila e rrethon atë si një diademë e përdredhur. Mbi të vihej ajo që quhej ‘’streha’’, e cila kishte ngjyrë të errët dhe lule të stamposura.
Si vello të nusërisë vendosej një beze, e cila ishte një ‘’kombinim’’ shumë i bukur mëndafshi e zbukuruar me ar, me thekë të florinjtë. Por kjo ndryshonte dhe varej në varësi të pozitës shoqërore që mbante nusja dhe familja e saj. Ky ‘’kombinim’’ kishte më tepër fije dhe qëndisje ari në endjen e saj dhe ishte një punim i rrallë dhe i çmuar i një vegjëtari.
Në vesh vinin vathë ‘’verjetes’’, të cilët binin veçanërisht në sy për bukurinë e tyre.
Trupi i nuses vishej si më poshtë: veshje e brendshme ishte një këmishë(κεμίσεα), e cila përgatitej nga basma e ardhur nga Idhra, e përbërë prej mëndafshi dhe pambuku, e qëndisur me ngjyra të kuqe, ku dalloheshin format e bohçeve.
Ndërsa fustani i nusërisë përbëhej prej pjesës së trupit dhe fundit. Ky fustan ishte në ngjyrë jeshile ose blu të errët. Këtë fustan e qepnin me 7- 14 fletë mëndafshi të prera pjerrët dhe të qepura të gjitha së bashku, derisa të plotësohej forma e plotë e fundit të fustanit të nusërisë me rrudhosjet e bukura dhe të shumta.
Mbi këtë vishej një ‘’xhak’’, i cili ishte një çift mëngësh të qepura në shpinë, që e linte të pambuluar gjoksin, me qëllim që ai të ishte i dukshëm dhe të shpërfaqte të gjithë bukurinë femërore. Ky xhak ishte prej cohe ose kadifeje, në një ngjyrë të thellë të purpurtë.
Mëngët ishin të qëndisura me fije të florinjta, me forma rrodhëze ose me forma spirale bimore.
‘’Zostra’’ ishte një brez i zi prej leshi.
Përparësja bëhej prej kadifeje ose prej mëndafshi dhe ishte e qëndisur më pak ose më shumë sipas gjendjes ekonomike të familjes së nuses.
Në të gjitha studimet për veshjen arvanitase, qoftë të nuses, qoftë për veshjen përgjithësisht, theksohet se sidomos veshjet e nusërisë ndryshojnë jo pak, në qëndisjen e tyre, sidomos me penjë floriri dhe argjendi dhe në pasurimin e tyre me këtë qëndisje sipas fuqisë dhe gjendjes ekonomike të nuses, e cila bën edhe dallimin ndërmjet këtyre veshjeve. E thënë pak më ndryshe, kjo bënte edhe ndryshimin ndërmjet shtresave shoqërore dhe vendin që ato zinin në shoqëri.
Mbi këtë veshje ato mbanin gunën janinase, e cila cilësohet si një veshje e mbetur nga tradita e mëparshme e zonës së Epirit.
Në këmbë nuset vishnin çorape të bardha pambuku, të cilat i quanin ‘’çurape’’ dhe ‘’kaliqet’’ e qëndisura veçanërisht bukur me fije ari.
Këto ‘’kaliqe’’ bëheshin me basmë kadife ose prej cohe më ngjyrë të kuqe ose blu. Pjesa e përparme e tyre ishte e qëndisur me fije ari, e zbukuruar me shenjëza të florinjta. Pjesa e pasme ishte e hapur dhe këmba hynte krejt lirisht në to. Gjithë bukuria e tyre shpërfaqej në pjesën e përparme, e cila ishte e dukshme dhe e zbukuruar veçanërisht hijshëm.
Gjoksi i nuses zbukurohej me ‘’gjerdanin’’, me zinxhirë(‘’alisete’’) dhe me kryq.
Në krahina të ndryshme, gjerdanët, gushoret dhe në përgjithësi zbukurimet e femrës arvanitase dhe sidomos nuses, ndryshojnë jo vetëm sipas gjendjes ekonomike të familjeve të tyre, por edhe të krahinave.
Në traditën dhe vlerat e veshjes arvanitase, hyjnë edhe zbukurimet, ku ato të femrës janë krejtësisht dominuese. Vlerën më të madhe e kanë gjerdanët e florinjtë që zbukurojnë gjoksin e femrës arvanitase, të punuara me flori dhe gurë të çmuar, në pjesën e poshtme të së cilëve varet një radhë monedhash floriri.
Poshtë këtij gjerdani, i cili është edhe zbukurimi kryesor i gjoksit femëror, vareshin disa radhë me zinxhirë floriri(të cilat arrinin 5-6 e ndonjëherë edhe më shumë). Në këta zixhirë floriri vareshin monedha floriri, ndërsa në qendër çdo radhë ka një element si një emblemë, të punuar me flori, me motive popullore të traditës dhe me kryq, nën të cilin varen disa thekë zbukurues, të punuar me gurë të çmuar dhe flori.
Më karakteristike kjo veshje ishte për zonën e Athinës dhe të Atikës.
Baroni Otto Magnus von Stackelberg, i cili vizitoi Greqinë e sidomos zonës e Atikës në vitet 1810- 1814, ka skicuar veshjet në jetën e përditshme dhe në ceremoni, jo vetëm të grekëve, por edhe të arvanitasve, të cilët në atë periudhë përbënin një pjesë të rëndësishme të popullsisë të Athinës dhe rrethinave të saj. Këto piktura dhe skica me ngjyra origjinale, janë të punuara nga dora e tij deri në hollësi.
Ai i botoi ato në Romë në vitin 1825, nën okelion ‘’Veshja fshatare e rrethinave të Athinës’’ dhe ato u pritën me një interes të veçantë në kryeqytetin italian. Për vlerat që kanë, ato përbëjnë një pasuri të madhe dhe origjinale të veshjes arvanitase të asaj periudhe.
Njëherësh ato përbëjnë edhe një burim të madh studimi të veshjes arvanitase në fillimin e shekullit të 19-të.
Këto zbukurime të punuara me një mjeshtëri të rrallë me motive popullore, me ato të traditës dhe simbole fetare, kanë qenë dhe mbeten një pasuri e rrallë e zbukurimeve arvanitase.
Është vendi që në këtë pikë të pëshkrimit të veshjes arvanitase, të sjellim një shembull të veçantë për lexuesit dhe studiuesit.
Me veshjen traditase të nuses arvanitase në Salaminë në fillimet e shekullit të 19-të, është veshur edhe Laskarina Bubulina në pikturat e njohura historike të Revolucionit Kombëtar Grek të vitit 1821, veçanërisht para piktorit të njohur gjerman, duke mbajtur veshjen popullore të arvanitasve, si një shpërfaqje e krenarisë së prejardhjes së saj arbërore.
Këto piktura i kam parë nga afër në muzeun e saj në ishullin e Species, por edhe gjetkë. Krenaria e Bubulinës spikat mbi gjithçka. Duket se ishte një grua, e cila zotëronte tërësisht vetveten, por përveç vetvetes, ajo zotëronte tërësisht edhe mjedisin përreth dhe bashkëluftëtarët e saj të këtij revolucioni, duke vendosur një pushtet të fuqishëm mbi gjithçka.
Duket se gjithçka brenda saj është krejt e qartë. Ajo e di se nga vjen, e di se cila është dhe e ka të qartë qëllimin e saj, se ky revolucion i sjell lirinë dhe pavarësinë një populli të robëruar, për të cilin ajo dhe trimat e shquar arvanitas dhanë gjithçka, duke u bërë heronjtë e mëdhenj të këtij revolucioni çlirimtar.
Kuptohet që veshja e saj sipas traditës arvanitase, veçanërisht në këto piktura historike, nuk është rastësi.
Veshjet e saj janë tërësisht origjinale, duke u bërë jo vetëm një pjesë e pasurisë dhe e traditës së arvanitasve, por edhe një objekt i gjallë studimi për pasurinë dhe origjinalitetin e këtyre veshjeve.
Një vend të rëndësishëm në veshjen e grave arvanitase, zë edhe periudha e vendosjes së fisit të legjendarit Mërkur Bua Shpata në Atikë dhe sundimit të tij.
Në atë periudhë, veshja kulluriotase përbëhej prej një ‘’xhake’’(fanelë e brendshme), që mbulonte trupin deri në mes, duke lënë të zbuluar gjoksin. Më herët përgatitej prej ‘’robe’’( ‘’cohe’’), ‘’atelazi katuni’’ dhe shalli ‘’sali’’, kurse më vonë përgatitej prej kadifeje të kuqe ose jeshile të thellë mëndafshi, ‘’astrakan’’, gunë. Në mëngë kishte ‘’laledhes’’ dmth lule, vizatime me vija spirale me fije ari.
Në gjoksin e femrës vareshin gjerdanët e florinjtë. në pjesën e sipërme të gjoksit varej gjerdani kryesor, në pjesën e poshtme të si cilit kishte një radhë me monedha floriri.
Pjesa tjetër e zbukurimit femëror ishte një gjerdan, i cili arrinte deri afër fundit të barkut, duke u ngushtuar si një trekëndësh me majë poshtë. Ky gjerdan ishte një lidhje e vetme argjendi ose sermi, varej në mesin e femrës dhe arrinte deri në gjashtë radhë. Në çdo radhë vareshin monedha floriri ose argjendi. Shpesh kishte edhe nga të dyja.
Por më e veçanta e veshjes arvanitase të krahinës së Kullurit, është se aty fermat arvanitase ‘’kishin protokollin ceremonial, i cili kalonte nga e ëma tek e bija, të mënyrës se si do të visheshin shtatë veshjet, të cilat edhe familjet e varfra i jipnin tek vajza për prikë’’.
Në pikturat e piktorit Nikollaos Gizis, aty rreth vitit 1895, në vizitën e tij të fundit që bëri në Greqi, evidentohet veshja e femrës arvanitase në Salaminë.
Ajo përbëhej prej një ‘’polke’’, e cila është një këmishe ose fustan i gjatë deri nën gju, me ngjyrë të bardhë dhe në pjesën e parë në fund, është e qëndisur me motive lulesh. Mbi të është hedhur një xhaketë, ndërsa koka dhe qafa mbështillen me një shami të bardhë të qëndisur, në anët e së cilës varen thekë.
Edhe sot gratë arvanitase në Kamatero’, e ruajnë me devocion veshjen e tyre tradicionale. Të rejat duke e stilizuar atë me një shami të thjeshtë me azhur, kurse më të moshuarat me një shami të lidhur. Veshja e tyre traditase është një futan i bardhë, i gjatë deri poshtë gjurit, i cili në fundin e tij ka një rrip të gjerë të zbukuruar me motive, ku ngjyra e kuqe është dominuese. Mbi këtë fustan të gjatë veshin një jelek të kuq prej kadifeje ose mëndafshi, të hapët në gjoks dhe të qëndisur përgjatë anëve të tij. Mbi fustan kanë një përparëse të kuqe, me të njëjtën ngjyrë dhe material me jelekun. Përparësja anash rrethohet me një garniturë me fruda prej bezeje të hollë me ngjyrë të bardhë. Mbi kokë është hedhur një shami e bardhë e zbukuruar. Ka një kombinim të mrekullueshëm në ngjyrat e kësaj veshjeje.
Një studim interesant për veshjen e femrës arvanitase, është edhe ai i studiuesit grek Anastasios I. Kiriaqidhis, me titull ‘’Arvanitët në ishullin e Andros’’, e cila i përket Grupit Folklorik të ishullit të Andros, 2018.
Sipas tij veshja arvanitase e ka mbajtur përherë traditën dhe veçorinë e saj, por me kalimin e kohës, ajo u plotësua dhe u pasurua edhe me disa ndryshime. Kjo veshje është e dokumentuar edhe sot.
Gjithnjë sipas këtij studiuesi, veshja e femrës arvanitase në ishullin e Andros ndahet në tri kategori: a- veshja e përditshme, b- veshja festive dhe zyrtare dhe c- veshja e nuses dhe e pasmartesës.
Veshja e përditshme është e thjeshtë, pa shumë elementë mbresëlënës. Kjo veshje përdoret në mjedisin e zakonshëm familjar, atë fqinjësor e farefisnor dhe në mjedisin shoqëror të fshatit.
Veshja e përditshme ishte një fustan i gjatë, i plotë dhe zbukurimet në të ishin të pakta, vetëm një rrip tantelle e thurrur me gjilpërë në fundin e tij. Në ndryshim me të, fustani që përdorej në veshjen festive dhe zyrtare, në fundin e tij kishte një kordon argjendi ose floriri. Kordon të tillë kishte edhe në mëngë.
Në qafë, veshja e përditshme ishte në formë hëne, ndërsa ajo e veshjes festive ishte si një rrobë prifti.
Në veshjen e përditshme nuk vishej asnjë lloj jeleku(me mëngë të gjata, me mëngë të shkurtra ose pa mëngë), ndërsa në veshjen zyrtare jeleku vinte deri tek kofshët.
Gjithashtu një ndryshim tjetër midis veshjes së përditshme dhe asaj zyrtare, jo vetëm në Andron qendrore, por përgjithësisht tek të gjithë arvanitët e ishullit, është përparësja.
Përparësja është e zezë në të dyja rastet. Por midis tyre ka ndryshime.
Ndryshimet midis përparëses së përditshme dhe asaj zyrtare, shfaqen jo vetëm nga zbukurimet dhe forma e tyre, por edhe nga vet forma e përparëses.
Përparësja e përditshme ka formë drejtkendore dhe ka tentellë në fund. Në një lartësi 10-15 centimetra më lart vjen një masë zbukurimesh, në qendrën e së cilave një zbukurim me lule kornizohet me anën e tantellës.
Në tantellat e pleksura të përparëses dhe të veshjes, mbizotëron ngjyra e errët.
Nga ana tjetër, përparësja festive është ose drejtkendore ose e rrumbullakët në të dy cepat e saj. Ajo ka thekë të artë përreth saj dhe format e luleve janë më të dallueshme dhe më të fuqishme se ato të së përditshmes.
Shamia, çorapet dhe brezi i mesit, përbëjnë të dhëna të përbashkëta tek të dyja përparëset.
Ngjyrat e veshjes dhe të shamisë janë të njëjta. Pra ndryshon vetëm forma dhe mënyra e zbukurimit. Zakonisht në ngjyrat e shamive përzgjidheshin tonet e errët të ngjyrave të ndryshme, si bordo, ngjyrë qiparisi, e zezë, kafe e errët, blu e thellë, ngjyrë molle të kalbur, etj.
Zbukurimet që janë evidentuar, një pjesë e së cilave ruhen edhe sot në muzeumet zyrtare dhe private, janë të një rëndësie të veçantë dhe të një vlere të veçantë.
Në qafën e femrës arvanitase aty, gjejmë lirën e varur ose një kurorë të dyfishtë prej ari rrezëllues. Në kyç të dorës dallohet identiteti me 2-3 lira të varura në zinxhir floriri. Janë gjetur gjithashtu edhe unaza me lira në to.
Në këtë studim theksohet se arvanitasit e ishullit përgjithësisht kanë patur dhe kanë lira, të cilat i kanë përdorur dhe i përdorin në jetën e tyre si demonstrim force.
Por ajo që shquhet nga veshjet e tjera, është padyshim veshja e nuses.
Ajo shquhet nga të gjitha veshet e tjera.
Kjo veshje përbëhet nga një beze e hollë nusërie, e cila ishte më e kushtueshme se të tjerat dhe sillej posaçërisht nga ana e tregtarëve të kohës. Ka një vëllim më të madh përreth vitheve dhe modeli i saj është në harmoni të plotë me dy të tjerat.
Ka përparëse të endur dhe brez në mes.
E veçantë për veshjen e femrave arvanitase të këtij ishulli mbetet shamia e kokës, e cila përbën një veshje konkrete rrethore.
Kaq shumë është pëlqyer në ishull kjo shami e veshjes arvanitase, saqë sot në ishullin e Andros atë e ka huazuar veshja nusërore e gjithë ishullit, por edhe është caktuar si veshje zyrtare e kokës së nuses.
Në librin studimor me titull ‘’Ο χορός και το τραγούδι στην αρβανίτικη κοινότητα των λιμνών Αργολίδος’’(‘’Vallja dhe kënga në komunitetin arvanitas’’) të studiueses Dhimitra Papatheodhoru, Trikalla, 2006, autorja na jep të dhëna të rëndësishme dhe të sakta të veshjes arvanitase në këtë zonë.
Ajo thekson se veshjen më të bukur ia vishnin nuses në dasmë dhe më pas në festa.
Karakteristika më e veçantë dhe pjesa më e bukur e veshjes femërore, ishte ‘’guna’’ ose siguni. Kjo gunë është e qëndisur e gjithë me ngjyra të ndryshme dhe të gjalla. Zakonisht në të qëndisnin lule dhe bimë të ndryshme. Këmisha ka ngjyrë të bardhë dhe është prej mëndafshi. Ajo ka tantellë edhe në jakë edhe në mëngë. Këmisha e brendshme është një beze e bardhë pambuku me tantellë në pjesën e saj të poshtme. Edhe fundi është gjithashtu prej mëndafshi të bardhë dhe ka tantellë në pjesën e poshtme. Edhe përparësja është po prej mëndafshi dhe ka tantellë. Në kokë lidhet një shami e bardhë prej pambuku me qëndisje anash.
Sipas kësaj autoreje, gratë arvanitase të kësaj zone vishnin edhe veshje vllahe.
Më herët, për arsye të varfërisë, ato i jipnin veshjet tek tregtarët, të cilët kalonin fshat më fshat dhe i shkëmbenin këto veshje me sende me vlerë shumë më të ulët.
Disa nga veshjet e tjera, siç kanë dëshmuar vetë gratë e kësaj zone, ato i kanë prishur për të bërë me to pantofla.
Përsa i përket veshjes së burrave arvanitas, ka shumë studime, piktura, skica dhe fotografi, por mendoj se ia vlen të sjellim për lexuesit dhe studiuesit një përshkrim krejtësisht të veçantë, të cilin na i sjell studiuesi i njohur francez i fundit të shekullit të 18-të, A. L. Castellan, i cili e përshkoi vetë Morenë(Peloponezin), pothuajse në të gjithë fshatrat dhe krahinat ku jetonin arvanitasit dhe i takoi ata personalisht,
duke ecur me këmbë nëpër fshatrat arvanitase, që nga Novarinua deri në Filiatra’. Ai i ndalonte arvanitasit në rrugë, bisedonte gojarisht me ta, i pyeste për zakonet, traditat dhe veshjet e tyre, i shihte me sytë e tij veshjet arvanitase dhe i përshkruante ato deri në hollësi.
Sipas këtij studiuesi, veshjet e burrave arvanitas përbëheshin nga një këmishë pambuku e bardhë, e cila zbriste deti tek gjunjët, por që e linte gjoksin të dukej. Mbi këmishë vishnin një ‘’kamizollë’’, e cila nuk është gjë tjetër veçse një jelek, kurse në mes vishnin një rrip me toka’ bronxi, në të cilin vareshin pallaska(fishekorja) dhe armë të ndryshme.
Çorapet e tyre stoliseshin me xhufka të kuqe leshi dhe shirita të ndryshëm, edhe këta prej leshi, të cilët arrinin deri tek gjuri, ndërsa patomat e këmbëve të tyre mbuloheshin mbuloheshin nga një beze e trashë, të cilën e mbanin rripat e lidhur, njëlloj si sandalet e periudhës së lashtë.
Në kokë mbanin një feste të zezë prej lëkure, me thekë dhe xhufka, e cila u mbulonte kokën.
Veshja e tyre plotësohej me një mbulesë të gjerë,- shegunë të bardhë ose ngjyrë gështenje, e cila kishte qëndisje me ngjyra të ndryshme.
Kur ishte ftohtë, kokën e mbulonin me një jakë të madhe në formë katërkendëshi.
Veshjet karakteristike të arvanitasve dalloheshin lehtësisht, duke ruajtur përherë edhe identitetin e tyre. Siç thamë edhe më sipër, në vitet e hershme dalloheshin festet e zeza karakteristike.
Ja një ndodhi interesante.
Sipas një dëshmie bindëse të shekullit të 19-të, të ardhur deri në ditët e sotme, thuhet se tre arvanitas shkuan në një manastir për t’u bërë murgj. Natyrisht shkuan ashtu siç ishin, me veshjet e tyre të zakonshme Gumeni i manastirit, sapo i pa, e kuptoi menjëherë që ishin arvanitas nga festet e tyre të zeza.
Duhet theksuar edhe diçka tjetër shumë e rëndësishme përsa i përket veshjes së arvanitasve në këtë periudhë.
Veshja e arvanitasve të Greqisë, sipas skicave dhe studimeve të baronit Otto Magnus von Stackelberg, i cili ka paraqitur veshjet e grekëve dhe skena të ndryshme në jetën e tyre të përditshme, prej vitit 1810 deri në vitin 1814, duke përfshirë këtu edhe veshjet e arvanitasve të Greqisë, vëmë re një veshje të zhvilluar të këtyre të fundit. Po t’i vërresh me kujdes këto veshje, ato kanë një ndryshim në sensin e zhvillimit kohor, por edhe në atë të ndikimit prej veshjeve të popullsisë vendore.
Një ndryshim i dukshëm është ai i zëvëndësimit të festes mesjetare me atë të lidhjes së kokës me anën e një rripi prej bezeje, e cila më parë vishej në Peloponez po nga arvanitët dhe që në Rumeli e quanin ‘’serveta’’.
Kjo vazhdoi afërsisht rreth një shekull.
Por siç shkruan studiuesi grek K. Biris, deri aty nga fillimi i shekullit të 20-të, arvanitët e Atikës si veshje të jashtme(të sipërme), vishnin një rrobë blu të errët.
Brenda saj ata vishnin një jelek të mbyllur leshi, i cili ishte një formë e thjeshtëzuar e ‘’fermelisë’’(jelekut) të sulltanëve.
Nga brenda kjo veshje plotësohej me një këmishë doku ngjyrë gri, e cila ngushtohej në gjoks me anën e shumë qepjeve dhe varej e lirë poshtë mesit dhe arrinte pothuajse deri tek gjunjët.
Në këmbë vishnin ‘’tirqet’’, të cilat ishin geta të zeza prej bezeje ose leshi dhe që mbërtheheshin pas pulpave me anë të sustave ose mbërtheckave.
Këto tirqe mbulonin krejtësisht këmbën, që sipër përmbi gju, së bashku me thembrën e këmbës e deri në majën e këpucëve.
Në kokë vishnin një kapele prej bezeje, të cilën e quanin ‘’kuko’’, me ngjyrë blu të errët, e cila ishte e stolisur me shirita të zinj.
Përsa u përket ‘’tirqeve’’, dhe kapeles së tyre, të cilën, siç cituam pak më lart, e quanin ‘’kuko’’, disa studiues grekë, kanë mendimin dhe mbrojnë tezën, se tirqet janë një imitim i ‘’tuzulluqeve’’ të kapedanëve të sulltanit, kurse te kapelja e tyre emri ‘’kuko’’ erdhi tek ata së bashku me bavarezët, që u sistemuan fillimisht në Iraklion të Kretës dhe mandej edhe në Atikë, falë tokave që u dha atyre dhe lehtësive që u krijoi mbreti Oton në vitin 1838, i cili ishte me origjinë gjermane.
Edhe pse këto ndryshime janë të ndikuara nga mjedisi, pushtimi otoman dhe natyrshëm në një masë shumë më të vogël edhe prej të huajve, jam i mendimit se sidomos tirqet nuk janë huazim prej kapedanëve të sulltanëve, pasi përkojnë me traditën e veshjeve tona të burrave, duke u nisur që nga fjala dhe nga emërtimi i tyre shqip. Për këtë të bind edhe shpjegimi që i jep kësaj fjale ‘’Fjalori i shqipes së sotme’’, Tiranë 2002, f. 1345.
Ndërsa kapelja me emrin ‘’kuko’’, edhe kjo një fjalë që përdoret njëlloj dhe ka të njëjtin kuptim edhe në shqip edhe në greqisht, të duket tepër e largët që ajo të jetë huazuar në një kohë kaq të shkurtër prej ardhësve gjermanë në Greqi. Edhe sikur të ishte huazuar prej tyre si fjalë, ishte gati e pamundur që ajo të hynte në fjalorin e veshjes arvanitase në një kohë kaq të shkurtër. Kjo ‘’ngutje’’ e një huazimi të tillë, nuk të bind dhe nuk na jep asnjë argument.
Aq më tepër që edhe kontakti i arvanitasve me ta dhe përkimi gjuhësor janë tepër të largët për huazime të tilla.
Po të shtosh edhe kujdesin e arvanitasve për mbrojtjen e gjuhës së të parëve të tyre për shekuj me radhë, mundësia e pranimit të një mendimi të tillë pa asnjë argument, largohet edhe më tej.
Gjithnjë sipas studiuesve grekë, këta bavarezë, pas disa vjetësh, u ‘’arvanitizuan’’ krejt dhe vetëm mbiemri të kujtonte preardhjen e tyre gjermane.
Në veshjen e burrave arvanitas, ajo që është diskutuar dhe vazhdon të diskutohet për prejardhjen e saj të kahershme, ka qenë dhe mbetet fustanella.
Edhe pse shumica dërrmuese e studiuesve grekë dhe pothuajse të gjithë studiuesit e huaj, e thonë hapur se ajo ka ardhur prej arvanitasve dhe origjina e saj është shqiptare, ka edhe studiues të cilët mbrojnë tezën se ajo i ka rrënjët në veshjen e grekëve të lashtë.
Po le t’ua lëmë vendin argumenteve të tyre, në mënyrë që konkluzioni të dalë natyrshëm për prejardhjen e saj.
Studiuesi grek Janis Llazaris, në veprën e tij: “Φουστανέλα: μια παραδοσιακή αλβανική φορεσιά»(‘’Fustanella: një veshje traditase shqiptare’’), sjell argumente bindëse për prejardhjen e saj. Ai shkruan:
‘’Fustanella cilësohet veshje kombëtare e grekëve të sotëm. Por para se të bëhej veshje zyrtare, ajo ishte veshje kombëtare. Për saktësi, fustanella ishte veshje kombëtare e arvanitasve(shqiptarëve). Duke qenë se popullsia e kolonive shqiptare në tokën greke ishte e madhe(nga Spata në Tatoi, në Hallandri dhe Luca…), fustanella u caktua si veshje e pupullsisë së krishtere greke, ndërsa në shekujt e 17-të dhe 18-të, ajo arritë që të përbënte veshjen kryesore të Rumelisë dhe të Moresë…’’.
Dhe vazhdon më poshtë:
‘’Të krishterë të ndryshëm teorikë grekë, parapëlqyen teorinë se gjoja fustanella ka prejardhje të lashtë greke, është pasardhëse e pelerinës, e tunikës dhe të tjerave të ngjashme me këto. Kjo nuk qëndron. Për shembull shihni ikonat mikeniana(të Mikenës-shën. im), ku tunika burrërore ka shumë kinda në uniformën ushtarake, e cila shtrihet deri mbi gju dhe mbi të bien shirita lëkure nga gjoksorja e meshintë, ashtu siç shohim në truporet e perandorëve romakë’’.
Ja edhe Lordi Xhoxh Gordon Bajron, në thënien e tij madhore në vitin 1809, të marrë nga origjinali:
‘’Shqiptarët,
me veshjen e tyre kombëtare,
më madhështoren e botës,
fustanellën e bardhë…’’.
(Xhorxh Gordon Bajron, 1809).
Përshkrimi i kolonelit William Martin Leake, për Ali Pashën në vitin 1805, në librin e tij ‘’Travels in Northern Greece’’, Londër 1835, ndërmjet të tjerash, ai shkruan:
‘’Të gjithë njerëzit, edhe bijtë e vezirit, vazhdojnë të veshin veshjen arvanitase: kamizollën me gajtan të artë dhe fustanellën me dopjo petë, e cila bie mbi benevrekë si tunika e truporeve romake. Veshje e bukur kur është e re dhe e pastër. Por edhe afendikojtë nuk i gëzohen luksit që ta ndërrojnë fustanellën çdo javë…’’.
Leake vuri re se veshja arvanitase kishte një përhapje të gjerë në More edhe në mjedisin grek. Mbajtja e saj shpërfaqte fuqinë dhe ndikimin arvanitas në këto krahina. Për Morenë thuhet se në këtë pikë u takon shërbimi i banorëve të Idhrës dhe të bujqve arvanitas, të cilët ishin vendosur në pjesë të ndryshme të Moresë, veçanërisht në Argolidhë(ashtu si edhe në Atikë dhe Bioti).
Në librin e tij: ‘’Travels in Morea’’, Londër 1830, f. 209-210, po ky autor William Martin Leake, shkruan:
‘’Veshja arvanitase është më e lehtë dhe më e përshtatshme se ajo otomane dhe romake’’.
Në pikturat e shekullit të 19-të, studiuesit grekë theksojnë atë që e njohin të gjithë, se lordi Xhorxh Gordon Bajron, i cili përfaqëson edhe lëvizjen progreke në prag të Revolucionit Grek të vitit 1821, ka veshur fustanellë. Fustanellën e vishnin suliotët, të cilët e bënë atë të njohur në prag të këtij revolucioni në Greqi.
Sipas të njohurit George Finlay(Xhorxh Finlei), i cili shkroi historinë monumentale të Greqisë rreth vitit 1810, disa Moraitë të rinj të familjeve të dëgjuara, e veshën për herë të parë fustanellën.
Ikona emblematike e kapedanëve dhe e komandantëve të Revolucionit Grek të vitit 1821 me fustanellë(prej të cilëve shumë nga udhëheqësit kryesorë ishin me origjinë shqiptare), bëri që fillimisht gjatë kohës së Kapodhistrias dhe më vonë gjatë periudhës së mbretit Oton, ta njihte fustanellën zyrtarisht si veshje kombëtare(Ρίζες Ελλήνων- Αρβανίτες, νούμερο 5).
Në studimin e saj, të cilën e kemi përmendur pak më lart, tek veshja e femrave arvanitase në zonën e liqeneve të Argolidhës, Dhimitra Papatheodhoru, Trikalla, 2006, jepen të dhëna edhe për veshjen e burrave arvanitas të kësaj zone.
Sipas kësaj studiueseje, veshja e burrave përbëhet nga:
1.Një këmishë e bardhë pambuku me mëngë të gjera.
2.Jelek i zi me qëndisje të bardhë.
3.Fustanella me basmë të bardhë pambuku.
4.Brez i zi leshi.
5.Tirqe prej bezeje të zezë.
6.Në kokë lidhnin një shami të zezë prej bezeje pambuku.
Burrat vishnin gjithashtu edhe dollama’, e cila ishte veshja më e thjeshtë e përditshme, por në disa raste ajo përbënte edhe veshjen dhëndërrore. Ishte e punuar në vegjë, me bezen më të kushtueshme, që quhej allaxha’. Qëndisjet në të shpërfaqnin gjendjen ekonomike të atyre që e vishnin.
Kjo veshje e liqeneve të Argolidhës, ka karakteristika të ngjashme e veshjen e arvanitasve të Nafplios.
Të bën përshtypje të veçantë, se ndërmjet studiuesve greke për temën e prejardhjes së fustanellës, ashtu siç ka edhe mbrojtës të tezës se ajo është veshje greke, ka edhe të tillë, të cilët kanë një qëndrim tepër të rreptë ndaj prejardhjes së saj.
Studiuesi grek Angjellos Kallodhukas, në studimin e tij: ‘’Περί εθνικής ενδυμασίας και άλλων δαιμονίων’’, të vitit 2014, duke iu referuar edhe librit të studiuesit tjetër Ilias Petropullos për këtë temë, shkruan si më poshtë:
‘’Prejardhja e fustanellës është e madhe dhe e errët. Fustanella, para se të bëhej uniformë, , ishte veshje kombëtare. Për saktësi, fustanella ishte veshje kombëtare e arvanitasve. Me ardhjen e arvanitasve në More, fustanella u bë edhe si veshje e grekëve ortodoksë.
…fustanella është një prodhim vjedhjeje. Shteti grek e mori veshjen kombëtare të arvanitasve dhe e caktoi si uniformë ushtarake, duke kopjuar anglezët…’’
Νë studimin e tij ‘’Περί φουστανέλας’’, në kushtimin e tij vitit 1821 me titull: ‘’Μύθοι και αλήθειες’’, 2016, studiuese grek Dhimitris Qiriazis, ndërmjet të tjerash, thotë:
‘’E vetmja e vërtetë është se para vitit 1821, domethënë para se të bëhej veshje kombëtare, ajo(fustanella), vishej nga arvanitët. Më pas u përhap fillimisht në Rumeli e mandje edhe në Peloponez, si veshje e popullsisë ortodokse greke’’.
Ai që vishte fustanellë quhej ‘’çolia’’.
Është interesante etimologjia e kësaj fjale, që edhe sipas studiuesve, duket se vjen nga fjala turke ‘’çul’’, që domethënë rrobë e vjetër, vjeturinë, veshje leckamane. Pra ‘’çolia’’ ishte ai që vishte rroba të vjetra, njeri leckaman.
Duke ardhur prej fjalës turke që thamë më sipër, shpërfaqet edhe qëndrimi fyes i pushtuesve osmanë ndaj atyre që vishnin fustanellë, domethënë ndaj shqiptarëve, të cilët fustanellën e kishin veshje kombëtare.
Ndërkohë që të gjithë studiuesit e huaj e cilësonin fustanellën si një veshje madhështore e burrërore, otomanët ishin të vetmit që kanë mbajtur një qëndrim kaq fyes ndaj saj dhe shqiptarëve apo edhe grekëve që e vishnin atë, duke i quajtur leckamanë.
Ky qëndrim fyes përkon edhe me të dhëna të tjera historike, ku otomanët, edhe në Greqi, qëndrimin më fyes e mbanin ndaj shqiptarëve, për arsyen e njohur se shqiptarët, kudo që ndodheshin, e luftonin Perandorinë Otomane si pushtuese.
Në Revolucionin Grek të vitit 1821, fustanellën e sollën si veshje të tyre kapedanët dhe komandantët arvanitas, ku shumica e trimave të shquar ishin suliotë, të cilët përveç trimërisë së pashoqe dhe kontributit madhor në këtë revolucion, sollën edhe veshjen e tyre traditase ose erdhën në këtë revolucion së bashku me veshjen e tyre arvanitase. Suliotët nuk e ndërronin me asnjë veshje tjetër fustanellën.
Së bashku me festen e zezë ose shaminë e zezë të lidhur rreth kokës, kjo veshje përbënte edhe veshjen bazë të luftëtarëve të Revolucionit të vitit 1821.
Bashkë me rolin dhe trimërinë e tyre në rrallë në këtë revolucion, në historinë e kombit grek kanë mbetur edhe veshjet e tyre kombëtare të trimave dhe trimëreshave arvanitase(shqiptarë), ku fustanella është më komodia, më e bukura, më madhështorja:
Theodhoros Kollokotroni,
Andreas Miauli,
Marko Boçari,
Laskarina Bubulina,
Mando’ Mavrojenus,
Pavllos Kundurioti,
Jeorgios Kundurioti,
Theodhoros Pangallos,
Aleksandros Korizis,
Antonios Kriezis,
etj, në të gjitha dokumentat, skicat dhe pikturat e kohës, shpërfaqen në faqet e historisë me veshjet e tyre arvanitase.
Veshja e fustanellës nga ana e trimave të këtij revolucioni, pati një jehonë të madhe tek popullsia vendase.
Një pjesë e saj kishin filluar ta vishnin atë edhe para këtij revolucioni(që në shekullin e 17-të- 18-të dhe ajo po e zgjeronte përherë e më tepër hapësirën e saj. Por jehona që pati ajo duke e veshur më trimat e Revolucionit Grek të vitit 1821, ishte e jashtëzakonshme.
Ajo pati jehonë kombëtare në Greqi. U bë, si të thuash, pjesë e këtij revolucioni dhe pjesë e fitores së tij.
Dhe fakti tjetër, i lexueshëm dhe i pranuar po nga të gjithë, është se më pas kjo veshje me fustanellë, u përhap tek Moraitët e rinj, u bë si të thuash si një ‘’modë’’ që sollën kapedanët e këtij revolucioni.
Mbreti Oton e pëlqeu veçanërisht fustanellën, e veshi edhe vetë atë(ka piktura dhe skica të kohës, ku ai shfaqet me fustanellë) dhe mbeti i mahnitur prej saj.
Aq shumë i pëlqeu fustanella, saqë më pas ishte po ai, që e caktoi fustanellën si veshje kombëtare greke dhe që nga ajo kohë ajo njihet si e tillë në shtetin helen.
