Zoga më priti në oborrin e shtëpisë. Kishte nderur në diell një shkorsë me mashurka fasulesh dhe po i shkoqte me dorë për të ndarë kokrrat nga bishtajat. Pranë i rrinte një kone e lezetshme me disa njolla bojë kafe në kokë, në fund të bishtit dhe në kërcinjtë e këmbëve. Pranë gardhit lëpihej një viçok, kurse në oborr, si duke bërë shëtitje vinte rrotull një këndes i shoqëruar nga shpura e pulave. Nga të ndoturat e bagëtive pllakat e gurta kishin marrë një ngjyrë të murrme kafeje dhe sado që oborri ishte i fshirë mizat zukatnin e vërdalloseshin nëpër të.
-Hajde vemi brenda, – më ftoi Zoga.
-Më mirë rrimë këtu, – i thashë, – se në shtëpi të zë frymën vapa.
-Mirë, si të duash. Edhe mua s’më vihet brenda. – Tani në behar jam kail edhe të fle përjashta.
Pastaj si e penduar shtoi duke më shkelur syrin.
-Po natën ka zënë e bën ca ftohtë, ama!
Mashurkat e groshëve duke u ngrohur nga dielli, kërcisnin dhe çaheshin dhe brenda bishtajave kokrrat e fasuleve dukeshin si dhëmbë të bardhë të një goje që vetëm qeshte pa e ditur përsenë.
-Sivjet paske bërë shumë groshë! – i thashë.
-Vjet bëra më shumë, – më tha, – por edhe sivjet shyqyr Perëndisë kam plot. Dy gazina i futa brenda, ja edhe këtu them se do jetë mbushur edhe një tjetër.
Gazina ishin bidonat prej teneqeje me masë 14-15 litrash që përdoreshin për të mbajtur vajgurin, ose gazin sikurse e quanim ne. Prej këtej morën edhe emrin gazina.
-E kush do të m’i hajë mua?- pyeti veten ajo.
Dhe vetë ktheu përgjigje.
– Bëra e bëra vjet, po ç’e do, ashtu më vajtën. Gjatë tërë dimrit vetëm dy herë shtiva, sa për mall. Po le të jenë thuaj, pa dëm s’më venë. Në mos i hëngsha vetë, i shes.
-Më mirë shiti, – e këshillova unë.
-S’jam keq për mall, jam keq për njerëz, por ç’të bësh? Fati s’blihet me para! – e përfundoi mendimin Zoga.
Asnjëherë s’e kisha menduar veten në vend të Zogës, një plake të vetmuar, të harruar e të lënë mënjanë, pa fëmijë, pa burrë, pa miq pa të afërm. I fala një kuti të vogël me llokume. Nuk mund të më shkonte ndërmend se me një bakshish aq të vogël do t’i bëhej qejfi aq shumë. Dëshira e pazakontë e saj ishte të merrte një letër me postë – një objekt i thjeshtë dhe akt mbase i rëndomtë për të tjerët nuk ishte aspak i tillë për të.
-Të vete edhe unë njëherë në postë e të marr një letër si gjithë njerëzit e tjerë, me pulla, me vula dhe me zarf ku të jetë shkruar emri im, por ç’të bësh? – tha Zoga plot pezëm.
Zoga hesht, shkund prehrin me fasule dhe papritur pyet:
-Me se të të gostit mor mall? Do një kupë qumësht? Apo do një raki, se u harruam pas muhabetit.
-S’dua gjë, jo. Dua vetëm të më thuash nja dy a tri këngë nga ato të vjetrat.
-Këngë? – u çudit Zoga. – E ç’i do ti këngët?
-Kam qejf t’i mësoj.
Kisha nisur të mblidhja këngë popullore dhe më thanë se Zoga i dinte këngët e vjetra. Madje një vizitor nga Tirana kishte shprehur aq adhurim për to sa më bëri të mendoj se ajo nuk do kishte pse të mos m’i thoshte këngët mua që më kishte nga fshati.
-Ashtu mor të keqen Nënia, ashtu. Po a e di ti që jemi dhe tanët? Yt gjysh…,- dhe filloi të më tregonte një gjenealogji të ngatërruar, të cilën as që u përpoqa ta mbaj mend.
U ndal një çast dhe si më hodhi një sy si për të kuptuar se sa më interesonte ndodhia, vazhdoi me stilin e saj të rrëfimit.
-Uh po ç’më ka ngjarë mua? Më thërret Andoni te dyqani i Thomait. Andoni e kishim kryetar të Këshillit. Ishte i mirë, po ky që kemi tashti, s’ është për gjë. Në dyqan shikoj Andonin në këmbë dhe tre katër burra të tjerë unjur. Mirëmbrëma! Mirëmbrëma, se qe ndaj të ngrysur – flet e shpjegon vetë nënë Zoga.
-Ç’më deshe mor Andon? – e pyeta. Pashë ata që shkruanin në një trapezë e thashë “paskan ardhur këta të vergjisë, që të pyesin sa dhën ke, sa lopë ke, sa miza, demek sa bletë ke? Tërë për të marrë lekë vijnë, për të të dhënë s’të thërret njeri, jo.
-Ja kanë ardhur këta miqtë nga Tirana e duan t’u tregosh ca këngë nga ato të vjetrat. -Ku kam nge unë, i thashë, ç’më bie në qafë mor Andon, të keqen. Jam e vetme, lopa më pret, viçi më pret, dhëntë më presin, tërë nga duart e mia, mos kam njeri tjetër unë?
-Ka vaft gjersa të vijnë hajvanët, – tha Andoni me të butë.
Pashë ç ‘pashë, unë thashë me vete, dale t’u them ca këngë dhe të ik. Po qysh më kujtoheshin ashtu mor djalë, sikur m’i thoshte njeri prapa veshit. Hë një, hë dhe një tjetër, dhe ay që shkruante, ja qe një djalë bukurosh, kështu në vërsën tënde, hidh duart në qafë mua e lutu: Aman po s’na the edhe një tjetër.” Dhe unë thuaj. Di dhe unë sa i thashë, 40 a 50. Kur u err fare u kujtova për hajvanët. Po ik tani, u thashë se më mbenë kafshët përjashta. Kur u ktheva në shtëpi lopën e kishte pirë viçi, pikë qumështi s’i kishte lënë. Ja këtë më bënë ata. I mallkova pastaj po ç’e do, qumështi shkoi. Ama atij djalit kaq iu bë qejfi nga këngët që dëgjoi sa s’ta tregoj dot. -Do të të marr në Tiranë, më thoshte mua, eja të rrish në shtëpinë time sa të kesh qejf, të të shpije dhe nëpër doktorët më të mirë të Tiranës. Jo mor bir paç zemrën e bardhë, nuk vij dot. Ku ta lë gjënë e gjallë, ku ta lë shtëpinë? Kyçin t’i vë? Ja mirë shtëpisë ia vë kyçin, po gojën e hajvanëve s’e mbyll dot me kyç, se macja do, qeni do, dhëntë duan, gjithë me gojë janë. Më dërgoi dhe një letër pastaj nga Tirana, por e kish dërguar mbi mësonjësin. Ay ta kishte dërguar mbi mua, pa di unë kujt t’ia shpije të ma këndojë. Më tha: do të përpiqem të të lidh edhe një rrogë, me që s’paske njeri tjetër, po si duket s’u bë gjë. Jo mor mall s’të jep njeri, duart shikojnë të tërë. Papritur më pyeti? –Sa fëmijë ke mor bir i nënës? Atë çupë ke vetëm, atë shtrigën që ndenji këtu beharit?
-Po, – i thashë dhe pohova me kokë.
U habita disi që ajo e quajti vajzën time katër a pesë vjeçare “shtrigë” por aty për aty i kujtova vetes psikologjinë e plakave të fshatit. Ajo e quajti “shtrigë” me qëllim që të mos e përsyshnin apo që ta mbronte nga syri keq i ndonjë cmirëzeze.
-E po bëj dhe një tjetër tani, se u përkëmb ajo. Edhe fëmijët kanë vaftin e tyre, s’bëhen gjithënjë kur doni ju, po bëhen kur duan ata. Nuk thoshin kot pleqtë: ja martoju i ri, ja bëju kallogjer në vegjëli.
Zoga mbase e kishte peronë në zemër që s’kishte pasur fëmijë në jetën e saj. Nuk foli më për këtë por psherëtiu thellë.
-Tani dale të të them një këngë, se llafet s’kanë të mbaruar.
Puliti sytë përgjysmë dhe e nisi këngën në fillim me nota të ulta, të pasigurta, por ca nga ca, e mori veten dhe kënga erdh e t’u bë melodioze, e bukur dhe e rrjedhshme, si ujërat e burimeve të Gramozit. Në këngën e saj shkriheshin ngrohtësia e ndjenjave dhe mallëngjim i ëmbël bashkë me tone nostalgjike të shkuara.
Fshati vogël trima shumë,
moj manushaqe.
Ç ‘ishin zënë nëntë valle,
moj manushaqe.
Nëntë valle tërë trima,
Moj manushaqe.
Tërë trima ndër fustane*,
Moj manushaqe.
Veçse imi pa fustane,
Moj manushaqe…
*Fustane – fustanellat, veshje e burrave të krahinës
Zoga bëri një pauzë dhe nisi këngën tjetër. Sikur të kishte përpara syve një program të sajin, ajo këndoi të dytën, të tretën, të pestën, të gjashtën. Zërin e kishte pak të ngjirur dhe kordat nuk e kishin më elasticitetin e rinisë, por në melodi nuk gabonte.
-Ç’zë kam pasur unë mor bir, tundej lëmi i kishës, kur ia merrja këngës, po tani mu pre fuqia, – u vetë shpjegua Zoga. – Shkoi rinia dhe qejfet, ardhka një kohë që njeriu paska vetëm halle.
Veç jetës asnjeri s’ia kishte mësuar këtë parim filozofik asaj plake analfabete që s’kishte shkelur kurrë në shkollë. Nuk kishte njohuri muzikore por ishte thesar i këngëve të vjetra popullore. Aty kishte arkivuar rininë dhe vajzërinë kur vargjet e kënduara në sheshin e kishës dhe sipas rasteve kalonin gojë më gojë nga plakat te çupat e fshatit. Tiparet e hijshme dhe shenjat e bukurisë ishin ende të dallueshme në pamjen e saj. Sytë e shkruar si të ishin zografisur në mozaik, tani e kanë humbur shkëlqimin dhe e bardha e syrit ka marrë një ngjyrë kremi të shpëlarë. Nëpër mollëzat e faqeve tani kanë mbetur vetëm kapilarët e kuq, të cilat të kujtojnë një pasqyrë të vjetërsuar kur ka pëlcitur shtresa e hollë e argjendit dhe ana e pasme e saj plasaritet dhe krijon damarë e dredha tekanjoze. Flokët e zezë kanë zënë t’i thinjen dhe mbi nishanin e buzës, që dikur kushedi çfarë nuri i jepte, tani janë rritur nja tri fije qime të gjata dhe të zeza.
Pak si nëpër mjegull më kujtohet se si ecte nëpër udhët e ngushta të fshatit, Zoga me qafën e bardhë dhe gjoksin e hedhur përpara sa mezi e mbante jeleku i qëndisur. Atëherë thuheshin disa fjalë për këtë beronjë të bukur, që nuk ishte si gratë e tjera të fshatit. Sidoqoftë të gjithë e respektonin, se ajo dinte ta ruante veten, nuk shoqërohej me njerëz dosido dhe respektonte parinë e fshatit të cilët i ftonte në vizita kolektive pa krijuar miqësi individuale që të mënjanonte përfoljet dhe thashethemet e gojëve të këqija, të cilat janë aq të zakonshme në fshat. Për Zogën mbase mund të ishin krijuar vargjet e një kënge të njohur në disa katunde të Kolonjës.
Ç ‘janë këto llafe moj xhane,
Që moj dalin nga fshati?
Të vërteta s’janë moj xhane,
Dalin moj nga inati.
Nuk e di nëse këndonte për vete apo për të tjerat si ajo, por në zërin e Zogës ruhej lidhja që jeta ia kishte marrë dhe thirrjet që nuk merrnin përgjigje. Llambroja, burri i Zogës, e kishte braktisur dhe nuk i dërgonte më as letër, as para. Ai kishte shkuar në Amerikë dhe thoshin se qe martuar me një grua tjetër dhe letrat që i dërgonte Zoga, thoshin se i hidhte në zjarr pa i lexuar fare. Por në fshat këto nuk kishin rëndësi. Ditën e Shën Harallambit më 10 shkurt për çdo vit, Zoga e shtronte shtëpinë, nisej e stolisej dhe priste miqtë që vinin t’i uronin emrin e burrit. Megjithëse e dinin se Llambroja s’kishte ndërmend të kthehej, bashkëfshatarët vinin dhe e uronin, në daç se u vinte mirë të pinin ndonjë gotë raki qelepir, në daç se u vinte keq për të zonjën e shtëpisë, që kishte mbetur e ve me burrin gjallë. Pas disa vjetëve, burrat nuk i shkonin më për vizitë dhe as nuk e urojnë t’u ktheftë Llambrua shëndoshë, ndërsa gratë e fshatit vazhdojnë t’i venë dhe ta urojnë siç e do zakoni “T’u ktheftë Llambroja shëndoshë!”
