Nuk jam historian, as shquhem si njohës i së shkuarës sonë kolektive. Nuk e njoh sa duhet e siç duhet madje as pemën e origjinës sime familjare, përpos që di se çdo gjë që thuhet e mbahet mend për paraardhësit e mi, çdo gjë në lidhje me rrënjët e fisit dhe të familjes sime më çon në kohët e lashta ku ndërthuret ardhja e themeluesve të parë të Shkupit. Me çka del se rrënjët e familjes sime shkojnë aq thellë sa gërshetohen nën themelet e ngrehinave të para të këtij qyteti.
Ka të atillë që thonë se të parët e mi kanë qenë mes ardhacakëve të paktë që u ngulën në këto hapësira jo pse gjithaq vendi u ka pëlqyer, por ngaqë qerret e tyre të ngarkuara me rrangalle, me fëmijë e pleq të sëmurë nuk mundën të vazhdonin më drejt detit. Sepse nga uji i lumit ku kishin pirë, u kishin ngordhur kuajt e bërë asht e lëkurë nga lodhja, që mezi i tërhiqnin qerret. Pra paraardhësit e mi – për të cilët thuhet se janë parabanorët e Shkupit – nuk kishin pasur zgjidhje tjetër përpos të lëshonin rrënjë në atë hapësirë ku i kish tërhequr dora e fatit. Mbase pse nuk kishin ditur të notonin, apo nga frika se uji mund të ishte helmues, ata nuk i ngritën kasollet në atë fushë e baltovinë buzë lumit, por iu ngjitën kodrinës, që më vonë e quajtën Mali i Krojeve, dhe në majën e saj gjetën një galeri nëntokësore ku u ndjenë edhe të strehuar, edhe të mbrojtur.
Duke e ditur se e shkuara e Shkupit shpërfaq edhe të kaluarën e familjes sime, kam bërë çmos t’i mbaj mend ato që thuheshin nëpër odat e burrave për këtë qytet, të cilat shpeshherë ishin rrëfime e përshkrime krejt të ndryshme nga ato që kam lexuar nëpër librat e historisë. Jam bërë mosbesues ndaj shumëçkaje që thuhet në ato libra, pra dhe dyshues ndaj pohimeve që nuk përputhen me atë që rrëfenin pleqtë e këtij qyteti. Për shembull, në monografitë dhe librat e historisë për këtë qytet, nuk do të gjeni asgjë për të vërtetën se në majë të Malit të Krojeve, që ngrihet nga ana jugore e qytetit, ndodhet një vendbanim i vogël nëntokësor dhe se ai është Shkupi i lashtë, se shumë më vonë është ndërtuar Shkupi i parajustinianit, si edhe ai i paratërmetit, i ngritur diku pranë brigjeve të Lepencit, të cilin e kish gëlltit toka. Shkurt, të gjitha vendndodhjet e mëvonshme të këtij vendbanimi, përfshi edhe kalanë e Justinianit me shtëpitë në mes të saj, ishin të kohërave kur thuajse u ishin humbur gjurmët paraardhësve të mi, atyre që kishin jetuar te galeria nëntokësore në majën e Malit të Krojeve, vendbanim të cilin e kishin braktisur nga halli, ngaqë ajo hapësirë nuk mundej më të strehonte familjet dhe fëmijët që vinin e shtoheshin.
Pra të parët tanë besonin se Shkupi i lashtë, ai nga i cili lindën vendbanimet e mëvonshme me këtë emër e për të cilin shkruajnë librat e historisë, ka qenë vendbanim i nëndheshëm i përbërë nga më pak se dhjetë shtëpi të muruara me gurë, se ai qytet përbëhej nga një galeri nëntokësore në Malin e Krojeve, e lidhur me korridore gjithashtu nëntokësore e me galeri më të vogla ku ata kishin ruajtur rezervat ushqimore dhe kafshët shtëpiake. Që ata banorë ta braktisnin atë vendbanim të padukshëm për varganët që kalonin andej pari, pra që të zbrisnin e të ndërtonin shtëpi pranë lumenjve që shiheshin në rrëzë të malit, vendimtare kishte qenë mungesa e një hapësire të mjaftueshme për fëmijët e tyre që rriteshin e martoheshin. Me çka ata kishin nxitur edhe ardhacakë tjerë të nguleshin aty duke shtuar numrin e banorëve.
Në fillim nuk u kuptua nga kishin dalë përnjëherësh gjithë ata banorë vendas që ndërtuan shtëpi pranë lumit Lepenc, që mesa dukej e njihnin shumë mirë atë hapësirë. Madje kishte nga ata që shpesh kalonin andej pari dhe pohonin se edhe më parë kishin parë fëmijë që ngjiteshin e zbrisnin nga ana jugore e malit pa kuptuar nga dilnin e ku zhdukeshin.
Që të mos vazhdoj më tutje e të mos rrezikoj të bëhem i mërzitshëm me përshkrime të panevojshme me çka ju do e humbni durimin, ta them shkurt e shqip: kam shumë arsye e të dhëna që t’i qëndroj besnik besimit se vendbanimi nëntokësor në majë të Malit të Krojeve më së miri e dëshmon se jo çdo gjë është ashtu siç e thonë librat e historisë dhe se për fat të keq, ndodh që e shkuara të ketë qenë krejt ndryshe nga ajo që mësojmë nëpër shkolla. Ashtu sikurse besoj se ngjarjet nga e shkuara nuk mbahen mend siç kanë ndodhur me të vërtetë, por siç përshkruhen në librat e historisë, shpeshherë të shkruara nga ata që nguten të lënë gjurmë të shkruara vetëm e vetëm që të mbulojnë të vërtetën.
Në fund duhet t’i besoj ekzistencës së këtij vendbanimi të lashtë nëntokësor ngaqë gjatë fëmijërisë sime e kam parë më sytë e mi. Pra në vitet e fëmijërisë së hershme shkonim e luanim mes ngrehinave të nëndheshme të muruara me gurë, thuajse të padëmtuara fare dhe të njëjta si kullat tona të sotme mbitokësore, ngrehina ku thuhej se kishin jetuar banorët e lashtë të Shkupit. Për fat të keq, atë galeri nëntokësore sot nuk mund ta vizitojë më askush sepse hyrjen e saj e mbyllën komunistët e Titos duke dashur të mbyllin edhe derën e imagjinatës sonë, edhe portën e kujtesës sonë kolektive nga hynin parafytyrimet se si kishin jetuar dikur ata pa të cilët nuk do ekzistonim as ne, as ky qytet. Ata mbyllën hyrjen nëntokësore që të çonte në atë vendbanim me dhjetëra shtëpi, që gjatë shekujve ishte kthyer në një lloj vendi të shenjtë. Për çdo ditë aty vinin vizitorë jo vetëm nga qyteti poshtë, por edhe nga vise të largëta, vizitorë që kishin dëgjuar se shkupjanët e dikurshëm kishin qenë banorë të nëndheshëm, se ata kujdeseshin mos ta lëndonin koren e tokës që i ushqente ndaj dhe mbillnin pemë e perime; kullotnin bagëtitë që gjithashtu i mbyllnin nëpër shpellat e vogla përreth, ku ishin të mbrojtura nga kafshët e egra.
Përpara se të betonohen hyrjet e kësaj galerie të nëndheshme, me javë të tëra u dëgjua oshtima e buldozerëve që punonin në nëntokë nga ku dilnin kamionë ushtarakë të ngarkuar me barra sekrete. Thoshin se nën themelet e shtëpive te kësaj galerie ushtarët kishin gjetur me tone stoli ari e argjendi për të cilat rrëfenin edhe shkupjanët e vjetër. Ushtarët kishin zbuluar edhe shumë artefakte tjera të çmueshme të cilat i kishin çuar në Beograd së bashku me pasurinë tjetër prej ari e argjendi të cilën kurrë nuk e kthyen edhe pse edhe sot e kësaj dite çështjen e trashëgimisë së vet shkupjanët e ngrenë edhe para shumë institucioneve ndërkombëtare ku jo rrallëherë mbrohet krimineli e hajduti e jo i dëmtuari e viktima.
Në të vërtetë shkupjanëve të vjetër, që e mbajnë vetveten si trashëgimtarë të drejtpërdrejtë dhe të natyrshëm të banorëve të vendbanimit nëntokësor në majë të Malit me Kroje, nuk u dhimbset gjithaq pasuria prej ari, sesa duan të dinë se çfarë ka ndodhur dhe kush i kishte marrë zhguajt e breshkave, ku paraardhësit tanë kishin shkruar fjalët e gjuhës së atëhershme, për ta shpëtuar atë nga harresa në kohën kur Car Dushani ua kishte ndaluar atyre të flisnin gjuhën e nënës. Por më kot: asgjë nga ajo që grabitën ushtarët e Titos nuk u gjet dhe as u mor vesh se ku ishte zhdukur. Edhe sot e kësaj dite ka nga ata që pohojnë se tërë ajo pasuri u nda mes anëtarëve të Kryesisë së Federatës së dikurshme Jugosllave dhe anëtarëve të Komitetit Qendror të Lidhjes së Komunistëve të Jugosllavisë. Njerëz të ditur e të besueshëm thonë se nga gjithë ata që kishin përvetësuar thesarin e shkupjanëve të lashtë, më shumë kishte përfituar sekretari i atëhershëm i Punëve të Brendshme të Jugosllavisë, Stane Dollanci dhe ai i Mbrojtjes, Nikolla Lubiçiq. Madje këta të dy bënë çmos që Shkupi të shpopullohej nga shqiptarët duke pasur si qëllim zhdukjen e atyre që përhapnin të vërtetën për hajdutërinë që i ishte bërë dhe që shpresonin se një ditë, pasardhësit e hajdutëve të dikurshëm do t’i nxjerrin në shitje stolitë me bukuri përrallore.
Banorët e atëhershëm të Shkupit nëntokësor vetëm varrezat kishin mbi tokë, andaj edhe sot e kësaj dite ndodh që arkeologët të gjejnë varre me pajimet e të vdekurve, por jo gjurmë vendbanimesh. Të parët tanë thoshin se shkupjanët e lashtë e çmonin tepër koren e tokës që i ushqente andaj edhe kujdeseshin të mos e ndotnin me asgjë dhe ta plehëronin edhe me trupat e tyre të tretur nën dhé.
Por, siç e thashë, tani thuajse janë mbyllur dhe kanë humbur gjurmët e hyrjes që të çonte nëpër korridoret nëntokësore që ishin hyrje-daljet e këtij vendbanimi. Këto hyrje komunistët i mbyllën me shtresa aq të trasha betoni, të përforcuara edhe me shufra të trasha hekuri, sa nuk do mund t’i rrënonte as ndonjë bombë bërthamore e jo më çekiçët dhe daltat e ndonjë të mjeri që donte të depërtonte në hapësirën nëntokësore. Kurrë nuk kishin munguar ëndërrimtarët që shpresonin se me dinamit apo me mjete tjera shpërthyese mund të hapnin ndonjë vrimë nga mund të hynin në atë hapësirë nëntokësore, por askush nuk ia kishte dalë t’i dëmtonte ato mure të trasha betoni të cilat i mbulonte një kore dheu ku ushtarët kishin mbjellë pisha e pemë tjera që ta bënin vendin të padukshëm dhe ta mbulonte harresa.
Kishte nga ata që thoshin se galeria nëntokësore ku ndodheshin shtëpitë e shkupjanëve të lashtë kishte tani një tjetër hyrje sekrete dhe se, pasi ishin rrënuar ngrehinat e lashta, në atë galeri ishin ndërtuar banesa e salla moderne, se ajo galeri ishte shndërruar në strehimore të fshehtë bërthamore për udhëheqësit komunistë me në krye me Titon dhe se deri tek ajo vihej me ashensorë nëpërmjet një tuneli që nisej nga qendra e Shkupit buzë Vardarit dhe i ngjitej kodrinës përpjetë deri aty ku ne dikur luanim si fëmijë. Pra ka nga ata që thonë se hyrja sekrete për te kjo galeri ndodhet qindra metra në të majtë të kryqit gjigant në majë të Malit të Krojeve kur je i kthyer nga lindja dhe se tani ajo shërben si qendër për përgjim të bisedave telefonike të banorëve të këtyre hapësirave. Sidoqoftë, me mbylljen e hyrjeve të kësaj mrekullie nëntokësore, nuk u pakësuan, por u shtruan rrëfimet për këtë vendbanim. Siç na u shtua besimi se ne vlenim vetëm për aq sa do ta kujtonim këtë galeri dhe se ata që e mbyllën derën që çonte në nëntokë, kishin qëllime të qarta: të rrënonin çdo gjë tonën që nuk e kishin ata vetë si dhe, duke na bërë ta harronim nëntokën tonë, të na e pamundësonin ta ndjenim tonën mbitokën ku jetonim.
Ne jo vetëm që nuk e harruam të shkuarën tonë, por gjithnjë e më shumë rrëfenim për shtëpitë nëntokësore të të parëve tanë, për kopshtet e nëndheshme ku rritej një bimë që jo vetëm nuk kishte nevojë për të, por nuk e duronte as dritën, bimë që ushqehej nga terri, për të cilën thuhej se çelte me ca lule të larmishme të cilat banorët i kishin tharë për t’i bërë çaj që shëronte pothuajse të gjitha sëmundjet, përpos vdekjes. Pleqtë tanë rrëfenin me mall për këtë lule duke pohuar se ajo kishte pastruar ajrin e galerisë dhe se kishte qenë si flladitëse që kishte përhapur erë të këndshme, madje kishte pamundësuar edhe rritjen e myshkut nëpër muret e nëntokës, me çka i kishte mbrojtur banorët e atyshëm nga dëmtimi i mushkërive.
Mos harroj pa thënë se këtë galeri nëntokësore disa e quajnë edhe “Shpella e Fjalorit”. Ky emërtim është i shekujve të mëvonshëm, kur Shkupin e kishte mbuluar baltovina e sllavëve të jugut dhe kur Car Dushani serb banorëve të këtushëm ua kishte ndalur gjuhën amtare. Nga frika se do të harronin gjuhën e nënës dhe ngaqë, duke mos i përdorur si dikur, gjatë viteve kishin nisur t’i harronin disa fjalë, banorët e asokohshëm të Shkupit ishin këshilluar me pleq të urtë për atë se si t’ia bënin që ta shpëtonin nga harresa thesarin e tyre gjuhësor. Dikush u kishte thënë se do të ishte mirë që fjalët dhe kuptimin e tyre t’i bënin tatuazh në kafkat e fëmijëve që pastaj, kur të rriteshin e të martoheshin, ata t’ua përcillnin pasardhësve të vet, e kështu deri në pafundësi sa t’u kthehej liria e mëparshme për të folur në gjuhën e tyre apo, mos e bëftë Zoti, askush nuk do kishte nevojë për atë gjuhë. Por gjatë viteve ishte dëshmuar se nuk ishte kjo mënyra e duhur dhe e përshtatshme për t’i ruajtur fjalët e shumta. Gjatë rritës së fëmijëve shkronjat deformoheshin dhe vinte koha kur vështirë se mund të lexohej fjala që ishte shkruar apo shpjegimi për kuptimin e saj. Pastaj ndodhte që fëmija të merrte ndonjë goditje në kokë dhe të dëmtohej lëkura ku ish bërë tatuazhi. Ju, ndoshta me të drejtë, mund të pyesni pse banorët e atëhershëm nuk kanë përdorur lëkurën e pjesëve të tjera të trupit, por mos harroni se ashtu, nëse do t’ua shihnin ushtarët e Car Dushanit, do t’i flaknin në burg nga ku kurrë nuk do dilnin të gjallë. Ndërkaq tatuazhin në lëkurën e kafkës e mbulonin me flokë të rritura dhe nuk ekzistonte rreziku që dikush t’ua zbulonte sekretin që bartnin me vete sa të ishin gjallë. Siç e thashë kjo mënyrë e ruajtjes së fjalorit gjuhësor ishte treguar sa e rrezikshme, aq edhe joefikase. Andaj ishte dashur të kërkohej ndonjë tjetër mënyrë çka edhe ishte zbuluar. Këtë ua kishte zbuluar një ardhacak, i cili, pasi kishte dëgjuar për hallin që i mundonte shkupjanët vendas, u kishte propozuar që fjalët e gjuhës së tyre t’i gdhendnin nëpër zhguajt e breshkëve. Nëpër to kishte vend për më shumë fjalë, si dhe për vizatime të figurave që do të shpjegonin kuptimin e tyre.
Pas kësaj kishte nisur bredhja e shkupjanëve maleve e fushave ku fshehurazi mbushnin thasët me breshka, të cilat pastaj i zienin, ua pastronin mishin dhe pasi ndanin pjesën e poshtme të zhguallit nga e sipërmja, nisën t’i përdorin si pllaka shkrimi. Sikur mos ishin ata zhguaj, do të venitej erdhe mbëmendja për gjuhën e të parëve tanë që me shumëçka dallon nga kjo e sotmja që flasim, por që është brumë nga i cili u ndërthurën fjalët e sotme.
Që shkupjanët kërkonin të blinin zhguaj, kishin dëgjuar edhe banorët e vendbanimeve të largëta nga kishin nisur të vinin tregtarë me qerret e mbushura me breshka zhguaj e që i blinin shkupjanët. Kjo tregti e çuditshme nuk kishte kaluar pa u rënë në sy ushtarëve të Car Dushanit, por kur i kishin pyetur banorët e atyshëm se për çka i përdornin breshkat, ata kishin thënë se gjakun e tyre e përdornin për të prodhuar ilaç kundër lisë së dhenve dhe kolerës. Kaq kishte mjaftuar që t’i linin të lirë në hallin e tyre. Kujt do t’i shkonte ndërmend besëlidhja e banorëve dardanë të Shkupit se fjalorin e tyre e gdhendnin nëpër zhguajt e breshkave dhe ato i çonin tek ajo shpella në majë të Malit të Krojeve, me çka do e shpëtonin gjuhën e vet nga harresa. Kështu kishte vazhduar gdhendja e fjalëve dhe ilustrimi i tyre në bardhësinë e zhguallit, të cilët pastaj i ngarkonin dhe natën, kur askush nuk mund t’i shihte, i çonin te shpella të cilën më vonë do ta e quanin e “Shpella e Zhguajve të Breshkave”. Për këtë shpellë nuk fliste njeri deri në vitin 1963, kur papritur komunistët nisën të interesoheshin se ç’kishte brenda saj që i tërhiqte shkupjanët pleq të hynin pa frikë brenda dhe të dilnin andej të përlotur e të përlloçur.
Përnjëherë, më 25 korrik të atij viti, gazetat e Shkupit dolën me lajmin se të nesërmen pjesëtarët e armatës jugosllave do të hynin në atë shpellë me ndihmën e autoblindave. Lajmi i beftë trazoi lagjet shqiptare të Shkupit dhe u shkaktua një rrëmujë e pakuptueshme se pse banorët e atyshëm vraponin si të pakokë duke shkuar te njëri-tjetri. Asaj nate asnjëri nga banorët e lagjeve shqiptare të Shkupit nuk vuri gjumë në sy dhe deri në të gdhirë qëndruan nëpër rrugicat e ngushta të Gazi Babës e të Çairit. Kjo ishte arsyeja pse të nesërmen mes tyre pati shumë pak viktima nga tërmeti shkatërrues. Përpos ndërtesave të rrafshuara, tërmeti kishte rrënuar edhe muret anësore të tunelit hyrës në Shpellën e Zhguajve. Gjë që e përshpejtoi hyrjen e drejtuesve të ushtrisë jugosllave brenda galerisë nëntokësore nga ku morën çdo gjë të vlefshme që u kapi dora dhe pastaj e betonuan hyrjen e saj.
Duhet ta pranoj se nuk kam parë asnjë nga këto mijëra zhguaj ku ishin gdhendur jo vetëm fjalët e gjuhës dardane, por ishin pikturuar edhe objektet që shpjegonin domethënien e tyre. Gjyshërit tanë betoheshin se i kishin parë ato, se deri përpara luftërave të para ballkanike Shpella e Fjalorit kishte qenë e mbushur me mijëra zhguaj për të cilët shkupjanët kujdeseshin si për më të shenjtën që kishin, por pas shumë luftërave, kur ata vështirë ia dilnin ta mbronin vetveten e aq më pak trashëgiminë gjuhësore, ushtarët e huaj e kishin zbuluar këtë galeri nëntokësore dhe nga aty kishin plaçkitur çdo gjë që u kishte rënë në dorë. Madje thuhet se pjesa më e madhe e këtyre zhguajve janë shpërndarë nëpër shumë vende të këtushme dhe se kanë vlerë të madhe andaj edhe poseduesit e tyre, duke ditur se janë pronë e jona, kanë frikë t’i tregojnë apo t’i nxjerrin në shitje. Ka shkupjanë që thonë se kanë parë ndonjë nga këto zhguaj, madje ka pohime se disa prej tyre ndodhen në Shkup. Siç ka shkupjanë që shpresojnë se do ta rihapin hyrjen e galerisë, nga ku mund të nxjerrin ndonjë zhguall apo fara të luleve që përmenda më lart, që t’i mbjellin e t’i shumojnë nëpër shpella të tjera që janë jo pak te Mali i Krojeve.
Të jem i sinqertë, unë e shokët e mi shpesh loznim mes shtëpive nëntokësore, por kurrë nuk na ka rënë në sy ndonjë bimë apo pemë, përkundrazi, çdo kund na shoqëronte terri dhe lagështia. Që të shihnim çka na rrethonte, kallnim zjarre. Njësoj mbase siç kishin vepruar banorët e dikurshëm të cilët tymin e pastronin nëpërmjet tuneleve për hyrje-dalje që ishin hapur ashtu që të mundësonin qarkullimin e ajrit. Nuk dua të merrem më shumë me atë që kujtoj nga vitet e fëmijërisë sepse ajo është mosha që nuk kujton vetëm atë që kanë parë sytë, por edhe atë që ka parë imagjinata, që sheh edhe përtej asaj që duket.
Shkupi pra, për të cilin thuhet se e gëlltiti nëntoka pas një tërmeti biblik që as kish ndodhur, as do ndodhte ndonjëherë, nga i cili ishte çarë toka dhe nga ku kishin shpërthyer flakë që dogjën çdo gjë mbi tokë e nën të, Shkupi pranë Lepencit të cilin historianët dhe arkeologët e konsiderojnë si djepi i këtij vendbanimi që do të zhvendosej drejt brigjeve të Vardarit, është themeluar nga pasardhësit e shpellarëve të ardhur nga maja e Malit të Krojeve, gjë që nuk thuhet në asnjë libër historik jo për shkak të burimeve të pamjaftueshme, por sepse duan ta fshehin atë të vërtetë, ngaqë ajo i shpërfaq rrënjët e vërteta të pemës së fiseve që janë rritur e degëzuar në këto hapësira.
Me kalimin e viteve, vendbanimin nëntokësor e kishin braktisur edhe pleqtë e fundit si për shkak të ngushticës që ndjenin në atë galeri, po aq edhe të joshur nga ngrehinat më të përshtatshme mes kalasë së Justinianit, nga ku do të niste rritja e qytetit të sotëm që zgjatet buzë brigjeve të Vardarit edhe atë që nga fushat e livadhet ku lumi Ilirida derdhjet në ujërat e Vardarit e deri te dalja e këtij lumi te ngushtica që çon drejt Velesit.
Edhe pas braktisjes, galeria nëntokësore kishte mbetur si një tempull që rregullisht e vizitonin shkupjanët e vjetër. Për më tepër ajo kishte marrë përmasat e një objekti të shenjtë që e vizitonin edhe ardhacakë të largët, pasi ishte përhapur fjala se një herë në vit, në mesnatë, kur hëna e plotë qëndron mu mbi majën e Malit të Krojeve, në galerinë nëntokësore ku kishin banuar themeluesit e Shkupit, paraqitej një plakë sykaltër që këndonte me një zë magjepsës, zë që ngërthente në vetvete bukurinë e rrezeve të diellit në agim dhe freskinë e netëve pranverore. Ata që dëgjonin këngën e saj, tërë jetën i përshkonte një melankoli që i bënte të ndjehen si të përshkruar nga një fllad dehës. Ata mund të përballnin më lehtë brengat jetësore, të pajtoheshin me vetveten dhe me të vërtetën se të parin peshqesh që prindi ia dhuron fëmijës në lindje është vdekja e pashmangshme, se çdo gjë që shpik njeriu, përfshi edhe gjuhën në të cilën ai shprehjet e flet, po të mos ishte mbëmendja, do të vdiste e do të harrohej njësoj si shpikësit e saj.
Thuhet se mbyllja e hyrjeve së galerisë nëntokësore nuk u bë pse pushtetarët shqetësoheshin se ne hynim e dilnim nga aty sa herë që na kujtohej, por sepse e dinin që me atë objekt nëntokësor neve na lidhte diçka më shumë sesa thjesht rrëfimi për vetveten dhe të shkuarën e largët të të parëve tanë. Ajo që i kishte detyruar komunistët e Titos ta mbyllnin hyrjen e kësaj galerie kishte të bënte me ndodhitë pas ardhjes të sllavëve të jugut në këto hapësira, kur siç e thashë edhe më parë, jo vetëm që ua mori qytetin më të rëndësishëm dardan, por Car Dushani ua ndaloi atyre të flitnin në gjuhën amtare, me çka ata kishin filluar ta harronin gjuhën, ta bastardonin me fjalë sllave, apo thjesht, jo vetëm në vende publike ku nuk u lejohej ta flitnin gjuhën e nënës, por edhe nëpër shtëpitë e veta nisën të flasin në gjuhën e sunduesit. Gjë që i kishte brengosur të parët e këtij fisi dhe i kishte çuar të mendonin si ta shpëtonin gjuhën nga harresa. Nuk kishte vonuar shumë kur kryepleqtë e asaj kohe ishin mbyllur në galerinë nëntokësore në majë të Malit të Krojeve dhe aty i ishin rrekur punës disamujore që fjalorin e gjuhës së tyre ta shënonin nëpër zhguajt e breshkëve. Me çka së shpejti ajo hapësirë nëntokësore ishte mbushur me zhguaj të radhitur nëpër rafte të bëra prej pllakave të gurit.
Duhet thënë se asokohe gjuha e tyre kishte 14 zanore e 32 bashkëtingëllore dhe kishte qenë më e pasur me fjalë se pasardhësja e saj – shqipja, të cilën e flasim dhe shkruajmë ne të sotmit. Këtë e them që të mund ta paramendoni shumësinë dhe numrin e madh të zhguajve të breshkëve që kishin mbushur galerinë nëntokësore, si dhe kohën që iu është dashur pleqve të atëhershëm ta kompletonin këtë të ashtu quajtur fjalor të parë të gjuhës sonë.
Rrëfimet gojore thonë se para se të lindte idea që fjalori i dardanëve të shënohej në zhguajt e breshkave, shkupjanët e atëhershëm kishin përdorur edhe mënyra tjera për t’i shpëtuar fjalët nga harresa. Sidoqoftë, duke mos dashur të merrem as me atë që thuhet dhe as me atë që heshtet kur bëhet fjalë për të shkuarën e Shkupit, nuk mund të mos i them disa të vërteta që rastësisht i kam zbuluar e të cilat ose qëllimisht janë fshehur nga ata që kanë shkruar për të shkuarën e këtij qyteti, ose me të vërtetë askush përpos meje deri tani nuk ka arritur t’i zbulojë. Për shembull të gjithë historianët pa përjashtim thonë se Shkupin e lashtë buzë brigjeve të Lepencit e kishte gëlltitur tërmeti i përmasave të paimagjinueshme me gjithë banorët e ngrehinat mbi tokë. Por askush nuk e përmend të vërtetën se ky tërmet kishte ndodhur ditën e nesërme pasi që banorët e Shkupit të atëhershëm kishin vendosur të shisnin pasqyrat prej guri që i përdornin shekuj me radhë, për të cilat rrallëkush e dinte se kishin ekzistuar. Këto pasqyra të kohëve para se të zbulohej qelqi kishin një të veçantë mahnitëse: në të mund të shihje edhe tërësinë e pjesës që qëndronte para saj. Për shembull nëse para saj vije një copë të shalqirit, në pasqyrë shihje shalqirin e paprerë. Për më tepër, një herë në vit, natën kur hapeshin qiejt dhe kur hëna qëndronte pa lëvizur në kulm të qiellit, banorët e atëhershëm të Shkupit, në pasqyrat e tyre prej guri, nuk shihnin fytyrat e veta, por të të vdekurve të tyre.
Këto pasqyra nuk përbëheshin nga ndonjë materie e magjishme, por nga pllaka të rëndomta guri që banorët i lëmonin me ditë të tëra, deri sa sipërfaqja e tyre bëhej aq e lëmuar dhe e ndritshme, sa nuk të besohej se ishte sipërfaqe guri. Ky vezullim i sipërfaqes së gurit si e kristalit arrihej duke e lëmuar me lecka nga leshi i dhisë e të lyera me dhjam dhie. Përpara se të përdoreshin si pasqyra, ato radhiteshin në grazhdin e kafshëve shtëpiake dhe shërbenin që kafshët të kriposeshin duke lëpirë kripën që ishte hedhur mbi to. Kështu, duke i lëpirë pllakat e gurit, kafshët ua jepnin atyre lustrimin e fundit.
Pra tërmeti shkatërrues që përpiu Shkupin e lashtë ndodhi të nesërmen e ditës që banorët kishin vendosur ta shpalosnin sekretin e pasqyrave të tyre prej guri dhe të fillonin t’ua shisnin ato ardhacakëve nga viset e largëta. Mbase ky ishte mëkati që nuk falej, ndaj dhe kishte ardhur dënimi i paimagjinueshëm: varrosja e qytetit me gjithë sa kishte në të, duke e groposur vendbanimin aq thellë nën tokë, sa askush të mos gjente jo vetëm ndonjë pasqyrë prej guri, por as ndonjë gjurmë tjetër që do të dëshmonte çkadoqoftë për këtë vendbanim.
Përpos pasqyrave prej guri që nuk përmenden në asnjë libër të historisë, nuk është thënë asgjë as për shkallët prej litari me të cilat u ngjiteshin mureve të kalasë banorët apo ardhacakët që donin ta vizitonin Shkupin e Justinianit, vendbanimin e ushtarëve që e mbronin qytetin, si dhe e familjarëve të tyre, të cilët thuajse asnjëherë nuk kishin nevojë ta braktisnin kalanë e të zbrisnin poshtë, ngaqë kurrë nuk vonoheshin varganët e ngarkuar me ushqim dhe gjithçka për të cilën kishin nevojë. Kalimthi thënë, kalaja e sotme që stolis Shkupin, ka shumë pak mure nga ajo e kohës së Justinianit kur nuk kishte asnjë derë hyrëse rrëzë saj dhe kur mund të hyje e dilje vetëm nëpërmjet shkallëve që vareshin lart e që i lëshoheshin ardhacakut apo banorit vetëm pasi ai të dëshmonte se nuk ishte ndonjë dashakeq që të dëmtonte banorët e pakët. Kishte ndodhur shpesh që shkallët t’i ishin lëshuar pasi ishte dëgjuar ndonjë thirrje nga poshtë mureve, por gjatë ngjitjes së ardhacakut përpjetë ishte treguar se bëhej fjalë për të panjohur që nuk kishte kënd të vizitonte e as ta kishte ftuar dikush, andaj e kishin mbajtur të varur deri sa të tregonte për ç’arsye donte të ngjitej lart në kala. Në këtë mënyrë prej kohësh kishin mundur të pengonin ardhjen e ndonjë spiuni apo thjesht të ndalonin popullimin e pakontrolluar të vendbanimit të tyre me të huaj. Ndërkohë hapësira brenda kalasë kishte nisur të bëhej e ngushtë edhe për banorët e atyshëm, numrin e të cilëve e shtonin gjeneratat e reja që me zili shikonin lumin poshtë mureve të kalasë dhe karvanët që vinin e shkonin duke pushuar buzë lumit apo poshtë mureve të kalasë. Ndodhte shpesh që ata aty lart t’i pyesnin këta të mbështeturit për muret e kalasë se nga vinin e çka ndodhte në botën e përtejme. Shpejt kalaja u bë e ngushtë për fëmijët që loznin mes mureve të saj dhe banorët e atyshëm nisën ta braktisnin atë vendbanim e të ndërtonin shtëpi rrëzë mureve dhe buzë lumit Seravë. Kështu edhe një herë Shkupi ndërroi vend dhe ashtu i ndrojtur vazhdoi t’i afrohet Vardarit të asaj kohe që thuajse çdo pranverë e çdo vjeshtë i vërshonte hapësirat e atyshme duke e shndërruar fushën në kënetë e baltovinë.
Shkupi pra ishte dhe mbeti qyteti të cilin nuk e zë vendi vend. Ai sot nuk është aty ku ka qenë dikur e as ka qenë ndonjëherë këtu ku është sot. Mbase ky vendbanim më së miri e shpërfaq të shkuarën e këtyre hapësirave, dyndjen e popujve që janë endur andej-këndej si baltovinë pas shiut përmbytës. Ky qytet më së miri e shpërfaq edhe orvatjen që të fshihet e vërteta për të shkuarën e këtyre hapësirave vetëm se ajo nuk u ka ardhur për shtat atyre që kanë sunduar këto vise. Edhe unë nuk do ta dija të vërtetën për të sikur të mos kisha fatin të shihja me sytë e mi disa gjurmë nga lashtësia para se ato të fshiheshin nga sytë tanë apo edhe të zhdukeshin. Me paraqitjen e shkrim-leximit, me çka u mundësua që mbëmendja njerëzore të jetë e thellë me mijëra vite, për këtë qytet ishin lënë shumë kronika dhe harta, por pjesa më e madhe e tyre janë zhdukur apo janë djegur nga ata që nuk kanë luftuar vetëm për të pushtuar territore edhe popuj, por edhe për të përvetësuar e shtrembëruar të vërtetat për të tjerët e vetveten, për ta robëruar mbëmendjen për ato që kanë ndodhur.
