Tiranë, 2022.
“Lepenica e Vlorës. Shenime Historike”, është libri i fundit
i përgatitur për lexuesin nga publicisti i njohur Enver Memishaj.
Libri është fryt i një punë kërkimore shkencore kryer nga autori për vite më radhë në fonde të ndryshme të AQSH dhe BK.
Libri përmban 17 kapituj të ndarë në nënkapituj të shumtë. Libri është i shoqëruar me skica dhe foto, nga Lepenica dhe krahina e Mesaplikut etj.
Autori ka ushqyer që i ri dëshirën për të shkruar historinë e Lepenicës.
“Historia që bën për vendlindjen, shkruan ai, është detyra më e shenjtë që bën çdo njeri ndaj vendit të tij…Unë kam lindur në Lepenicës, dhe që kur më lindën në gjimnaz endërat për të shkruar, dëgjoja zërin e brëndshëm të vendëlindjes që më thosh : Po për mua kur do të shkruash”.
&
Të shkruash historinë e një fshati nga lashtësia deri në ditët tona është sigurisht një punë e vështirë. Një vështirësi vë në dukje vetë autori që në faqet e para të punimit të tij :
“Historia e Lepenicës, shkruan ai, humbet në muzgun e shekujve të lashtë, mungojnë të dhënat e plota dhe të sakta për të renditur të gjithë ata që lanë gjurmë në historinë e Lepenicës, që e nderuan atë me gjakun dhe veprën e tyre”.
“Mungesa e dokumentëve” është vetëm një nga vështirësitë.
Autori ashtë detyruar të përdorë edhe gojëdhënat, legjendat, dëshmitë e pleqve. Po sa të sakta janë këto ? Autori përpiqet të spjegohet për këtë pikë :
“Kur shkruajmë për të vërtetën në histori, shkruan ai, ne mbështetemi në dokumente. Në se nuk kemi dokumente të shkruara, gjithëshka që shkruajmë duhet të merret me rezerve…Në mungesë të dokumentëve ne jemi të detyruar t’ë mbështetemi në kujtimet e pleqëve”. Autori spjegon qartë më poshtë qëndrimin ndaj këtyre kujtimeve. “Në gojëdhënën për mullirin e Shehut, thuhet se mulliri u ndërtua brenda 24 orëve ! Ky, është tregim folklorik, është legjendë, pra i pabesueshem, por kjo ka të vërtetën në mes sepse mulliri ka ekzistuar deri në ditët tona”.
Megjithate për të shkruar historinë e fshatit autori është mbështetur në punën e bërë nga historianë dhe publicistë të shumtë, të vjetër e të rinj, që kanë shkruar sadopak për Lepenicën. Autori jep këto shkrime në librin e tij. Kështu në kapitullin “Banorët e Lepenicës” autori përfshin në librin e tij edhe punimet shkencorë shkruar nga arkeologët tanë Damian Komata dhe Myzafer Korkuti shkruar në vitet ‘70 për pikturën e vjetër të Lepenicës. Autorë të tillë janë të shumtë në librin që shqyrtojmë. Memishaj jep në shënime të librit këta autorë, titujt e shkrimeve, vendin dhe vitin e botimit. Me këtë qasje ndaj problemit, historia e Lepenicës shkruar nga autori ka marrë karakter të gjërë enciklopedik.
&
Lepenica është vendbanim i lashtë në krahinën e Mesaplikut. Dëshmi për këtë është “shpella e shkruar e Lepenicës”; arkeologët e datojnë këtë objekt 3600 vjet para epokës sonë.
Autori merret me emërtimin e vendbanimit; Lepe-nice serbisht do të thotë “vend i bukur”.
Autori e ka gjetur emërtimin Lepenicë në defterin osman të tokave shqiptare të vitit 1431”; sipas tij, turqit osmanë “e gjetën këtë emërtim”; ky emertim sipas autorit është vënë në kohën e migrimit sllav ose bullgar në tokat shqiptare.
Memishaj mbështetët sa më sipër në konkluzionet e historianit kroat Milan Shufflay : “Vetë shtrirja e toponimit Lepenicë në disa territore të Ballkanit, shkruan Shuflay, tregon se origjina e toponimit Lepenicë është sllave”. “Toponimi Lepenicë, shkruan edhe historiani rumun Nikolla Jorga “është shtegtim i toponimit Lepenicë të Bosnjës së sotme, në Lepenicën e Vlorës”.
&
Memishaj trajton në një kapitull “Përpjekjet për shqiptarizimin e toponimeve sllave”.
Autori vë në dukje përpjekjet e bëra nga autoritetet shqiptare pas shpalljes së pavarësisë. “Qeveritë shqiptare, shkruan autori, e kanë parë si rritje të ndjenjës kombëtare zëvëndësimin e emrave të vendëve, fshatrave me emërtesa shqip, ndaj udhëzonin prefekturat të ngrinin komisione të posaçme për ndryshimin e emërtimeve të huaja në gjuhë shqipe”. Autori jep për këtë problem edhe mendimin e studjuesit Syrja bej Vlorëa : “Ka nevojë të madhe, shkruan ai, për t’i kthyer në gjuhën tonë kombëtare emertimet sllave si Çorovodë, Novoselë, Amonicë, Shushicë, Shashicë, Lepenicë. Është e nevojeshme ndërmarrje nga qeveria dhe bashkitë për pastrimin e vendeve, fshatrave, lumejve nga të tilla emërtime, për ndarjen e vendit nga trashëgimia e keqe e së kaluarës”.
Memishaj jep për lexuesit vendimet e marra për këtë problem nga qeveritë shqiptare në vitet 1914, 1923, 1826, 1937, 1938.
&
Vënd të rëndësishem në librin në fjalë autori i kushton luftës së fshatarësisë për mbrojtne e vendit.
“Historia e fshatarësisë shqiptare, shkruan autori, është historia e Shqipërisë”, “çështja e fatëve të Atdheut ka qënë e lidhur ngushtë me fshatarësinë”. Autori shkruan më poshtë edhe për bashkëfshatarëët e Lepenicës : “Lepeniciotët kanë qënë trima, patriotë e liridashës në të gjithë fazat e historisë. Ata nuk menduan dhe nuk peshuan asnjëherë vetën e tyre kur luftohej për Shqipëri. Ata kishin mësuar nga shkolla e jetës se kush nuk lufton…s’ka të drejtë të ankohet”.
Autori mbështetet në fakte të vëryeta sa pohon më lartv : ai ka kontrolluar Defterin osman të rregjistrimit të tokave shqiptare të ndërmarrë nga turqit osmanë në vitin 1431; në këtë defter thuhet se fshatrat Vranushte, Lepenica, Gjonem …ishin fshatra kryengritese që nuk pranuan t’iu nënshtroheshin përfaqësuesve të pushtetit osman”
Autori ka konsultuar edhe Defterin e Vlorës të vitit 1583; edhe ky defter shënon për lepenciotët se “kanë qënë kryengrites” ndaj pushtetit osman.
Autori shkruan me nderim një kapitull për burrat e Lepenicës, për “Ata që nderuan dhe nderojnë Lepenicën”. Autori shkruan me nderim për “Dëshmorët që ranë në mbrojtje të Janinës në vitin 1912”; dhe “Dëshmorët që ranë në luftën e Vlorës më 1920”. Autori jep në libër skica, foto, këngë popullore, dekorata lëshuar nga Kuvendit Popullor; autori riboton në librin e tij edhe “tregime të luftës së popullsisë në vitet 20” të marra nga gazetat “Drita”, (Gjirokastër, 1920); “Mbrojtja Kombëtare”, (1920); “Liria Kombëtare”, (Gjenevë, 1922) etj.
Autori boton jetëshkrime për dëshmorët Adem Islami, Adem Islam Sinani. “Adem Islami, shkruan autori, ishte lindur e bërë burrë në malet me trëndelinë të Lepenicës. Pushka e tij ishte dëgjuar dhe në luftra të tjera ku kishte luftuar për fatin e Shqipërisë”; autori i përshkruan këta burra veshur “me sëpatë e me hanxharë”
&
Lepenica në kohën e luftës ishte me Ballin Kombëtar. Kjo ndodhi për shkak të ndikimit të Hysni Lepenicës; Hysninë thotë autori, e kishim njeriun tonë, tonin kishim edhe Sadik Premten. Deri në shtator 1943 nuk kishte gjë të ndarë midis Ballit Kombëtar dhe Frontit Nacionalçlirimtar. Më ‘43 ndodhi fraksioni i Sadik Premtes; komunistët i bënë atij katër atentate; pas atentatit të katërt banorët e Gjormit vendosën të mos lejonin asnjë partizan të armatosur të kalonte në Gjorm. Atëhere forcat partizane të Brigadës I dhe të V, të drejtuara nga Hysni Kapo e Mehmet Shehu nisën luftën kundër Gjormit dhe Lepenicës herët në mëngjez më 4 nëntor 1943. Forcat partizanëe, shkruan autori, sulmuam më topa dhe mortaja Gjormin dhe Lepenicën. Lufta vazhdoi 24 orë; partizanët sipas autorit hynë me hunj të ndëzur në Lepenicë, ata dogjën 12 shtëpi në Lepenicë dhe 22 në Gjorm, Ja kështu nisi kjo luftë, me vrasje midis Ballit Kombëtar dhe Nacional clirimtarës” thotë autori. Luftimet vazhduan më shumë se 24 orë”.
Gjeneral major Rrahman Parllaku që ishte në Vlorë në krye të njësitit guerril kritikon këtë veprim të forcave të Fronit Nacional Çlirimtar. “Ky veprim i ndërmarrë nga Hysni Kapua dhe Mehmet Shehu, shkruan ai, duket si kapriço e inat personal që u pagua me mbi 20 djem të vrarë e më tepër se aq të plagosur nga të dy palët. Djem nga Dukati më kanë vrarë anëtarë të njësitit gueril dhe mua personalisht me ndiqnin për të më vrarë po kjo nuk justifikonte të sulmonim popullin e Dukatit”.
Komunistë nisën këtë luftë ndaj Lepenicës dhe Gjormit pas prishjes së marrëveshjes se Mukjes dhe vrasjes së Hysni Lepenicës në Grehot bashkë me 35 luftëtarë të tjerë. Pas çlirimit,thotë autori, njerzit e mij u shpallën kulakë nga pushteti komunist”.
&
Autori ka shkruar tre vëllime për Hysni Lepenicën; vëllimi II mban titullin domethënës “Hysni Lepenica, Vendi që zë në historinë e popullit shqiptar”. Hysni Lepenica ishte komandant i përgjithshëm i forcave të Ballit Kombëtar në Shqipërinë e jugut; ai ishte pjesmarrës në Kuvendin e Mukjes. Autori shkruan edhe për avokatit Skënder Muço, sekretar i Ballit Kombëtar, që u vra nga gjermanët në vitin 1943. Skënder Muço kishte marrë pjesë në Konferecën e Pezës dhe takimin e Mukjes. Petrit Velaj bashkohës i Skënder Muço thotë këto fjalë të Mit’hat Frashërit për vrasjen e avokatit. “E kam dëgjuar nga goja e Mit’hat Frashërit kur na tha : “Ishte avokat Muço, i cili do të na nxirrte nga gjendja katastrofike ku po jeton gjithë vendi. Ai ishte ndërlidhësi i Shtabit të Mesdheut, me forcat e Ballit Kombëtar Shqiptar. Ai kishte organizuar zbarkimin e shpejtë të trupave aleate në Dukat dhe Bregdet. Siç duket, gjermanët nga agjentët e tyre e kanë marë vesh punën e bërë nga Skënder Muço.”
Pas luftës, shkruan autori, historiografis komuniste nxorri nga historia Hysni Lepenicën dhe Skënder Muçon duke i akuzuar si bashkëpuntorë të gjermanëve !
Memishaj dinte nga familja se ata nuk kishin qënë të tillë por atdhetarë që kishin luftuar për Shqipërinë. Autori shkruan se atij i bëhej sikur këta burra të mëdhenj i thonin atij kur ishte i vogël : “Pse hesht ? Balta e varrit na rëndon, po më shumë harresa ! Shkruaj ! Ne luftuam, për Shqipërinë”! “Ky amanet i tyre, shkruan autori, më ndoqi kudo nga pas. Mendim pas mendimi, kërkim pas kërkimi, arrita t’ia kthej historisë këta burra që menduan, punuan, e luftuan për të mirën e këtij vendi dhe të vendëlindjes së tyre, pa kërkuar asgjë për vete. Kështu dolën shumë vepra të mia për këta burra dhe atdhetarë të paharruar”.
Autori konsultoi për ta dokumentet e kohës së luftës që ndodhen në arkivat e shtetit. “Sa më shumë hulumtoja për këta patriotë aq më shume bindesha se ata duhet të kujtoheshin me nderim se bënë diçka për vendin dhe vendlindjen e tyre”.
&
S’ka fjalë se autori i librit është një viktime e regjimit komunist pas çlirimit të vendit por kjo megjithatë nuk e bën atë të mos jetë kritik në vlerësimin ndaj Ballit Kombëtar.
“Pas rënies së Hysni Lepenicës më 14 shtator 1943, shkruan ai “Balli Kombëtar i Vlorës u shthur; shumë fshatarë u tërhoqën në punën e tyre dhe disa të tjerë dolën partizanë. Dëshmorët që ranë nga radhët e Frontit Nacionalçlirimtar u njohën zyrtarisht dhe u vlersuan nga pushteti komunist që erdhi pas luftës ndërsa dëshmorët që ranë nga radhët e Ballit Kombëtar, jo vetëm nuk u njohën prej diktaturës komuniste por u mohuan dhe u diskriminuan”.
Autori boton emrat e dëshmorëe të Ballit Kombëtar. Ai përmënd Hysni Lepenicën shpallur dëshmorë i Atdheut me vendimin nr. 423 datë 23.9.1992 të Këshillit të Ministrave se bashku me 33 luftëtarë të Ballit Kombëtar që ranë më 14 shtator 1943 në Gërhot të Gjirokastrës si dhe Hano Rexhep Rexhepaj, Fejzo Rexhep Rexhepaj, Jaho Kasem Zhardaj, Ejup Selfo Hysenaj, Minim Laze Nanaj, Lame Mersin Lamaj.
Në kapitullin “Personalitete te Lepenices” autori shkruan për
major Ahmet Lepenicen, Hysni Lepenicen, Numan Lupenicen, Rifat Hoxha Lepenica, Fejzo Lepenica, Selam Musa Lepenica, Hasan Lepenica, Veip Kapaj, Nebi Lepenica, udhëheqës i B.K. në Vlorë…
&
Për Lepenicën dhe Gjormin ka shkruar edhe i ndjeri miku im Fatos Baxhaku të cilin kam kënaqësi ta citoj :
“Kjo krahinë ka pasur shumë të persekutuar, shkruan ai, rekordin duhet ta zërë me siguri Lepenica. Ky fshat ka nxjerrë shumë emra të njohur por më të rëndësishmit kanë qënë Ahmet Lepenica, komandant i ushtrive që sulmuan Vlorën në 1920 dhe Hysni Lepenica. Ky i fundit ka qënë një ndër figurat më të shquara të krejt krahinës. I shkolluar në Itali, ishte në fillim të luftës për disa kohë nënprefekt, pastaj komandant i forcave të Ballit Kombëtar me bindje socialdemokrate. Komandant në Luftën e Gjormit, pjesëmarrës në Konferencën e Mukjes në 1943. Në shtator 1943 u vra pabesisht teksa po zhvillonte tratativa me italianët në Gërhot të Gjirokastrës për dorëzimin e divizionit “Peruxhia”. Bashkë me të u vranë edhe 35 të tjerë. Baxhaku shkruan edhe për “luftën e klasave” pas çlirimit në Lepenicë :
“Ne takojmë Mëno Hysajn, nipin e Hysniut, shkruan ai. Kam pasur dëshirë të lexoj e të mësoj, thotë Mëno Hysaj por që të bëhesha me shkollë të lartë as që e kam çuar ndërmend. Sikur të arrija të merrja ndonjë zanat, marangoz apo këpucar do të ishte një fitore e madhe por as këtë nuk ma lejuan !
Për Lepenicën ka shkruar edhe z, Marash Mirashi :
“Lepenica në kohën e luftës, ka qënë e njohur për pjesmarrjen e saj në forcat e Ballit Kombëtar. Një pjesë tjetër e fshatit pati mbështetur partizanët. Në fakt të dyja palët luftonin për të njëjtën kauzë, siç ishte çlirimi i vendit”.
Autori shkruan për “luftën e klasave” që ushtronte pushteti në Lepenicë dhe oGjorm pas çlirimit.
“Nëse dikujt i duheshin prerë rrugët e jetës, i thuhej se e kish pasur dajon ballist, nëse dikujt tjetër i duhej bërë një privilegj, i thuhej se e kish pasur dajon dëshmor të atdheut”
&
Autori shkruan një fakt që i bën përshtypje lexuesit:
“Udhëheqësit e BK që mërguan në Itali pas luftës vendosën vrasjen e Vizhdan Risilisë “si hakmarrje për vrasjen e Skënder Muços, Yzeir Ismailit dhe Zako Mezinit”; gjermanët kishin internuar edhe 300 vlonjatëve në vjeshtë të vitit 1943. Vizhdan Risilia kishte qënë prefekt në Vlorë. Vrasjen e kreu në Romë më 5.1.1947 Hasan Brahim Lepenica. Vendimi i BK për vrasjen e Vizhdan Risilisë, shkruan autori, “është një tjetër provë që hedh poshtë akuzat e komunistëve se Balli Kombëtar kishin bashkëpunuar me gjermanët”.
&
Autori shkruan edhe një kapitull me titull “Shtojcë me artikuj shtypi për Lepenicën”
Këto janë shkrime të autorve të ndryshëm për Lepenicën, shkrime sigurisht me interes për historinë e Lepenicës sepse vënë në dukje karakterin e lepenicotëve, historinë e tyre etj.
&
Autori boton në libër edhe artikuj të shkruar pas çlirimit “për jetën e lumtur në Lepenicë”, Këto artikuj shkruan autori botoheshin në një kohë kur fshatari “vuante për bukën e gojës”. Shkrimet kanë këto tituj : “Në Lepenicën e re buzë Shushicës”; “Sesion Shkencor në kooperativën bujqësore të Bratajn”; “Ditë të vrullëshme pune”; “Rediment si në fushë edhe në malësi”; “Në dyqanin e Lepenicës”; “Tufëzat dhe arëzat”; “Shëmbull frymëzimi”.
Ndonëse i persekutuar nga regjimi autorI vlerëson të gjithë kryetarët e koperativës bujqësore të Lepenicës të formuar më 20 gusht 1956. Autori i zë në gojë ato njëri pas tjetrit. “Kryetari i koperativës dhe administrata, shkruan ai, kishin të bënin me jetën dhe bukën e përditëshme të fëmijve tanë, dhe me përmbushjen e kërkesave të përditëshme të jetesës. Ata bënë ç’ishte e mundur për organizimin, drejtimin dhe shpërndarjen në barazi të të ardhurave”. “Kryetaret e parë të kooperativës kishin një arsim minimal, por mundoheshin të kryenin atë detyrë me drejtësi”. Autori vë në dukje edhe arritje jetës në Lepenicë pas kolektivizimit; autori vë në dukje përparimet e arritura në shëndetësi, arsim, kulturë etj.
&
Autori shkruan edhe për lëvizjen demokratike në Vlorë. “Ata që filluan Lëvizjen Demokratike për rrëzimin e diktaturës komuniste, shkruan ai, meritojnë të nderohen dhe të respektohen sepse hynë në histori me shpirtin e tyre atdhetar dhe mbeten atje përgjithmonë”.
Komisioni nismëtar i PD në Vlorë u formua më 29.12.1990, anëtar të komisionit nismëtar ishin zotërinjtë Alfred Jupi, Roland Tafili, Ventigjar Hamzaraj, Hasko Hoxha, Alfred Ziaji, Bilal Cela, Manol Bono. Mitingu i madh në Vlorë ku mori pjesë kryetari i PD Sali Berisha u bë më 6.1.1991.
&
“Kaq sa dita ua thashë, shkruan autori në fund të librit, tani është detyrë e atyre që vijnë pas të thonë më mirë dhe më shumë”. Autori shpreh besimin e vetse shënimet e tij “do t’i shërbejnë historisë së fshatit”.
Ai i bën thirrje “fshatarëve dhe intelektualëve të bëjnë vrejtje dhe sugjerime që të arrijmë t’u lëmë brezave të ardhshëm të vërtetën”.
Autori siguron lexuesit se librin “ e kishte shkruar mbi bazën e dëshmive dhe kujtimeve të fshatarëve dhe intelektualëve” të Vlorës.
&
Dëshira për t’i bërë thirrje të intelektualëve të fshatit për të kontribuar për historinë e fshatit është e mirë por mbetet e dyshimtë nëse mund të realizohet.
Kjo sepse banorët e Lepenicës vazhdojnë të janë të përçarë midis tyre; përçarje për fat të keq vjen që nga periudha e luftës nacional çlirimtare, kjo përçarje vazhdon edhe sot të jete e thellë në jetën politike shoqërore të vendit.
Autori shkruan se lepeniciotët kanë formuar dy shoqata por këto nuk bashkëpunojnë midis tyre, shoqatën Lepenica dhe Labëria.
Shoqata atdhetare e kulturore “Lepenica” është e prirë që të bashkëpunojë me shoqata tjera analoge. Ajo nuk bashkëpun me shoqata komuniste si “Labëria”. Shkaku sipas autorit është fakti se kjo shoqatë ve ne plan të parë politikën proletare dhe luftën e klasave. “Si shëmbull, shkruan autori,mund të sjellim sulmin e pamoralshëm, trillimet dhe fallsifikimet që gazeta militare “Labëria” ka bërë kundër birit më te shquar të Lepenicës së Labërisë dhe Shqipërisë Hysni Lepenica. Veprime të tilla sjellin ndarjen dhe armiqësinë e Labërisë në vazhdën e politikës serbe komuniste të Enver Hoxhës e Hysni Kapos të Kadri Hasbiut dhe Manush Myftiut”.
Kjo situatë sot është padiskutim e rëndë për vendin.
