Pandemia e Covid-19 dhe Ekonomija Boterore. Nga Uke Gjonbalaj, New York

Gjersa Pandemia e shkaktuar nga Covid-19 te vihet nen kontol qellimi kryesore i cdo Ekonomije Botrore do jet “Mbijetesa”.

Shumica e vendeve te Botes jane duke kaluar te ashtuquajturin:”Stress test“, por me nje dallim kryesore mes ,Ekonomive me te Fuqishme te Botes -SHBA-ve , dhe vendeve te Ekonomive Perendimore nga njera ane dhe Kines si ekonomija e dyte nga forca ekonomike-Ekonomi Socilaiste, dhe se treti vendeve te “Tregjeve Emergjente” qe do jen ne meshiren e ketyre dy Ekonomive.Natyrisht se qasjet jane te ndryshme te dy te parave, pasi qe :Ekonomit e Tregut Perendimore kane nje qasje tjeter nga Kina me masat ekonomike qe deri tani ne kte situat Pandemije kane ndermarre.Ekonomit Perendimore sic u pa ne keta dy Muajt e kaluar ndermuaren masa “Stimulimi”duke i perdor Bankat si mjet i deliverimit te tyre.Ekonomia Amerikane leshoj ne Muajin , Mars $2trn  nje rritje 40% gjersa Banka Qeendrore Evropjane $600bn qe eshte 12% rritje.

Amerika ofroj :$850 bn si kredi per Konsumatoret, Anglia $412 bn, Japonia perafersisht 10% e GDP-se e keshtu me radhe.

Natyrisht se Kina vepron ndryshe pasi qe Bankat jane “Prone” Shtetrore, ashtu qe shteti vendos kujt ti ndihmoj dhe kuj jo,kjo u pa qarte edhe me renjen e “Berzes” Kineze qe ishte 16% me pak se gjysma  e asaj Amerikane (NY Stack Exchange).

Gjersa Ekonomit Perendimore vazhdojn me rritjen e masave stimuluese gjat Pandemise, ng ana tejrter,  Ekonomia Kineze pret qe modelin e”Stimulimit“ta perdore pase

Eleminimit te Covid-19.

Natyrisht qe ne kte situat gjerant jane te pa para madje edhe nga ekomomistet me pervoje, qofshin Kinez apo Americane, gjersa Kina mundohet apo e ka ne mendje qe ta shfrytezoj situaten per mbisundim ekonomik me nje rezrv te mbi $100trn ,i dalin pengesa dhe nga me te ndryshme qe e fusin ne ujra te trumbullta dasht dhe pa dasht.

Sic dihet Dollari American qendron si “Mbret “i Valutave Boterore duke i len madje dhe Yenin , Japonez dhe Frangun Zvicrran ne renje , Dollarin Austrialan dhe Rupin Indian ne nivelet me te ulta, cka do thote see ter kjo natyrisht rrite kerkesen per  dollar, dhe ne kushte qe oferta e “ngurtesuar” dhe Kerkesa e madhe  e ben dollarin me te shtrenjet dhe kjo padashur do i shtyj shume Ekonomi Boterore te bejn tregti me Kinen.

Por a mundet Kina ti mbuloje nevojat e tyre me nje Ekonomi sado pak te “mvarur” nga Ekonomit tjera kjo eshte nje pikpyetje  pas qe valuta Kineze ben vetem 2%  te pagesave dhe Rezervave Globale. Natyrisht qe Kina do perdor “Bond(hua) si nje mekanizem Financiar qe ta nderlidhe Boten e  Ekonomive Emergjente dhe keshtu ta rriss statusin e kreditorit te madhe.Ne kte situat kur Doctoret dhe Nurses  jane ne front te pare me Covid-19, Bankat jane  vijen e frontit ne  pergjigjen Ekonomike.

Ne ter kte rremuj Ekonomike ne ekonomistet kemi nje shqetsim dhe ai eshte Inflacioni, i cili spjegohet thjesh si :Shume para ne treg dhe pakez mallra/produkte.

Ekzzistojne dy teori se a do cfaqet se pari ne ne Ekonomit e zhvilluara te Perendimit  apo ne :Ekonomit Emergjente te cilat jane me vunerable te futen te parat.

Gjersa vendet e Ekonomive Emergjente apo botes tret si quajme, kane fituar nje pervoje te hidhur me inflacionin ato nga pervoja do tentojne qe Bankat Qendrore te tyre te rrisin normat e interesit ne menyr qe ta terheqi paran nga qarkullimi, edhe pse kjo politik ka efekte Negative ne ekonomi qe shrejton kredin , kerkesa per kredi ne kto vende do jet -Enorme sidomos nga : bizniset e mesme dhe te vogla qe do luftojn te mbijetojne.

Nga ana tjeter Ekonomit e pasura Perendimore qe u ballafaquen dhe mendojn se Inflacioni ishte   produkt i viteve 1970 kur Nikxoni per here te pare beri “Devalvimin” e dollarit American dukei hequr atije -“Convertimin’  ne “Flori”, qe ishte nje kerkees e Charles de Gaulle(ish presidentit Francez) per “”Euro Dollaret“, natyrish qe detyroj :Niksonin te ndermarr nje mase te tille duke kaluar ne te ashtuquajturin “Floating  System” apo mbeshtetje ne levizjet industrialo Ekonomike te ekonomive Boterore.

,  Friga nga ngritja ecmimeve edhe pse shume Ekonomi Botrore knae garantuar se do ndeshkojne ata  qe do manipulojne me cmimet gjate situates Pandemis, por nese masat e mbylljes Ekonomive  sterzgjaten ato do Ngulfatin prodhimin dhe shume produkte do mungojn ne raftet e Marketeve per kunumatoret.

Apo vijat e delivrimit-Furnizimit nderpriten apo ngadalsohen sic ishte rasti me Gjigantin Botror :Amazon qe ndjeu mungesen e puntorve nga nje Frig nka infektimi dhe kushtezuan rritjen e pagave, apo Facebookk qe u detyrua te ofroj nje bonus nga $1000 per te punsuar ne menyr qe ti stimuloj te punojne, natryisht qe kjo nuk qendron te Firmat e vogla qe nuk kane ate luks.Prandaj keto masa stimulimi do rrisin emitimin e parase qe do jet nje burim i Inflacioni.

Megjithse tek Ekonomit e zhvilluara qe :”Besimi” si vler eshte i bazuar ne “Ligji“, friga nga Inflacioni do jet me prezente pas Eliminimit Covid-19, pasi qe fitimet dhe pasuria do akumulohet ne duart e te pasurve dhe me nje:”Tax Progresive” qe mbretron ne keto Ekonomi Perendimore , qe do kerkojn pagesen e borxheve te medha  shteterore  e kjo mund krijoje Inflacion.

Rreziku i dominimt te Shtetit ne Tregti dhe Ekonomi ne fillim te Shekullit 21 do jet i madhe sic ndodhi edhe pas Lufterave Botrore, dhe ka mundesi qe teoria e :ekonomistit Francez ;Le Fevre te -“Laissez -fair”, e mos nderhyrjes se shtetit ne ekonomi. Me sa duket nga Qeveria Kineze kjo do jet prezente , kurse nga Ekonomit Perendimore do shifet ne te ardhmen e afert.Por nga ana tjeter ekziston ndjesia se Ekonomit  Perendimore  kane nxjerr mesime nga e kaluara se ekonomija nuk mund Ngulfatet nga rregullat jashte tregut dhe do veprojnr sikur pase Luftes II Boterore me nje “Plan”te ngjashem si ai :”Marshallit”, per investime te medha qofshin ne Infrastruktur apo industri te medha ne menyr qe te lufojne per “Rritje Ekonomike”me “Norma” ” shume te vogla “Papunsise”“, dhe nga keto politika ekonomike do shifet se a do jet” Inflacioni “nje rrezik real pas eliminimit te Covid-19.Nga ana tjeter do ekzistoj edhe friga nga e kunderta e Inflacionit-Deflacioni, qe definohet me renje cmimesh apo shume produkte dhe pakez para.

Si fenomen ekonomik mund te dnodhe por gjasat jane me te vogla nga i pari pasi qe me nje numer afro:7.79 bn  te:Popullsise Botrore( 2020) eshte e veshtire te predikohet.

Por ne fakt sic po ndodhe me  me trgun dhe cmimin e Naftes qe do ishte veshtire te prdikohej ne ket Globalizem ku energjia ishte faktor kryesor i Zhvillimit.

Por situata e mbylljeve te ekonomive krijoje nje situat qe kerkesa per Nafte u zvoglu , pastaj perdorimi i teknologjise ne situate te Pandemise do zavendesoj shume fuqi punetore dhe produkte qe ata perdornin.Pastaj renja e kerkeses ne :Industrin Automobilistike , gjerave te :luksit , si dhe industrise Fasone , mund krijojne deflacion.

Nje gje eshte e Vertet se pase Covid-19 , shume gjera do ndryshojne . Njerzit do jene me racional ne shume kerkesa dhe menoje se nje Bot e mentalitetit te Konsumit ne disa ekonomi mund ta quajm madje edhe te ‘Tepruar’ do jet e se kaluares.

Friga e popullates nga-Papunesia dhe mungesa apo mosqasja ne Sigurimeve shendetsore( shume njerz qe do humbasin punen do humbasin edhe beneficionet me te), do ndihet gjate dhe nuk do tejkalohet leht.

 Ashtu qe Njerzimi eshte duke kaluar nga :Ekonomia e Tregut ne Treg Shoqeror-“Cmimi i cdo gjeje po behet vler e cdo gjeje”.

Shoqeria ka ber prioritet Shendetisine  dhe pastaj do merret me probleme Ekonomike.

Dhe kjo na meson se ne duhet te veprojmre si Komunitete te nderlidhura dhe jo Individ te pamvarur, prandaj vlerat ekonomike jane zavendsuar me ato te :Pasionit, te qenurit Fer,Solidaritetit me njeni tjetrin etj….

Pase Covid -19 , Qeverit dhe Companitedo paragjykohen nga cka kane ber -“gjate kohes se luftes “, se si kane trajurar, qytetarin, puntorin , konsumatorin.

dhe kjo do jet edhe rezultat i shume Levizjeve politike ne shume vende dhe Ekonomi Boterore.

Note:”The Ekonimist eshte perdorur si reference per disa te dhe a.

Uke Gjonbalaj ,Magjister i :Kembimit Nderkombetar te Mallrave nga Universiteti i Zagrebi, dhe shume vite Menaxher ne gjigantin Amerikane MetLife .

Staten Island , New York

04.23.202